تهمت: تفاوت میان نسخه‌ها

==مفهوم‌شناسی==

==حکم تهمت==

بدون دلیل گمان بد بردن به مؤمن و جاری ساختن آثار آن بر او حرام ‌و <ref>حرعاملی، محمدحسن، وسائل الشیعه،ج۱۲، ص۳۰۲.   </ref> بلکه از گناهان کبیره به شمار آمده است.<ref>عاملی جبعی، زین‌الدین، رسائل الشهید الثانی، ص۲۹۳.   </ref><ref>نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام،ج۴۱، ص۵۹.   </ref> وارد شدن در جا یا کاری که زمینه بدگمانی دیگران به شخص را فراهم می‌کند، کراهت دارد.<ref>حرعاملی، محمدحسن، وسائل الشیعه،ج۱۲، ص۳۶.   </ref>

==اسباب تهمت==

==احکام متهم==

۱: متّهم نبودن شاهد، از شرایط پذیرش شهادت او است و مراد از آن، مطلق تهمت نیست، بلکه منظور تهمت خاص است و آن تهمتی است که منشأ آن جلب منفعت برای شاهد یا دفع ضرر از او باشد. دشمنی دنیوی و نه دینی نیز بنابر قول مشهور از اسباب تهمت به شمار رفته و موجب عدم‌پذیرش شهادت متهم به این تهمت است.<ref>نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام،ج۴۱، ص۶۰- ۷۲.   </ref>

۲: استفاده اعم از خوردن، وضو گرفتن و مانند آن از سؤر حائض متّهم به بی‌مبالاتی نسبت به [[نجاست]]، بلکه سؤر هر فردی که چنین است کراهت دارد. <ref>نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام،ج۱، ص۳۷۷.   </ref><ref>یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۱، ص۵۵‌.</ref>

۳: بنابر قول مشهور [[نماز]] خواندن در لباس کسی که نسبت به نجاست متّهم به بی‌مبالاتی است [[کراهت]] دارد. برخی حکم یاد شده را نسبت به متّهم به ارتکاب سایر [[محرمات]] همچون غصب تعمیم داده‌اند.<ref>نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام،ج۸، ص۲۶۷-۲۶۹.   </ref>

۴: نقض آتش ‌بس به صرف تهمت جایز نیست.<ref>نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام،ج۲۱، ص۲۹۴.   </ref>

۵: رای مقوم (کسی که برای تعیین مقدار ارش انتخاب می‌شود.) صفاتی ذکر شده که متّهم نبودن وی در قیمت ‌گذاری از آن جمله است.<ref>نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام،ج۲۳، ص۲۹۰.   </ref>

۷: اجیری که نسبت به کار خود مطلقا هرچند تقصیر نکرده باشد ضامن است، مانند صنعت‌گر در صورت عدم توجه اتهام‌ تقصیر به وی ضامن کردن و گرفتن غرامت از او کراهت دارد.<ref>نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام،ج۲۷، ص ۲۵۴-۲۵۵.   </ref>

۸: برای مرد [[مستحب]] است در صورت تصمیم بر [[ازدواج موقت]] با زنی که متهّم است (احتمال شوهردار بودنش داده می‌شود.) از حال او تفحص کند. <ref>نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام،ج۳۰، ص۱۵۸.   </ref>

۹: سزاوار است تحقیق و تفحّص از سلامت و پاکی شاهد پنهانی انجام گیرد؛ چه اینکه روش پنهانی زمینه این تهمت را که مزکّی (تزکیه ‌کننده شاهد) از روی حیا یا وفاداری و وابستگی به شاهد یا امید به او و یا بیم از وی او را تزکیه کرده است منتفی می‌سازد.<ref>نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام،ج۴۰، ص۱۱۵.   </ref>

۱۰: مهمان کردن یکی از دو طرف دعوا بدون دیگری بر قاضی از این جهت که در موضع تهمت قرار می‌گیرد مکروه است.<ref>نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام،ج۴۰، ص۱۳۰.   </ref>

۱۱: در موارد عدم ارائه بینه توسط مدعی و منکر [[قسم]] می‌خورد و در صورت ردّ قسم بر مدّعی مدّعی باید برای اثبات دعوای خود قسم بخورد مگر در مواردی خاص از جمله موردی که منشأ طرح دعوا وجود تهمت باشد و مدّعی نسبت به امر مورد ادعای خود جازم نباشد. در این صورت منکر بین قسم خوردن و خودداری از آن مخیر است؛ لیکن نمی‌تواند قسم را به مدّعی برگرداند.<ref>نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام،ج۴۰، ص۱۷۶-۱۷۸.   </ref>

۱۲: ثبوت قسامه مبتنی بر وجود شبهه و تهمت در پرتو علائم و قرائن موجود است و با ارتفاع تهمت موضوع قسامه منتفی است.<ref>نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام،ج۴۲، ص۲۳۲.   </ref>

==آثار سوء اجتماعی==

نتیجه بهتان و افتراء به این و آن اینست که نظام اجتماعی دیر یا زود از هم بپاشد و عدالت اجتماعی از بین برود. حق، باطل و باطل، حق جلوه کند، بی‌گناهان متهم و گرفتار، ‌و گناهکاران تبرئه و آزاد باشند، حسن‌ظن به سوء‌ظن نسبت یکدیگر تبدیل گردد و اعتماد عمومی مردم از یکدیگر سلب شود و زمینه هرج و مرج فراهم گردد و ناامنی و نارضایتی رشد یابد، ‌ دوستی و صمیمیت جایش را به کینه و عداوت بدهد، مردم پراکنده و متفرق و بدون ارتباط با یکدیگر زندگی کنند و از تجمع و تشکل و انسجام خبری نباشد. بدون شک چنین جامعه‌ای نمی‌تواند دوام و بقاء داشته باشد بلکه بزودی سقوط خواهد کرد و مردم آن هلاک و گرفتار انواع مشکلات و بلایا خواهند شد. و لذا [[امام صادق]] (علیه‌السّلام) فرمود: «اذا اتهم المؤمن اخاه انماث الایمان من قلبه کما ینماث الملح فی الماء؛ هر گاه مؤمنی برادر مؤمن خویش را متهم سازد و به او تهمت بزند ایمان از قلب او محو می‌شود همچنان‌که نمک در آب ذوب می‌گردد.»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۲، ص۳۶۱.   </ref><ref>بحرانی، سیدهاشم، البرهان، ج۴، ص۲۰۸.</ref>

و وقتی ایمان مؤمن ذوب شد و دیگر اثری از ایمان در قلبش باقی نماند جایگاهش [[دوزخ]] است چنانکه [[پیامبر اکرم]] (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «من بهت مؤمنا او مؤمنه او قال فیه ما لیس فیه اقامه الله تعالی یوم القیامه علی تل من نار حتی یخرج مما قال فیه؛ هر کس به مرد یا زن باایمانی بهتان بزند یا درباره کسی چیزی بگوید که در او نیست خداوند در قیامت او را بر تلی از آتش قرار می‌دهد تا از آنچه گفته است خارج شود. و از عهده‌ گفته خود بیرون آید.»<ref>حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، ج۱۲، ص۲۸۸.   </ref><ref>صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ب۳۰، ج۱، ص۳۷.   </ref> در [[قرآن کریم]] بیش از چهل آیه درباره‌ تهمت و بهتان به مردم در رابطه با جریانات مختلفی نازل شده که چند نمونه مهم آن ذکر می‌شود.

==انواع تهمت==

===افتراء===

===بهتان===

تهمت‌زننده بدون علم بلکه از روی ظن و گمان چیزی را به شخصی نسبت می‌دهد مانند نمونه اول و دوم که در اصطلاح به آن بهتان گویند. ریشه صورت دوم همان سوء‌ظن و بدبینی نسبت به دیگران است که موجب می‌شود هر کاری که از دیگران صادر شود آنرا حمل بر فساد و بدی کند. و اکثر تهمت‌ها بخاطر ناآگاهی و سوء‌ظن است، و لذا خداوند در قرآن می‌فرماید: «یا ایها الذین آمنوا اجتنبوا کثیراً من الظن ان بعض الظن اثم؛<ref>حجرات/سوره۴۹، آیه۱۲.   </ref> ای مؤمنان از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید زیرا بعضی از گمان‌ها گناه است.»

البته کاملاً روشن است که پیدایش ظن و گمان یا وهم و خیال در ذهن امری غیر اختیاری می‌باشد و حسن و قبح، ثواب و عقاب در قلمرو افعال اختیاری است نه غیر اختیاری، بنابراین مراد اینستکه به گمان خود ترتیب اثر ندهید و از عمل بدون علم اجتناب ورزید زیرا بسیاری از کسانی که بدون علم و بر اساس حدس و گمان عمل می‌کنند مرتکب گناه و معصیت می‌شوند. چنانچه در آیه دیگر فرمود: «ولاتقف ما لیس لک به علم؛<ref>اسراء/سوره۱۷، آیه۳۶.   </ref> از آنچه بدان علم نداری پیروی مکن.» و در جای دیگر گروهی را بخاطر اینکه به سوء‌ظن خود ترتیب اثر دادند ملامت و سرزنش می‌کند و می‌فرماید: «فظننتم ظن السوء و کنتم قوماً بوراً؛<ref>فتح/سوره۴۸، آیه۱۲.   </ref> شما بدگمان شدید و سوء‌ظن پیدا کردید و بر اساس آن عمل کردید پس هلاک و تباه گشتید.» و نیز می‌فرماید: «ان یتبعون الا الظنّ و ان هم الایخرصون؛<ref>یونس/سوره۱۰، آیه۶۶.   </ref> مشرکان پیروی نمی‌کنند مگر گمان را و آنان گمان آوران هستند.»

==حمل فعل بر صحت==

[[امیرالمؤمنین|امیر مؤمنان]] (علیه‌السّلام) در این رابطه می‌فرماید: «ضع امر اخیک علی احسنه حتی یاتیک ما یغلبک منه ولاتظنن بکلمه خرجت من اخیک سوء و انت تجدلها فی الخیر محملاً؛ باید گفتار و کردار برادر دینی خود را به بهترین وجه قرار دهی مگر اینکه یقین پیدا کنی و راه توجیه (حمل بر صحت) بر تو بسته باشد. و نباید به سخن برادرت بد گمان باشی در حالی‌که تو محمل خوبی برای توجیه کلام او می‌یابی.»<ref>بحرانی، سیدهاشم، البرهان، ج۴، ص۲۰۹.</ref><ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ص۳۶۲.   </ref><ref>صدوق، محمد بن علی، امالی، م۵۰، ص۳۰۴.</ref>

==فرار از موضع تهمت==

چنانکه امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) فرمود: «من عرض نفسه للتهمة فلا یلومن من اساء به الظن؛ کسی که خود را در معرض تهمت قرار دهد نباید کسی را که به او بدگمان می‌شود ملامت و نکوهش کند.»<ref>صدوق، محمد بن علی، امالی، م۵۰، ص۳۰۴.</ref><ref>حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، ج۱۲، ص۳۶.   </ref><ref>ابن شعبه، حرانی، تحف العقول، ج۱، ص۲۲۰.   </ref>

همچنین امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «من دخل موضعاً من مواضع التهمه فاتهم فلا یلومن الانفسه؛ کسی که به موضعی از مواضع تهمت برود و متهم شود نباید جز خودش را ملامت کند.»<ref>حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، ج۱۲، ص۳۶.   </ref><ref>صدوق، محمد بن علی، امالی، م۷۵، ص۴۹۷.</ref> و نیز امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) در وصیت به فرزندش امام مجتبی (علیه‌السّلام) فرمود: «ایاک و مواطن التهمته و المجلس المظنون به السوء؛ از محل تهمت بر حذر باش و دوری کن، همچنین از مجلسی که به آن گمان بد برده می‌شود.»<ref>حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، ج۸، ص۴۲۳.</ref> و به همین جهت است که در اخبار و روایات تاکید شده که مؤمنان باید از دوستی و هم‌نشینی با فساق و گناهکاران بپرهیزند زیرا رابطه داشتن با آنان موجب می‌شود که مردم نسبت به مؤمنان بدبین و در نتیجه به آنها تهمت بزنند.

==افتراء به خدا و رسول و ائمه==

تاکنون بحث درباره تهمت به مؤمنان بود و گفته شد که تهمت به مؤمن حرام است اما بدتر از آن اینست که انسان به خدا، قرآن، «و ان منهم لفریقا یلون السنتهم بالکتاب لتحسبوه من الکتاب و ما هو من الکتاب و یقولون هو من عندالله و ما هو من عندالله و یقولون علی الله الکذب و هم یعلمون.»<ref>آل‌عمران/سوره۳، آیه۷۸.   </ref> رسول و ائمه اطهار تهمت بزند مثل اینکه برای خدا شریک قائل شود. «و من یشرک بالله فقد افتری اثما عظیماً.» <ref>نساء/سوره۴، آیه۴۸.   </ref> و یا منکر معاد باشد. «ان هی الاحیاتنا الدنیا و نموت و نحیا و ما نحن بمبعوثین ان هو الارجل افتری علی الله کذباً.»<ref>مؤمنون/سوره۲۳، آیه۳۷-۳۸.   </ref> یا چیزی را که ائمه نگفته‌اند به آنان نسبت بدهد، احادیث جعلی و دروغین بسازد و یا رسالت پیامبر را دروغ پندارد و بگوید که او از طرف خدا مبعوث نشده و بدروغ ادعا نبوت نموده و یا بگوید پیامبر و ائمه به چیزی امر کرده‌اند که خدا به آن امر نکرده و چیزی را واجب دانسته‌اند که خدا آنرا واجب ندانسته است، و شکی نیست که دروغ پنداشتن رسالت پیامبر و تکذیب آن و نفی دعوت او، به انکار خدا و کفر برمی‌گردد و کسی که به پیغمبر نسبت دروغ بدهد و تهمت بزند و حکمی که در اسلام نیست به آن، نسبت دهد در واقع به خدا نسبت دروغ داده زیرا تکذیب رسول و ائمه و آیات الهی تکذیب خدا است و افتراء بر کسی که جز از طرف خدا سخن نمی‌گوید، «و ما ینطق عن الهوی، ان هو الاوحی یوحی.»<ref>نجم/سوره۵۳، آیه۳-۴.   </ref> افتراء به ذات الهی محسوب می‌شود چنانکه در روایتی امام صادق (علیه‌السّلام) به مردی از اهالی شام فرمود: «اسمع حدیثنا ولا تکذب علینا فانه من کذب علینا فی شییء فقد کذب علی رسول الله و من کذب علی رسول الله فقد کذب علی الله و من کذب علی الله عذبه الله عز و جل؛ سخن ما را بشنو و بر ما دروغ مبند زیرا کسی که بر ما درباره چیزی دروغ بگوید بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دروغ بسته و کسی که بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دروغ ببندد به خدا دروغ بسته و خداوند چنین شخصی را عذاب می‌کند.»<ref>حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۸.   </ref>

بنابراین تهمت به امام تهمت به پیامبر، و تهمت به پیامبر تهمت خدا، و از گناهان کبیره می‌باشد. «الکذب علی الله و علی رسوله و علی الاوصیاء من الکبائر.» <ref>حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، الفقیه، ج۱۲، ص۲۴۹.   </ref> پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «من قال علی ما لم اقل فلیتبوء مقعده عن النار؛ هر کس چیزی را که من نگفته‌ام به من نسبت دهد نشیمن‌گاهش از آتش خواهد بود.»<ref>حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، ج۱۲، ص۲۴۹.   </ref> قرآن در ۹ آیه: «و من اظلم ممن افتری علی الله کذباً.»<ref>انعام/سوره۶، آیه۲۱.   </ref><ref>انعام/سوره۶، آیه۱۴۴.   </ref><ref>انعام/سوره۶، آیه۹۳.   </ref><ref>اعراف/سوره۷، آیه۳۷.   </ref><ref>یونس/سوره۱۰، آیه۱۷.   </ref><ref>هود/سوره۱۱، آیه۱۸.   </ref><ref>کهف/سوره۱۸، آیه۱۵.   </ref><ref>عنکبوت/سوره۲۹، آیه۶۸.   </ref> و<ref>صف/سوره۶۱، آیه۷.   </ref> افتراءزنندگان به خدا و تکذیب‌کنندگان آیات الهی را ستمکارترین مردم معرفی می‌نماید و در ۵ آیه: «انظروا کیف کان عاقبه المکذبین.»<ref>آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۳۷.   </ref><ref>انعام/سوره۶، آیه۱۱.   </ref><ref>نحل/سوره۱۶، آیه۳۶.   </ref><ref>نمل/سوره۲۷، آیه۶۹.   </ref><ref>زخرف/سوره۴۳، آیه۲۵.   </ref> می‌فرماید: بروید در زمین سیر کنید و سرنوشت تذکیب‌کنندگان و تهمت‌زنندگان به خدا و رسول را مشاهده کنید که چگونه گرفتار خشم و عذاب الهی در دنیا شدند. و در ۱۱ آیه: «ویل یومئذ للمکذبین.»<ref>طور/سوره۵۲، آیه۱۱.   </ref><ref>مرسلات/سوره۷۷، آیه۱۵.   </ref><ref>مرسلات/سوره۷۷، آیه۱۹.   </ref><ref>مرسلات/سوره۷۷، آیه۲۴.   </ref><ref>مرسلات/سوره۷۷، آیه۲۸.   </ref><ref>مرسلات/سوره۷۷، آیه۳۴.   </ref><ref>مرسلات/سوره۷۷، آیه۳۷.   </ref><ref>مرسلات/سوره۷۷، آیه۴۰.   </ref><ref>مرسلات/سوره۷۷، آیه۴۵.   </ref><ref>مرسلات/سوره۷۷، آیه۴۷.   </ref><ref>مرسلات/سوره۷۷، آیه۴۹.   </ref> مکذبین و مفتریان، مورد عتاب قرار گرفته و به آنها بیم آتش قهر و غضب الهی داده شده که چه عذاب سختی در انتظار ایشان است.

و بالاخره خداوند کسانی را که بدون حجت و دلیل به حلیت یا حرمت چیزی قائل شده باشند و چه بسا حلال خدا را حرام، و حرام او را حلال می‌شمرند و بر خدا افتراء می‌زنند آنها را از این عمل نهی کرده و فرموده: «ولا تقولوا لما تصف السنتکم الکذب هذا حلال و هذا حرام لتفتروا علی الله الکذب ان الذین یفترون علی الله الکذب لایفلحون متاع قلیل و لهم عذاب الیم؛<ref>نحل/سوره۱۶، آیه۱۱۶-۱۱۷.   </ref> کسانی که به خدا افتراء و تهمت می‌زنند رستگار نمی‌شوند و آنچه را که به طمع آن افتراء زده‌اند منفعت بسیار کمی است و در آخرت عذاب دردناکی دارند.»

==عکس‌العمل با تهمت‌زننده==

===عکس‌العمل پیامبر اکرم===

و پس از مجادله به حق و اقامه بینه و برهان، آنها همچنان بر کفر و شرک خویش اصرار ورزیده، حضرت را تکذیب می‌کردند و به او نسبت دروغ می‌دادند، خداوند به پیامبر فرمان داد که اگر آنها باز هم بر گفته خویش اصرار و ترا تکذیب کردند به آنها بگو: «و ان کذبوک فقل لی عملی و لکم عملکم، انتم بریئون مما اعمل و انا بریء مما تعملون؛ <ref>یونس/سوره۱۰، آیه۴۱.   </ref> عمل من برای من و اعمال شما برای خودتان باشد. شما از عمل من بیزارید و من از عمل شما بیزارم.» شما بخاطر من مؤاخذه نمی‌شوید من هم بخاطر تهمت شما مؤاخذه نمی‌شوم.

===عکس‌العمل حضرت نوح===

هنگامی که حضرت نوح مردم را از شرک و بت‌پرستی به توحید و یکتاپرستی دعوت نمود و به آنها فرمود: «و ما نری لکم علینا من فضل بل نظنکم کاذبین؛<ref>هود/سوره۱۱، آیه۲۷.   </ref> من پیامبر خدا هستم قومش گفتند: ‌ما فضیلتی برای تو و پیروانت نسبت به خودمان نمی‌بینیم و تو از ما برتر نیستی بلکه ما گمان می‌کنیم شما دروغ می‌گوئید.» و به این ترتیب به حضرت نوح تهمت زدند، حضرت نوح پس از مجادله آنها را از عذاب الهی بیم داد تا شاید جز خدا را نپرستند اما‌ اندرز و انذار مؤثر واقع نشد و گفتند: ‌ای نوح اگر راست می‌گوئی پس عذابی که به ما وعده داده بودی بیاور و هنگامی که آنها در کفر و شرک خویش اصرار ورزیدند خداوند به نوح (علیه‌السّلام) فرمود: «قل ان افتریته فعلی اجرامی و انا بریء مما تجرمون؛<ref>هود/سوره۱۱، آیه۳۵.   </ref> به آنها بگو اگر من دروغ می‌گویم و بدروغ دعوی نبوت می‌کنم پس جرم و گناه من بر خود من است و من از گناهان شما بیزارم.» و به این ترتیب از تهمت‌زنندگان تبری جست. بنابراین مومنی که مورد تهمت دیگران واقع می‌شود باید:

==منبع==

[https://www.pasokh.org/fa/article/view/7838/%d8%a8%d9%87%d8%aa%d8%a7%d9%86-%d9%88-%d8%aa%d9%87%d9%85%d8%aa سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «بهتان و تهمت»]

[http://lib.eshia.ir/23017/2/672/%D9%85%D8%AA%D9%91%D9%87%D9%85 فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام،ج۲، ص۶۷۲-۶۷۴.]  

==پانویس==