confirmed، مدیران
۳۷٬۳۵۲
ویرایش
تفسیر قمی (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲۱: | خط ۲۱: | ||
|} | |} | ||
</div> | </div> | ||
تفسیر قمی از تفاسیر کهن [[شیعی]]، اثر [[علی بن ابراهیم قمی]] (متوفای ۳۰۷ق) [[فقیه]] و [[محدث]] نامی [[شیعه]]، معاصر [[امام هادی علیه السلام]] و [[امام عسکری |امام عسکری علیه السلام]] و از مشایخ و اساتید [[کلینی]] است. تفسیر وی از مصادر تفسیری [[شیعه]] و در زمره [[تفسیر روایی|تفاسیر روایی]] است. برخی از محققان، انتساب این کتاب به علی بن ابراهیم را نپذیرفته‌اند. | تفسیر قمی از تفاسیر کهن [[شیعی]]، اثر [[علی بن ابراهیم بن هاشم قمی|علی بن ابراهیم قمی]] (متوفای ۳۰۷ق) [[فقیه]] و [[محدث]] نامی [[شیعه]]، معاصر [[امام هادی |امام هادی علیه السلام]] و [[امام عسکری |امام عسکری علیه السلام]] و از مشایخ و اساتید [[کلینی]] است. تفسیر وی از مصادر تفسیری [[شیعه]] و در زمره [[تفسیر روایی|تفاسیر روایی]] است. برخی از محققان، انتساب این کتاب به علی بن ابراهیم را نپذیرفته‌اند. | ||
== مؤلف == | == مؤلف == | ||
شیخ ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی از عالمان و فقیهان نامدار بوده است كه از او كتاب های بسیاری به جای مانده است. گرچه تاریخ تولد و وفات وی در دست نیست، اما مسلماً وی در نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم می زیسته است. [[شیخ طوسی]] وی را از [[اصحاب]] [[امام هادی علیه السلام]] (م254ق) دانسته است، ولی [[سید صدرالدین عاملی]] او را از اصحاب [[امام رضا علیه السلام]] (م202ق) برشمرده است. از دیگر سوی، مرحوم [[شیخ صدوق]] در «عیون اخبار الرضا» نقل می كند كه حمزه بن محمد بن جعفر در سال 307 از علی بن ابراهیم روایت شنیده است. | شیخ ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی از عالمان و فقیهان نامدار بوده است كه از او كتاب های بسیاری به جای مانده است. گرچه تاریخ تولد و وفات وی در دست نیست، اما مسلماً وی در نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم می زیسته است. [[شیخ طوسی]] وی را از [[اصحاب]] [[امام هادی |امام هادی علیه السلام]] (م254ق) دانسته است، ولی [[سید صدرالدین عاملی]] او را از اصحاب [[امام رضا علیه السلام]] (م202ق) برشمرده است. از دیگر سوی، مرحوم [[شیخ صدوق]] در «عیون اخبار الرضا» نقل می كند كه حمزه بن محمد بن جعفر در سال 307 از علی بن ابراهیم روایت شنیده است. | ||
با توجه به نكته اخیر و با ملاحظه استادی علی بن ابراهیم نسبت به [[محمد بن یعقوب كلینی]] (م329ق)، كلام عاملی نمی تواند صحیح باشد و ظاهراً در این جا میان پدر (ابراهیم بن هاشم) و پسر (علی بن ابراهیم) اشتباه شده است. در هر صورت، مقام این محدث جلیل القدر از مقدار روایتی كه نقل كرده است روشن می شود. [[آیت‌الله خویی]] تعداد روایات وی را 7140 حدیث شمرده است. غالب رجالیان متأخر، وی را توثیق كرده اند. علی بن ابراهیم از پدر، فرزند و برادران عالم و فرزانه نیز برخوردار بوده است. پدرش ابراهیم بن هاشم از محدثان به نام است. برادر وی اسحاق بن ابراهیم و فرزندانش احمد، ابراهیم و محمد همه از بزرگان عصر خویش بوده اند. در كتاب های عامه نیز از وی یاد شده است. [[محمد بن اسحاق ندیم]] و [[ابن حجر عسقلانی]] به علم و [[مذهب]] وی اشاره كرده اند بعضی از كتاب های وی را نام برده اند. وی از استادان بسیاری حدیث شنیده است و شاگردان بسیاری نیز از او بهره برده اند. یكی از نویسندگان تعداد 48 استاد و 23 شاگرد وی را برشمرده است. در هر دو گروه افراد سرشناس فراوانی هستند كه به بعضی از آنان اشاره می شود. بعضی از مشایخ او عبارت اند از: ابراهیم بن هاشم، احمد بن عبدالله برقی، احمد بن اسحاق قمی، ایوب بن نوح، ریان بن صلت، عباس بن معروف، و محمد بن حسین بن ابی خطاب. بعضی از شاگردان وی عبارت اند از: محمد بن یعقوب كلینی، احمد بن زیادبن جعفر همدانی، حسن بن حمزه علوی، [[علی بن بابویه قمی]] (پدر صدوق)، محمد بن علی بن ماجیلویه، حمزه بن محمد علوی، محمد بن حسن بن ولید و محمد بن قولویه قمی. | با توجه به نكته اخیر و با ملاحظه استادی علی بن ابراهیم نسبت به [[شیخ کلینی|محمد بن یعقوب كلینی]] (م329ق)، كلام عاملی نمی تواند صحیح باشد و ظاهراً در این جا میان پدر (ابراهیم بن هاشم) و پسر (علی بن ابراهیم) اشتباه شده است. در هر صورت، مقام این محدث جلیل القدر از مقدار روایتی كه نقل كرده است روشن می شود. [[آیت‌الله خویی]] تعداد روایات وی را 7140 حدیث شمرده است. غالب رجالیان متأخر، وی را توثیق كرده اند. علی بن ابراهیم از پدر، فرزند و برادران عالم و فرزانه نیز برخوردار بوده است. پدرش ابراهیم بن هاشم از محدثان به نام است. برادر وی اسحاق بن ابراهیم و فرزندانش احمد، ابراهیم و محمد همه از بزرگان عصر خویش بوده اند. در كتاب های عامه نیز از وی یاد شده است. [[محمد بن اسحاق ندیم]] و [[ابن حجر عسقلانی]] به علم و [[مذهب]] وی اشاره كرده اند بعضی از كتاب های وی را نام برده اند. وی از استادان بسیاری حدیث شنیده است و شاگردان بسیاری نیز از او بهره برده اند. یكی از نویسندگان تعداد 48 استاد و 23 شاگرد وی را برشمرده است. در هر دو گروه افراد سرشناس فراوانی هستند كه به بعضی از آنان اشاره می شود. بعضی از مشایخ او عبارت اند از: ابراهیم بن هاشم، احمد بن عبدالله برقی، احمد بن اسحاق قمی، ایوب بن نوح، ریان بن صلت، عباس بن معروف، و محمد بن حسین بن ابی خطاب. بعضی از شاگردان وی عبارت اند از: محمد بن یعقوب كلینی، احمد بن زیادبن جعفر همدانی، حسن بن حمزه علوی، [[علی بن بابویه |علی بن بابویه قمی]] (پدر صدوق)، محمد بن علی بن ماجیلویه، حمزه بن محمد علوی، محمد بن حسن بن ولید و محمد بن قولویه قمی. | ||
وی دارای كتاب های بسیاری بوده است كه غالباً به «كتاب التفسیر» وی در ردیف اول كتاب ها اشاره شده است. [[نجاشی]] تعداد كتاب های وی را این گونه فهرست كرده است: كتاب التفسیر، كتاب الناسخ و المنسوخ، كتاب قرب الاسناد، كتاب الشرائع، كتاب الحیض، كتاب التوحید و الشرك، كتاب فضائل امیرالمؤمنین، كتاب المغازی، كتاب الانبیاء، رساله فی معنی هشام و یونس، جوابات عن مسائل سأله عنها محمد بن بلال و كتاب یعرف بالمشذر. | وی دارای كتاب های بسیاری بوده است كه غالباً به «كتاب التفسیر» وی در ردیف اول كتاب ها اشاره شده است. [[نجاشی]] تعداد كتاب های وی را این گونه فهرست كرده است: كتاب التفسیر، كتاب الناسخ و المنسوخ، كتاب قرب الاسناد، كتاب الشرائع، كتاب الحیض، كتاب التوحید و الشرك، كتاب فضائل امیرالمؤمنین، كتاب المغازی، كتاب الانبیاء، رساله فی معنی هشام و یونس، جوابات عن مسائل سأله عنها محمد بن بلال و كتاب یعرف بالمشذر. | ||
== كتاب == | == كتاب == | ||
تفسیر قمی نام كتابی است از علی بن ابراهیم قمی كه در این نوشته درباره آن بحث خواهد شد. البته به نظر می رسد همان سان كه ترجمه نویسان و | تفسیر قمی نام كتابی است از علی بن ابراهیم قمی كه در این نوشته درباره آن بحث خواهد شد. البته به نظر می رسد همان سان كه ترجمه نویسان و رجالیان گفته اند، نام كتاب وی «كتاب التفسیر» بوده است، اما به جهت تمایز آن با تفاسیر دیگر، نام وی را به عنوان مضاف الیه آورده اند. مرحوم [[سید بن طاووس]] مكرراً در «سعد السعود» از این تفسیر با نام تفسیر علی بن ابراهیم یاد كرده است<ref>سید بن طاووس، سعدالسعود، قم، منشورات الرضی، ص83-90.</ref>. | ||
این كتاب هم اكنون دارای دو چاپ حروفی است: یكی از این دو با تقریظ شیخ [[آقا بزرگ تهرانی]] و مقدمه، تصحیح و تعلیق حجت الاسلام [[سید طیب جزایری]] همراه است. به نظر می رسد از چاپ اول كتاب با این اوصاف حدود 30 سال بگذرد، چراكه تاریخ نگارش مقدمه 1386 ق و تاریخ تقریظ آقا بزرگ تهرانی اواخر عمر ایشان به سال 1387 ق است. مقدمه ای كه جزایری نگاشته است مشتمل بر معرفی مؤلف و راویان مشهور روایات كتاب است و جدا از این، به ارائه توضیحاتی درباره تفسیر تأویلی (كه غالب مطالب كتاب بر این منوال است) و تبیین بعضی از ابهامات پرداخته است<ref>علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، مقدمه و تصحیح و تعلیق: سید طیب جزایری، قم، دارالكتاب، 1/5-26.</ref>. | این كتاب هم اكنون دارای دو چاپ حروفی است: یكی از این دو با تقریظ شیخ [[آقا بزرگ تهرانی]] و مقدمه، تصحیح و تعلیق حجت الاسلام [[سید طیب جزایری]] همراه است. به نظر می رسد از چاپ اول كتاب با این اوصاف حدود 30 سال بگذرد، چراكه تاریخ نگارش مقدمه 1386 ق و تاریخ تقریظ آقا بزرگ تهرانی اواخر عمر ایشان به سال 1387 ق است. مقدمه ای كه جزایری نگاشته است مشتمل بر معرفی مؤلف و راویان مشهور روایات كتاب است و جدا از این، به ارائه توضیحاتی درباره تفسیر تأویلی (كه غالب مطالب كتاب بر این منوال است) و تبیین بعضی از ابهامات پرداخته است<ref>علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، مقدمه و تصحیح و تعلیق: سید طیب جزایری، قم، دارالكتاب، 1/5-26.</ref>. | ||
چاپ دیگر این كتاب كه با حروفی چشم نواز و تصحیح مؤسسه اعلمی [[بیروت]] منتشر شده است، در سال 1412 ق انتشار یافته است. تفاوت این چاپ با چاپ قبل، جز حذف تعلیقات و از حد توضیح پاره ای از لغات و ارائه آدرس آیات و... جز آن فراتر نرفته است<ref>علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1412ق، 1991م.</ref>. جدا از این دو نسخه رایج، مرحوم آقا بزرگ تهرانی به دو نسخه چاپ سنگی اشاره كرده است كه یكی از آنها در سال 1313 ق و دیگری همراه تفسیر [[امام عسكری علیه السلام]] در سال 1315 ق به چاپ رسیده است<ref> الشیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، 4/302.</ref>. سید طیب جزایری در تصحیح از دو نسخه خطی دیگر هم استفاده كرده كه یكی در كتابخانه [[آیت‌الله حكیم]] و دیگری در كتابخانه مرحوم [[كاشف الغطاء]] بوده است. | چاپ دیگر این كتاب كه با حروفی چشم نواز و تصحیح مؤسسه اعلمی [[بیروت]] منتشر شده است، در سال 1412 ق انتشار یافته است. تفاوت این چاپ با چاپ قبل، جز حذف تعلیقات و از حد توضیح پاره ای از لغات و ارائه آدرس آیات و... جز آن فراتر نرفته است<ref>علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1412ق، 1991م.</ref>. جدا از این دو نسخه رایج، مرحوم آقا بزرگ تهرانی به دو نسخه چاپ سنگی اشاره كرده است كه یكی از آنها در سال 1313 ق و دیگری همراه تفسیر [[امام حسن عسکری|امام عسكری علیه السلام]] در سال 1315 ق به چاپ رسیده است<ref> الشیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، 4/302.</ref>. سید طیب جزایری در تصحیح از دو نسخه خطی دیگر هم استفاده كرده كه یكی در كتابخانه [[آیت‌الله حكیم]] و دیگری در كتابخانه مرحوم [[کاشف الغطاء، محمد حسین|كاشف الغطاء]] بوده است. | ||
گرچه این تفسیر تمامی [[قرآن]] را در بر دارد، ولی از هر سوره به صورت گزینشی، آیات را تفسیر كرده است و از هیچ سوره ای فروگذار نكرده است. تفسیر در دو جلد و حدود 800 صفحه است. گرچه [[سعدالسعود]] در معرفی اش، آن را چهار جلد در دو مجلد معرفی می كند، ولی به نظر نمی رسد كه اختلاف مهمی در میان باشد. این تفسیر اهمیت بسیاری در میان تفاسیر [[شیعه]] دارد، چراكه دو ویژگی روایی بودن و اتصال به دوران حضور معصوم علیه السلام و [[غیبت صغری]] در كم تر تفسیر در دسترسی دیده می شود. بدون تردید در چند قرن اخیر غالب تفاسیر، بلكه همه آنها به روایاتی از این تفسیر اشاره كرده اند. این اثر، به عنوان منبع تفسیری متأخران نامبردار است<ref> بیشترین نقل از این تفسیر در كتاب تفسیر الصافی، البرهان، نورالثقلین و كتاب های پس از این زمان است، اما در تفاسیر روض الجنان، گارز، جلاءالاذهان، تبیان و تفسیر العیاشی یا اصولاً نقل خاصی نشده یا بسیار اندك است.</ref>. از دیگر سوی، با توجه به ذكر اسناد روایات در خلال تفسیر و كلامی كه در مقدمه این كتاب هست، بعضی مجموعه راویان این كتاب را موثق (به توثیق عام علی بن ابراهیم) می دانند<ref>آیت‌الله خویی، معجم رجال الحدیث، 1/49، مقدمه.</ref>. از این رو، این كتاب برای رجالیان نیز منشأ طرح بحث هایی شده است. مقدمه این كتاب نیز دربر دارنده مختصری از روایات علوی درباره انواع علوم قرآن است. این روایات با تفصیلی بیشتر در اول [[تفسیر نعمانی]] آمده است و [[علامه مجلسی]] (ره)، تمام آن را در آغاز جلد 93 [[بحارالانوار]] (چاپ ایران) نقل كرده است. رساله محكم و متشابه منسوب به [[سید مرتضی]] (ره) نیز همین روایات به ضمیمه مقدمه ای از ایشان است. با این آشنایی اجمالی، به سوی بررسی این كتاب گام برمی داریم. | گرچه این تفسیر تمامی [[قرآن]] را در بر دارد، ولی از هر سوره به صورت گزینشی، آیات را تفسیر كرده است و از هیچ سوره ای فروگذار نكرده است. تفسیر در دو جلد و حدود 800 صفحه است. گرچه [[سعدالسعود]] در معرفی اش، آن را چهار جلد در دو مجلد معرفی می كند، ولی به نظر نمی رسد كه اختلاف مهمی در میان باشد. این تفسیر اهمیت بسیاری در میان تفاسیر [[شیعه]] دارد، چراكه دو ویژگی روایی بودن و اتصال به دوران حضور معصوم علیه السلام و [[غیبت صغری]] در كم تر تفسیر در دسترسی دیده می شود. بدون تردید در چند قرن اخیر غالب تفاسیر، بلكه همه آنها به روایاتی از این تفسیر اشاره كرده اند. این اثر، به عنوان منبع تفسیری متأخران نامبردار است<ref> بیشترین نقل از این تفسیر در كتاب تفسیر الصافی، البرهان، نورالثقلین و كتاب های پس از این زمان است، اما در تفاسیر روض الجنان، گارز، جلاءالاذهان، تبیان و تفسیر العیاشی یا اصولاً نقل خاصی نشده یا بسیار اندك است.</ref>. از دیگر سوی، با توجه به ذكر اسناد روایات در خلال تفسیر و كلامی كه در مقدمه این كتاب هست، بعضی مجموعه راویان این كتاب را موثق (به توثیق عام علی بن ابراهیم) می دانند<ref>آیت‌الله خویی، معجم رجال الحدیث، 1/49، مقدمه.</ref>. از این رو، این كتاب برای رجالیان نیز منشأ طرح بحث هایی شده است. مقدمه این كتاب نیز دربر دارنده مختصری از روایات علوی درباره انواع علوم قرآن است. این روایات با تفصیلی بیشتر در اول [[تفسیر نعمانی]] آمده است و [[علامه مجلسی]] (ره)، تمام آن را در آغاز جلد 93 [[بحارالانوار]] (چاپ ایران) نقل كرده است. رساله محكم و متشابه منسوب به [[سید مرتضی]] (ره) نیز همین روایات به ضمیمه مقدمه ای از ایشان است. با این آشنایی اجمالی، به سوی بررسی این كتاب گام برمی داریم. | ||