مدخلی بر مبانی تفسیری فریقین: تفاوت میان نسخه‌ها

هر چند قاعده اولیه مقتضی ان است که کتاب هر مولفی بدون شرح و تفسیر قابل فهم باشد اما برخی از کتب بدلیل تبیین افکار متعالی و دقیق مولف، تبیین برخی مقدمات لازم در فهم متن و اشتراک برخی از الفاظ در معانی متعدد و اموری نظیر ان نیازمند تفسیرند.<ref>البرهان فی علوم القرآن البرهان - ج 1 - ص 13 - 15</ref>

هر چند زبان قرآن عربی فصیح بوده و ظواهر ان قابل فهم برای عموم می‌باشد اما بجهت آنکه مشتمل بر اندیشه‌های متعالی و نکات دقیق می‌باشد نیازمند تفسیر می‌باشد بهمین جهت پیامبر ص نسبت به سئوالات گوناگون مردم در مسائل قرآنی به تبیین ان می‌پرداخت. <ref>همان</ref>  

ایشان در زمینه شدید نیازجوامع اسلامی -بعد ا ز عصر صحابه - به تفسیرقرآن می‌نویسد:  

نتیجه آنکه از منظر زرکشی نیاز مسلمانان به تفسیر قرآن امری لازم است بعلاوه آنکه مراد از تفسیر قرآن تبیین مفردات، ترکیبات و ارتباط آیات با یکدیگر و درک لطائف ان بوده که با تدبر در آیات، مراجعه به کتب لغت و نیز مراجعه به روایات حاصل می‌شود.<ref>البرهان فی علوم القرآن البرهان - ج 1 - ص 13 - 15</ref>  

 

ایشان در کتاب:" أصول فی التفسیر "یادگیری تفسیر قرآن را امری لازم دانسته و دلائلی از آیات، روایات و نیز سیره صحابه را در اثبات ان ذکر می‌کند:  

ایشان در وجوب یادگیری تفسیربا استناد به آیات قرآنی می‌نویسد:  

مفاد آیه مذکور ان است که حکمت نزول قرآن تدبر در آیات جهت متاثر شدن از ان می‌باشد بنابراین بدون تدبردر آیات و فهم دقیق آنها هدف مذکور از نزول محقق نمی‌گردد. <ref>أصول فی التفسیر ص 21-22</ref>  

درایه مذکورخداوند متعال کسانی را که ازتدبر در آیات فاصله می‌گیرند مورد سرزنش قرار داده و قلوب آنان را بجهت آنکه بوسیله قفلها و زنجیرهای جهالت مسدود گردیده است محروم از نیل به برکات قرآن می‌داند.<ref>همان</ref>  

انگاه در زمینه سیره نبوی در تعلیم قرآن به مسلمانان از برخی صحابه نقل می‌کند که یادگیری آنان از قرآن بدینگونه بود که نخست تفسیر و معانی ده آیه را بخوبی از پیامبر اموخته و تا زمانی که آموزش‌های علمی و عملی نسبت به ان را به اتمام نمی‌رساندند اقدام به تعلیم آیات دیگر نمی‌کردند.<ref>همان</ref>  

ابن تیمیه معتقد بود وقتی کتبی که در علم طب و ریاضیات تدوین شده است نیازمند شرح می‌باشد چگونه ممکن است کتاب خداوند که سعادت دنیا و آخرت مردم بدان وابسته است بی‌نیاز از تفسیر و شرح باشد از اینرو بردانشمندان لازم است به تبیین و تفسیر الفاظ و معانی قرآن بپردازند و این عهدی است که خداوند از آنان گرفته است.<ref>همان</ref>

ایشان نیز همانند سایر اعلام دینی تفسیر قرآن را امری لازم دانسته اما معتقد است که برترین شیوه تفسیر قرآن مراجعه به قرآن و تدبر در آیات ان می‌باشد ایشان معتقد است حتی اهل بیت ع نیز بهمین طریق به تفسیر قرآن پرداخته وانرا به دیگران آموزش داده‌اند. بدلیل آنکه وقتی قرآن خود را نور، ضیاء، تبیانا لکل شئی و... معرفی نموده است بدیهی است چنین کتابی‌نیاز به شرح و تبیین از خارج را نخواهد داشت چون قرآن، در درون خود، احسن التفاسیر را داراست. بنابر‌این مفسر قرآن کسی است که با قدرت تدبر و تعمقش در آیات قرآن به فهم آیات و ارتباط آنها با یکدیگر نائل شده و در تبیین بیشتر آنها اقدام می‌کند.

قرآن کتابی جاودان برای همه انسان‌ها بوده که آنها را بسوی مقاصد عالی هدایت می‌کند. در بسیاری از آیاتش تحدی نموده و بشر را از اوردن مشابه ان عاجز می‌داند. از طرفی قرآن در معرفی اش خود را نور، ضیاء و بیانگر همه امور می‌داند بنابر‌این چنین کتابی با اوصاف مذکور نمی‌تواند در تبیین خویش نیازمند کتاب یا اشخاص دیگری باشد. <ref>القرآن فی الاسلام ص 52-68</ref>  

ایشان استغناء قرآن در تفسیر، به اموری خارج از قرآن را لازمه آیاتی نظیر ایه: أفلا یتدبرون القرآن و...نیزدانسته ودر رد سخن کسانی که تفسیر قرآن را مبتنی بر رجوع به منابعی خارج از قرآن می‌دانند می‌نویسد:  

اگر چنین بود- بشری بودن قرآن - قطعا در ان ناهماهنگی و اختلاف مشاهده می‌شد در حالی که با کمترین تدبر اختلاف و ناهماهنگی بدوی درقرآن مرتفع می‌گردد. بعلاوه بر اساس آیه مذکور لازمه نیاز قرآن در تبیین مقاصدش به اموردیگر نظیر کلام پیامبر ص، حجت الهی بر کفار به اتمام نمی‌رسید بدلیل آنکه در موارد احتمال ناهماهنگی در آیات قرآن نمی‌توان کافران را- بدلیل عدم اعتقادشان به عصمت پیامبر ص- به تفسیر ان حضرت ارجاع داد.<ref>همان</ref>

 

در مقایسه دیدگاه علامه با دیگران باید گفت: نگاه ایشان در مساله لزوم نیاز مسلمین به تفسیر قرآن با دیگر محققان علوم قرآنی هماهنگ بوده هر چند نسبت به روش تفسیر قرآن بینشان تفاوتهائی وجود دارد که در ادامه مباحث به ان خواهیم پرداخت.  

از مطالب ذکر شده از شخصیت‌های فریقین، مفهوم تفسیر و علت نیاز به ان معلوم گردید.  

جمعی از صحابه نظیر ابی بن کعب و...بعد از رحلت نبی اکرم ص به تفسیر قرآن مشغول شدند.<ref>القرآن فی الاسلام ص-53</ref>  

 

.ایشان در تبیین ضعف روایات تفسیری و عدم اعتبارانها می‌نویسد:  

از آنجا که برخی از روایات تفسیری موجود بدون اسناد به رسول ص می‌باشند مفسرین اهل سنت در قرون بعد چنین پنداشتند که صحابه بدلیل آنکه علمشان را از پیامبر ص گرفته‌اند از اینرو روایات مذکور مستند به ان حضرت خواهد بود در حالی که این ادعا فاقد دلیل می‌باشد بعلاوه آنکه بسیاری از این روایات تفسیری در زمینه شان نزول آیات بوده و مشتمل بر داستان‌هائی است که از عالمان یهود نقل شده است. از طرفی در برخی از روایاتی که ازامثال ابن عباس نقل شده است استشهاد به اشعار عربی شده است که این امور بیانگر ان است که استناد چنین روایاتی به پیامبر ص قابل اثبات نمی‌باشد.<ref>القرآن فی الاسلام ص54-53</ref>  

 

اینان که شاگردان تابعین می‌باشند منهج تفسیری شان بر نقل روایات تفسیری از پیامبر ص یا از صحابه بود ؛هر چند گاهی نیز این روایات را بدون اسناد و درقالب آراءخویش بیان می‌کردند در حالی که متاخرین – در اثر عدم اگاهی - با آنها معامله حدیث نبوی می‌کردند. <ref>القرآن فی الاسلام ص55</ref>  

 

ایشان مولفین علم تفسیر را طبقه چهارم مفسران اهل سنت دانسته و در معرفی منهج تفسیری شان می‌نویسد:  

روش تفسیری اینان نقل اقوال صحابه و تابعین در کتب تفسیری شان بوده و عده کمی از آنان نظیر ابن طبری گاه دیدگاه خویش را در کیفیت جمع روایات تفسیری بیان نموده‌اند.<ref>القرآن فی الاسلام ص 56</ref>  

ایشان طبقه چهارم را مبدا طبقات بعدی – متاخرین – دانسته ومی‌نویسد: ومن هذه الطبقة تبدأ طبقات المفسرین المتأخرین.

ایشان طبقه پنجم مفسرین اهل سنت را عالمانی می‌داند که احادیث تفسیری را در کتب شان با حذف استاد ذکر کرده و به ذکر اقوال و آراءدیگران اکتفا می‌کنند:  

ایشان بنقل از سیوطی می‌نویسد: اغاز ورود روایات جعلی و زمینه اختلاط احادیث صحیح با احادیث دروغین از این مرحله اغاز شده است:  

اینان هر چند توانستند با تفاسیر علمی شان علم تفسیر را از جمود خارج نموده و تحولی در این علم ایجاد کنند اما انصاف ان است که بسیاری از مطالبی که آنان بعنوان تفسیر قرآن گفته‌اند معانی قرآن نبوده بلکه به ان تحمیل گردیده است.<ref>همان ص 59</ref>  

ایشان معتقد است روش تفسیری اهل سنت تا قبل از طبقه ششم بر ان بود که به روایات تفسیری مشتمل بر احادیث نبوی و اقوال صحابه و تابعین اعتماد نموده و هر نوع مخالفت با ان را اجتهاد در مقابل نص مى‌دانستند. این امر سبب پیدایش طبقه ششم از مفسرین گردید.<ref>همان</ref>  

روش تفسیری این دو طبقه با یکدیگر مشابه می‌باشد بدین معنا که هر دو طبقه به نقل احادیث در کتب تفسیری شان اکتفا نموده و آراءخویش را در ذیل آنها بیان نکرده اند.<ref>همان ص 60-61</ref>.