۸۵٬۹۴۴
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
جز (جایگزینی متن - 'علیهم السلام' به 'علیهم‌السلام') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
از اصطلاحات رایج [[قرآن]] پژوهی واژۀ «'''علوم قرآنی'''» و به عربی «''' | از اصطلاحات رایج [[قرآن]] پژوهی واژۀ «'''علوم قرآنی'''» و به عربی «'''علوم‌القرآن'''»است. این اصطلاح به موازات رشد و نضج کاوشهای قرآنی، پایگاه ویژهای یافت. علوم قرآنی مجموعه‌ای از دانش‌های بیرونی [[قرآن]] است که برای شناخت ماهیت، تحولات تاریخی، مبانی فهم و تفسیر و فعالیت‌ها و مطالعات انجام شده درباره این کتاب به‌کار می‌آید. | ||
== چیستی علوم قرآنی == | == چیستی علوم قرآنی == | ||
اصطلاح علوم قرآنی به معنای امروزین آن بنا به ادّعای عبدالعظیم زرقانی از سده چهارم رایج بوده است؛ چه او مدعی است که در کتابخانه [[مصر]] به کتابی از علی بن ابراهیم سعید (م 330) بر خورده با عنوان [[البرهان فی علوم القرآن]] در سی جلد که 15 جلد از آن باقی مانده است. | اصطلاح علوم قرآنی به معنای امروزین آن بنا به ادّعای عبدالعظیم زرقانی از سده چهارم رایج بوده است؛ چه او مدعی است که در کتابخانه [[مصر]] به کتابی از علی بن ابراهیم سعید (م 330) بر خورده با عنوان [[البرهان فی علوم القرآن|البرهان فی علوم‌القرآن]] در سی جلد که 15 جلد از آن باقی مانده است. «علوم‌القرآن» معادل فارسی اصطلاح «علوم قرآنی» است و بر اساس قواعد اضافه در [[زبان عربی]] این اضافه می‌تواند به چهار صورت قابل تصور باشد: | ||
'''1. اضافه بیانیه:''' نظیر «خاتم فضّه» که در اصل خاتم من فضّه (انگشتری از جنس نقره) بوده است. در | '''1. اضافه بیانیه:''' نظیر «خاتم فضّه» که در اصل خاتم من فضّه (انگشتری از جنس نقره) بوده است. در این‌صورت علوم‌القرآن به معنای علوم من‌القرآن خواهد بود؛ یعنی علومی که از جنس [[قرآن]] است. پیدا است که این معنا در این اصطلاح مورد نظر نیست؛ زیرا علومی همچون: تاریخ [[قرآن]]، زبان [[قرآن]] و... از جنس [[قرآن]] به شمار نمی‌رود؛ هرچند می‌توانند ناظر به [[قرآن]] باشد. | ||
'''2. اضافه ظرفیه:''' نظیر «صوم فی الرمضان» که به معنای «صوم فی الرمضان» به‌کار رفته است. در این صورت، اصطلاح | '''2. اضافه ظرفیه:''' نظیر «صوم فی الرمضان» که به معنای «صوم فی الرمضان» به‌کار رفته است. در این صورت، اصطلاح علوم‌القرآن به معنای «علوم فی القرآن» (علومی که در [[قرآن]] انعکاس یافته) خواهد بود. این معنا نیز در اصطلاح علوم قرآنی مدّنظر نیست؛ زیرا اوّلاً عموم مباحث علوم قرآنی از آن دست علومی که در متن [[قرآن]] انعکاس یافته نیست؛ بلکه آنها را باید مباحث و مطالعات برون قرآنی دانست؛ به‌طور مثال، مسائلی همچون مکی و مدنی، اسباب النزول، جمع [[قرآن]]، شناخت تفسیر و مفسّران مباحثی نیست که بتوان آنها را در متن آیات جست؛ البته بر برخی از مسائل علوم قرآنی همچون شناخت محکم و متشابه «علوم فی القرآن» نیز صادق است و این دست از مسائل علوم قرآنی میان علوم قرآنی و [[تفسیر موضوعی]] مشترک است. ثانیاً به مباحث درون قرآنی نظیر خدا در [[قرآن]]، معاد در [[قرآن]]، اصطلاح دیگری یعنی «[[معارف قرآنی]]» اطلاق می‌شود. | ||
استاد آیت‌الله معرفت در تفاوت علوم قرآنی با [[معارف قرآنی]] آورده است: | استاد آیت‌الله معرفت در تفاوت علوم قرآنی با [[معارف قرآنی]] آورده است: | ||
فرق میان «علوم قرآنی» و «معارف قرآنی» آن است که علوم قرآنی بحثی بیرونی است وبه درون و محتوای [[قرآن]] از جنبة تفسیری کاری ندارد؛ اما معارف قرآنی کاملاً با مطالب درونی [[قرآن]] و محتوای آن سر و کار داشته و یک نوع [[تفسیر]] موضوعی به شمار می‌رود. | فرق میان «علوم قرآنی» و «معارف قرآنی» آن است که علوم قرآنی بحثی بیرونی است وبه درون و محتوای [[قرآن]] از جنبة تفسیری کاری ندارد؛ اما معارف قرآنی کاملاً با مطالب درونی [[قرآن]] و محتوای آن سر و کار داشته و یک نوع [[تفسیر]] موضوعی به شمار می‌رود. | ||
'''3. اضافه ملکیه:''' نظیر «غلام زید» که به معنای «غلام لزید» (غلام مملوک زید) به‌کار رفته است. پیدا است | '''3. اضافه ملکیه:''' نظیر «غلام زید» که به معنای «غلام لزید» (غلام مملوک زید) به‌کار رفته است. پیدا است «علوم‌القرآن» به معنای «علوم للقرآن» یعنی علومی که در ملکیت [[قرآن]] است نمی‌باشد زیرا ملکیت در مفاهیم و دانش‌ها معنا ندارد. | ||
'''4. اضافه اختصاصیه:''' نظیر «جلد الکتاب» که در حقیقت به معنای «جلد للکتاب» (جلدی که اختصاص به کتاب دارد) به‌کار رفته است. به نظر می‌رسد اضافه | '''4. اضافه اختصاصیه:''' نظیر «جلد الکتاب» که در حقیقت به معنای «جلد للکتاب» (جلدی که اختصاص به کتاب دارد) به‌کار رفته است. به نظر می‌رسد اضافه «علوم‌القرآن» از این نوع -یعنی اضافه اختصاصی- است؛ به عبارت دیگر یعنی علومی که به [[قرآن]] اختصاص دارد. و از آن‌جا که این علوم به درون [[قرآن]] ناظر نیست، باید آن را از دانش‌های بیرونی [[قرآن]] دانست که در خدمت [[قرآن]] به‌کار گرفته می‌شود. تعاریفی که از این دانش ارائه شده، نیز همین نکته را تأیید می‌کند. | ||
[[آیت‌الله معرفت]]، علوم قرآنی را اصطلاحی می‌داند که درباره مسائل مرتبط با شناخت و شئون گوناگون [[قرآن]] گفت‌وگو می‌کند. | [[آیت‌الله معرفت]]، علوم قرآنی را اصطلاحی می‌داند که درباره مسائل مرتبط با شناخت و شئون گوناگون [[قرآن]] گفت‌وگو می‌کند. | ||
| خط ۲۰: | خط ۲۰: | ||
== ساحت‌های اصلی مسائل علوم قرآنی:== | == ساحت‌های اصلی مسائل علوم قرآنی:== | ||
'''ساحت نخست:''' مباحث ناظر به شناخت ماهیت [[قرآن]]؛ مسائلی همچون چگونگی وحی، نزول [[قرآن]]، محکم و متشابه، ناسخ و | '''ساحت نخست:''' مباحث ناظر به شناخت ماهیت [[قرآن]]؛ مسائلی همچون چگونگی وحی، نزول [[قرآن]]، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ و اعجاز [[قرآن]]، اصالت متن و تحریف‌ناپذیری [[قرآن]]، زبان [[قرآن]] و... به شناخت ماهیت [[قرآن]] می‌انجامد. | ||
'''ساحت دوم:''' تحولات تاریخی مربوط‌به [[قرآن]]؛ شناخت تاریخ کتابت و تدوین [[قرآن]] و مراحل شکل‌گیری [[قرآن]] به شکل کنونی، تاریخ تفسیر، ترجمه و چاپ و تذهیب [[قرآن]] و... از جمله مباحث تاریخی [[قرآن]] است. | '''ساحت دوم:''' تحولات تاریخی مربوط‌به [[قرآن]]؛ شناخت تاریخ کتابت و تدوین [[قرآن]] و مراحل شکل‌گیری [[قرآن]] به شکل کنونی، تاریخ تفسیر، ترجمه و چاپ و تذهیب [[قرآن]] و... از جمله مباحث تاریخی [[قرآن]] است. | ||
| خط ۵۰: | خط ۵۰: | ||
=== پیدایی علوم قرآن در جایگاه دانشی جامع؛ === | === پیدایی علوم قرآن در جایگاه دانشی جامع؛ === | ||
به استناد شواهد تاریخی، نخستین بار بدرالدین زرکشی (م 794) با تدوین کتاب [[البرهان فی علوم القرآن]] به ساماندهی مباحث علوم قرآنی روی آورد و مباحث پراکنده و غیرمنسجم آن را در قالب یک کتاب و یک عنوان کلی | به استناد شواهد تاریخی، نخستین بار بدرالدین زرکشی (م 794) با تدوین کتاب [[البرهان فی علوم القرآن|البرهان فی علوم‌القرآن]] به ساماندهی مباحث علوم قرآنی روی آورد و مباحث پراکنده و غیرمنسجم آن را در قالب یک کتاب و یک عنوان کلی علوم‌القرآن سامان بخشید. | ||
زرکشی در مقدمه پس از نگاهی گذرا به نقش پیشینیان در تدوین و تبیین دانش‌های مرتبط با [[قرآن]] بر این نکته تاکید می‌کند که گذشتگان گرچه در زمینه علوم حدیث کتاب‌های جامعی فراهم آورده‌اند، این کار در زمینه [[قرآن]] انجام نگرفته؛ از این رو خود را متعهد به تدوین این کتاب دانسته است. <ref>زرکشی،، ج 1، مقدمه</ref>. او در کتاب خود 47 دانش را در زمینه علوم [[قرآن]] همچون شناخت سبب نزول، شناخت مناسبات میان آیات، شناخت فواصل، شناخت وجوه و نظایر و... برشمرده، تاکید می‌کند که هریک از این دانش‌ها چنان گسترده است که برای بازشناخت مسائل و گزاره‌های آن عمری لازم دارد. <ref>همان، ص 13.</ref> | زرکشی در مقدمه پس از نگاهی گذرا به نقش پیشینیان در تدوین و تبیین دانش‌های مرتبط با [[قرآن]] بر این نکته تاکید می‌کند که گذشتگان گرچه در زمینه علوم حدیث کتاب‌های جامعی فراهم آورده‌اند، این کار در زمینه [[قرآن]] انجام نگرفته؛ از این رو خود را متعهد به تدوین این کتاب دانسته است. <ref>زرکشی،، ج 1، مقدمه</ref>. او در کتاب خود 47 دانش را در زمینه علوم [[قرآن]] همچون شناخت سبب نزول، شناخت مناسبات میان آیات، شناخت فواصل، شناخت وجوه و نظایر و... برشمرده، تاکید می‌کند که هریک از این دانش‌ها چنان گسترده است که برای بازشناخت مسائل و گزاره‌های آن عمری لازم دارد. <ref>همان، ص 13.</ref> | ||
این کتاب تا آمدن [[جلال‌الدین سیوطی]] (م 911) و نگاشتن کتاب [[الاتقان فی علوم القرآن]] چندان شناخته شده نبود؛ اما با معرفی آن به‌وسیله [[سیوطی]] برای عالمان شناخته شد. [[سیوطی]] با تدوین کتاب الاتقان گام بزرگ و اساسی دیگری در این زمینه برداشت و با معرفی و بررسی دانش علوم قرآنی کار زرکشی را تکمیل کرد. پس از وی تا چند سده کار درخوری در زمینه علوم [[قرآن]] به جز نگاشته‌های مستقل انجام نگرفت. کتاب‌های مناهل العرفان فی | این کتاب تا آمدن [[جلال‌الدین سیوطی]] (م 911) و نگاشتن کتاب [[الاتقان فی علوم القرآن|الاتقان فی علوم‌القرآن]] چندان شناخته شده نبود؛ اما با معرفی آن به‌وسیله [[سیوطی]] برای عالمان شناخته شد. [[سیوطی]] با تدوین کتاب الاتقان گام بزرگ و اساسی دیگری در این زمینه برداشت و با معرفی و بررسی دانش علوم قرآنی کار زرکشی را تکمیل کرد. پس از وی تا چند سده کار درخوری در زمینه علوم [[قرآن]] به جز نگاشته‌های مستقل انجام نگرفت. کتاب‌های مناهل العرفان فی علوم‌القرآن از عبدالعظیم زرقانی، الموسوعة القرآنیه از ابراهیم آبیاری و [[التمهید فی علوم القرآن|التمهید فی علوم‌القرآن]]، [[آیت‌الله معرفت]] از جمله تحقیقات قابل تحسین در این زمینه است. | ||
== ترابط یا تداخل بخشی از مباحث علوم قرآنی با سایر دانش‌های اسلامی == | == ترابط یا تداخل بخشی از مباحث علوم قرآنی با سایر دانش‌های اسلامی == | ||
| خط ۹۴: | خط ۹۴: | ||
علم به عقاید دینی از روی ادلهقینی است. <ref>تفتازانی، 1401: ج 1، ص 6.</ref> | علم به عقاید دینی از روی ادلهقینی است. <ref>تفتازانی، 1401: ج 1، ص 6.</ref> | ||
پیدا است که با این تعریف، [[کلام]] با [[نبوت]] عامه و خاصه و مباحث مربوط به آن سروکار دارد و تبیین چگونگی [[وحی]] درباره [[پیامبران]] و چند و چون [[وحی]] بر [[پیامبر اعظم]]، تبیین معجزه اثباتگر رسالت [[پیامبراکرم]] یعنی [[قرآن]] و وجوه [[اعجاز]] آن، تحدی [[قرآن]] و ناکامی معارضان آن در عرصه هماوردی و اثبات تحریف‌ناپذیری آن از جمله مباحث کلامی است که با علوم [[قرآن]] نیز اشتراک دارد؛ زیرا تبیین چگونگی وحی و وجوه [[اعجاز]] [[قرآن]] از جمله وظایف اصلی علوم قرآنی است. ازسوی دیگر دریکی از مباحث گسترده و پرچالش علوم قرآنی یعنی [[محکم]] و [[متشابه]] نیز [[علم کلام]] حضوری پررنگ دارد؛ زیرا در بررسی [[متشابهات]] و [[محکمات]] [[قرآن]] انواع نحله‌های کلامی از قبیل [[اشاعره]]، [[معتزله]]، [[امامیه]]، [[ماتریدیه]]، [[کرّامیه]] و... و چگونگی برخورد آنان با این‌دست از آیات بررسی می‌شود. مباحث کلامی جلد سوم کتاب [[التمهید فی‌علوم القرآن]] [[استاد معرفت]] بهترین شاهد مدعا است. | پیدا است که با این تعریف، [[کلام]] با [[نبوت]] عامه و خاصه و مباحث مربوط به آن سروکار دارد و تبیین چگونگی [[وحی]] درباره [[پیامبران]] و چند و چون [[وحی]] بر [[پیامبر اعظم]]، تبیین معجزه اثباتگر رسالت [[پیامبراکرم]] یعنی [[قرآن]] و وجوه [[اعجاز]] آن، تحدی [[قرآن]] و ناکامی معارضان آن در عرصه هماوردی و اثبات تحریف‌ناپذیری آن از جمله مباحث کلامی است که با علوم [[قرآن]] نیز اشتراک دارد؛ زیرا تبیین چگونگی وحی و وجوه [[اعجاز]] [[قرآن]] از جمله وظایف اصلی علوم قرآنی است. ازسوی دیگر دریکی از مباحث گسترده و پرچالش علوم قرآنی یعنی [[محکم]] و [[متشابه]] نیز [[علم کلام]] حضوری پررنگ دارد؛ زیرا در بررسی [[متشابهات]] و [[محکمات]] [[قرآن]] انواع نحله‌های کلامی از قبیل [[اشاعره]]، [[معتزله]]، [[امامیه]]، [[ماتریدیه]]، [[کرّامیه]] و... و چگونگی برخورد آنان با این‌دست از آیات بررسی می‌شود. مباحث کلامی جلد سوم کتاب [[التمهید فی‌علوم القرآن|التمهید فی‌علوم‌القرآن]] [[استاد معرفت]] بهترین شاهد مدعا است. | ||
=== تفسیر === | === تفسیر === | ||
| خط ۱۶۷: | خط ۱۶۷: | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:مقالات]] | |||
[[رده: | [[رده:قرآن]] | ||
[[رده: | |||