چاه زمزم: تفاوت میان نسخه‌ها

'''چاه زمزم''' در [[مسجدالحرام]] در فاصله ۲۱ متری شرقِ [[کعبه]] است. این چاه، بنابر روایات در آغاز چشمه‌ای بوده که به لطف خداوند برای [[حضرت اسماعیل]](علیه السلام) جاری شده است. [[پیامبر اکرم (صلی الله علیه)]] آب آن را برترین آب‌های زمین و شفابخش خوانده‌ است.

چشمه اصلی زمزم در جهت [[حجرالاسود]] قرار دارد و متوسط مصرف آب زمزم به وسیله زائران بیت اللَّه حدود ۱۰ هزار متر مکعب در روز است. همچنین هر روزه تانکرهای آب زمزم جهت استفاده [[حرم نبوی]] به [[مدینه]] منوره نیز منتقل می‌شود.  

از برخی روایات تاریخی استفاده می‌ شود که آثار و برکات زمزم قبل از [[اسلام]] و در میان سایر ملل نیز مورد توجّه و عنایت بوده است. تاریخ پیدایش آن که 1900 سال قبل از میلاد است و به زمان [[حضرت ابراهیم]] (علیه السلام) بر می‌گردد. <ref>دائره المعارف تشیع، ج 8، ص 489</ref>

در [[تورات]] سرزمینی که در آن این واقعه برای اسماعیل و هاجر رخ داد «بِئر شَبَع» نام دارد. <ref> تورات، سفر پیدایش ۲۱: ۱۵</ref> فاکهی در «اخبار مکّه» از قول مجاهد می‌ گوید: «به سرزمین [[روم]] رفتیم، در آنجا راهبی بود که در شب ما را منزل داد. او از ما پرسید: آیا در میان شما کسی هست که از شهر مکّه آمده باشد؟ در پاسخش گفتم: آری. گفت: آیا می‌‌دانی میان زمزم و حجر چه مقدار فاصله است؟ گفتم: نمی‌‌دانم، مگر اینکه از روی حدس و تخمین بگویم. گفت: امّا من می‌‌دانم، آب زمزم از زیر حجر جاری است و اگر نزد من یک تشت از آن آب باشد، دوست ‌تر دارم تا اینکه تشتی پر از طلا داشته باشم.» <ref>فاکهی، اخبار مکّه، فی قدیم الدهر وحدیثه، ج۲، ص۴۸</ref>

آب زمزم همواره نزد مردم مکه قداست و اهمیت فراوانی داشته آنان مردگان خود را با آب زمزم غسل داده و خود مقید به استفاده و نوشیدن آن بودند. <ref>تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۸۸- ۹۱</ref> ازرقی مولف کتاب تاریخ مکه نام 24 چاه را که پیش از حفر زمزم و نیز 5 چاه بعد از زمزم پیش از ظهور اسلام و نام 13 چاه بعد از ظهور اسلام را بر شمرده است. اما بیشتر آنها به مرور زمان از بین رفته ولی زمزم که منبع اصلی آن چشمه پر فیض الهی است که در دل صحرای سوزان حجاز جوشیده است، همچنان جاری و ساری است. <ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 103</ref>

این آب نام‌های مختلف دیگری نیز دارد در منابع تاریخی ذکر شده است. از جمله: «رکضة جبرئیل» به معنای قدمگاه [[جبرئیل]] «حَفیرَةُ اسماعیل»، به معنای چاه اسماعیل، «حفیرةُ عبدالمطلب» به معنای چاه [[عبدالمطلب]] «بِرَّه» به معنای پر خیر، «مَضنونَه» به معنای نفیس، «رواء» به معنای آبرو، «شَبعَه» به معنای سیر کننده، «شَفاء سُقم» به معنای شفای بیماری، و دیگر اسامی: برکة، سَیده، نافِعَه، عَونَه، بُشْری‏، صافیه، عَصِمَه، سالِمَه، میمُونه، مُبارکه، کافیه، عافیه، طاهِره، طَعامٍ طُعْم. <ref>تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه. ص 88- 91</ref>

عبدالمطلب نام این چشمه را زمزم گذاشته است. <ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۷ق، ج‌۹، ص۴۹۶</ref> در منابع اسلامی چند علت برای نامیدن این آب به «زمزم» بیان شده است:  

 

از آن پس [[حاجیان]] کعبه از آب زمزم می‌نوشیدند و سقایت حاجیان به شغلی شریف و گرانمایه مبدل گشت. در هنگام ظهور اسلام این شغل در دست عباس بن عبدالمطلب بود. آب زمزم همواره نزد مردم مکه قداست و اهمیت فراوانی داشته، آنان مردگان خود را با آب زمزم غسل داده و خود مقید به استفاده و نوشیدن آن بودند. چاه زمزم پس از سال 323 خراب شد که پس از لایروبی آب آن چندین برابر گردید. هم اکنون دهانه آن دو متر و نیم و عمق آن سی متر می‌باشد. <ref>کلینی، فروع کافی، ج۴، ص۲۱۹.تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه. ص 88- 91</ref>

امّا به نحو اجمال از وجود موادی چون: گوگرد، سدیم، کلسیم، پتاسیم، منگنز، آهن، کربن و کلوریدات سخن گفته‌اند که نسبت درصد این املاح با تغییر فصول سال و سنوات مختلف متفاوت است. با این حال کارشناسان تأکید کرده‌اند که مقدار املاح و مواد آب زمزم به حدّ زیان بار نمی‌رسد. <ref>یحیی حمزه کوشک، زمزم، طعام طعم و شفاء سقم، همان، ص113</ref>  

همچنین مطالعات نشان می‌دهد که چاه زمزم نسبت به دیگر چاه‌های مکّه از بیشترین املاح مایع (250 در میلیون) برخوردار است و به رغم اینکه [[چاه داودیه]] به زمزم نزدیک است به این نسبت از املاح برخوردار نیست. [[عربستان سعودی]]<ref>ر. ک:مقاله عربستان سعودی</ref> استفاده تجاری از آب زمزم را ممنوع کرده است.

در منابع روایی شیعه و سنّی روایات فراوانی درباره آب زمزم وجود دارد. درباره اهمیت آب زمزم و فضیلت نوشیدن آن روایات زیادی نقل شده است. پیامبر اسلام فرموده است: زمزم بهترین چاه‌های دنیاست. <ref>المحاسن، ج 2 ص 399</ref> خود ایشان اغلب از این آب استفاده کرده و از آن می‌نوشید و در هر جا بود دستور می‌فرمود که اصحاب این آب را برای آشامیدن و وضو ساختن ایشان فراهم آورند. زمزم از چشمه‌های [[بهشت]] و از آیات خدا در حرم الله و بهترین آب روی زمین شمرده شده است. [[مستحب]] است پس از نوشیدن آن گفته شود <big>اللهم اجعل علماً نافعاً و رزقاً واسعاً و شفاءً من کل داءٌ</big>‏‎ْْ پروردگارا این آب را برای من موجب علم سودمند و روزی فراوان و داروی هر درد قرار بده. <ref> تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه. ص 88- 91</ref>

در اینجا به نمونه‌هایی از احادیث فقط اشاره می‌شود. در منابع روایی و شیعه و اهل سنت بهترین آب روی زمین. <ref>رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:«خَیرُ ما ینبع عَلی وجه الأرض ماءُ زمزم»؛ «آب زمزم بهترین آبی است که در زمین جوشیده است.» نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۷ق، ج۹، ص۳۴۹</ref> شفا‌بخش <ref>«ماءُ زَمْزَم شفاء لمن استعمل»؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۳۶۲ش، ج۹۹، ص۲۴۵ «آب زمزم شفابخش کسی است که از آن بنوشد.»</ref> دفع کننده ترس و اندوه <ref> از کتاب فقه الرضا علیه‌السلام نقل شده است که: «ماء زمزم شفاء مِن کُلِّ داءٍ وَسُقْم وَأمانٌ مِنْ کُلِّ خَوفٍ وَحُزْن»؛ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۳۶۲ش، ج۹۹، ص۲۴۵ «آب زمزم شفای هر درد و بیماری و امان بخشِ از هر ترس و اندوهی است.»</ref> عامل افزایش علم نافع، وسعت رزق و روزی <ref>معاویة بن عمار از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند که فرمود: «چون از دو رکعت نماز طواف فراغت یافتی نزدیک حجرالأسود برو و آن را بنوش و بدان اشاره کن که از این ناگزیری و سپس فرمود: اگر می‌توانی پیش از آنکه به صفا بروی، از آب زمزم بیاشام و هنگام نوشیدن آن بگو: «اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْما نافِعا وَرِزْقا واسِعا وَ شِفاءا مِنْ کُلِّ داءٍ وسُقمْ»؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۷ق، ج۹، ص۵۱۴ و ۵۱۵ «بار خدایا! آن را علم سودمند و رزق فراوان و شفای هر درد و بیماری قرار ده.»</ref> سفارش به هدیه بردن این آب <ref>شیخ صدوق گوید: در روایات آمده است که هر کس از آب زمزم بنوشد شفا یابد. عارضه بیماری‌اش برطرف گردد و زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه بودند می‌خواستند که از آب زمزم برای حضرتش هدیه آورند. صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۲۰۸ ح۲۱۶۶</ref> نوشیدن و بر بدن پاشیدن آب آن <ref>علی بن مهزیار گوید: ابوجعفر ثانی (امام محمّد تقی) را دیدم که در شب زیارت (شب یازدهم ذی حجّه) طواف نساء گزاردند و پشت مقام ابراهیم نماز خواندند. سپس داخل زمزم شده، با دست خود از دلوی که به طرف حجرالأسود بود، آب برداشتند و نوشیدند و بر قسمتی از بدن خود پاشیدند و سپس دو بار دیگر به زمزم رفتند. علی بن مهزیار می‌افزاید: برخی از یاران ما به من خبر دادند در سال بعد نیز امام را دیدند که همین گونه عمل کرد. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۴۳۱</ref> و تبرک به آن کام کودک را با آن باز کردن. <ref>فاکهی از قول حبیب آورده که گفت به عطا گفتم: «من از آب زمزم برمی‌دارم. به نظر تو چطور است؟ پاسخ داد: بله، مانعی ندارد، همانا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله این آب را در شیشه می‌کرد و با آن آب که به عجوه (نوعی خرما) آمیخته بود، کام حسن و حسین علیهماالسلام را می‌گشود و تبرک می‌کرد.» فاکهی، اخبار مکّه، ج۲، ص۵۱</ref>

در [[صحیح بخاری]] از [[سعید‌بن جبیر|سعید‌ بن جبیر]] از ابن عباس تفصیل واقعه را آورده که «ناگاه هاجر صدایی شنید. گفت: اگر می‌توانی كمكی بكنی به فریاد من برس. ناگاه جبرئیل آمد و پاشنه پای خود را بر زمین كشید كه در پی آن آب فوران کرد» <ref>صحیح بخاری، جلد 4، ص116</ref>

[[ابن کثیر]]<ref>ر. ک:مقاله ابن کثیر</ref> و ازرقی همین روایت را با اندك اختلافی نقل كرده‌اند. و همین گونه فاكهی كه یكی از تاریخ نگاران مكه است روایتی از سعید‌بن مسیب نقل می‌كند و با سند دیگری همین روایت را به سعیدبن جبیر كه وی از ابن‌عباس و ایشان از پیامبر اكرم نقل می‌كند، با اندك اختلافی كه جبرئیل با شهپر خود زمزم را نمایان نمود. <ref>اخبار مكه، جلد 2، ص‍41</ref>

مسعودی این چنین نوشته است:  

ایرانیان قدیم به احترام خانه کعبه و جدشان ابراهیم(علیه السلام) و هم توسل به هدایت او و رعایت نسب خویش به زیارت بیت‌الحرام می‌رفتند و بر آن [[طواف]] می‌بردند. آخرین کس از ایشان که به [[حج]] رفت، ساسان پسر بابک جدّ اردشیر بابکان سرملوک ساسانی بود. چون ساسان به زیارت خانه رفتی طواف بردی و بر چاه اسماعیل زمزمه کردی.  

گویند به سبب زمزمه‌ای که او و دیگر ایرانیان بر سر چاه می‌کرده‌اند آن را زمزم گفته‌اند. از شواهد تاریخی می‌توان فهمید که زَمْزَمه کردن در میان برخی از ملت‌ها مرسوم بوده، به شکلی که‌در موقع غذا خوردن و [[نماز]] خواندن بدون بهره‌گیری از زبان و لب‌ها، صدا را در گلو گردانده زمزمه می‌کردند. [[مجوسان]] را رسم بر این بود و [[خلیفه دوم]] نیز به کارگزاران خود دستور داد تا آنان را از این کار باز دارند. <ref> لسان العرب، ج6، ص٨5؛ معجم‌البلدان، ج٣، ص١66</ref>