فقه: تفاوت میان نسخه‌ها

'''فقه''' دانش به احکام شرعی فرعی از ادله تفصیلی است. در تعریف معروف فقه با عنوان اصطلاحی آن آورده‌اند که: «روشی که به‌وسیلهٔ آن [[احکام شرعی]] را از ادلهٔ تفصیلی به دست می‌آوریم. «دلایل تفصیلی» از نظر بیشتر علمای مسلمان عبارتند از: قرآن، سنّت، اجماع و عقل. فقه، به معنای فهمیدن و درک کردن می‌باشد که به استنباط احکام شرع کمک می‌کند. منظور از فقه، قوانین الزامی و غیر الزامی است که از طرف خداوند متعال برای بشر وضع گردیده است. علم فقه علمی است که از منظرهای مختلف و متعدد به بررسی این قوانین می‌پردازد و در پیرامون آن بحث می‌کند. موضوعات فقهی مثل [[نماز]]، [[روزه]]، [[حج]]، معاملات و بسیاری از موضوعاتی که در فقه مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.

در زمان کنونی ما، هر دو نوع قانون، در سرزمین‌های مختلف مورد عمل و اجرا است: قوانین الهی و قوانین بشری. امّا کدام برتر است؟ شاید وضع اصل قانون، کار چندان مشکلی نباشد، امّا وضع قانونی که با تمامی ابعاد و جلوه‌های گوناگون حیات انسان کاملاً سازگار باشد بسیار دشوار است. بشر می‌تواند برای خود قانون وضع کند ولی هیچگاه نمی‌تواند ادعا کند که سازگارترین و شایسته‌ترین قانونِ مورد نیاز این موجود را وضع کرده است. دلیل آن بسیار روشن است، زیرا اطلاع بشر از زیر و بَم ابعاد وجودی‌اش و از ریزه‌کاری‌های مکانیزم‌های حاکم بر روح و جسم، فرد و جمع، بسیار محدود و‌ اندک است. و در مقابل، نقطه‌ای و نکته‌ای از وجود انسان و حیات و مرگ، برزخ و قیامتِ او بر کسی که او را خلق کرده است، یعنی پروردگار، پوشیده نیست. بدین ترتیب آیا نمی‌توان ادعا کرد که انسان برای رسیدن به سعادت دنیا و آخرتش باید توجه خود را به سوی خداوند معطوف کند و ریسمان بندگی الهی را بر گردن نهد و تابع قوانین موضوعi او باشد؟ (اندیشمندان اسلامی بر این باورند که تنها وحی می‌تواند منشا‌ و مرجع قوانین فردی و اجتماعی باشد و تمامی قوانینی که به [[وحی]] بازگشت نکنند، از ارزش و اعتبار تهی هستند<ref>فارابی، ابونصر، سیاست مدنیّه، ترجمه سید جعفر سجادی، تهران: انجمن فلسفه و حکمت، ۱۳۵۸ ش، ص۱۵۵</ref>).

</ref>.

== تاریخچه فقه و فقاهت ==

تقریباً می‌توان گفت از عصر نبی اکرم و ائمه اطهار (علیه السلام) به گونه‌ای فقه و فقاهت آغاز شده و علماء و دانشمندان اسلامی در این زمینه گام برداشته‌اند.

بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه) آیه‌ای نازل شد که {{متن قرآن |و ما کان المؤمنون لیَنْفروُا کافه فلولا نفر من کل فرقهٍ منهم طائفهٌ، لیتفقهوا فی الدّین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون |سوره = توبه |آیه = ۱۲۲ }} نباید مؤمنان همگی به جنگ و [[جهاد]] بپردازند بلکه گروهی (طائفه‌ای) کوچ کنند تا در دین تفقه کنند و هنگام بازگشت به سوی قوم خویش آنان را انذار دهند و بترسانند.

پس بنابر تصریح قرآن کریم وجود علماء ضرورت داشته است و با آغاز غیبت کبری، این رسالت علماء و فقها سنگین‌تر شده است. زیرا در عصر قبل از غیبت که عصر حضور ائمه اطهار بود، علماء به علت حضور ائمه تحت‌الشعاع بودند و مردم هم حتی‌المقدور مشکلات خود را با ائمه اطهار در میان می‌گذاشتند اما پس از [[غیبت کبری]] تمامی مسئولیت دینی به عهده علماء و فقهاء شیعه افتاد<ref>مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص۴۸۰</ref>.

البته فقه از اواخر قرن اول هجری مرسوم شد یعنی از این زمان کسانی پیدا شدند که استنباط احکام دینی را از طریق ادّله شریعت بدست می‌آوردند<ref> ممدوحی، حسن، حکمت حکومت فقیه، ص۴۶</ref>.

اما موقعیت خاص و ویژه‌ای که برای مراجع و فقهاء شیعه پیش آمد از سال ۳۲۹ هجری بوده است زیرا از این زمان فقهاء شیعه عهده‌دار تشریع و تبیین احکام اسلام و پاسخگوی پرسش‌های شیعیان بوده‌اند و از اینجا بود که مرجعیت شیعه تکوین یافت و پیوند مستحکمی میان شیعیان و [[مرجعیت|مرجعیّت]] برقرار گردید<ref>حسنی، سلیم، نقش علمای شیعه در رویارویی با استعمار، ص۸</ref>.

== منابع فقه ==

منابع فقه اسلامی عبارتند از مجموعه گزاره‌هایی (اعم از آنکه عقل به این گزاره‌ها پی برده باشد یا فقط توسط شارع بیان شده باشد) که فرد آگاه به علوم لازم (مثل فقه، اصول فقه، علم الحدیث و…) می‌تواند با استفاده از آنها احکام شرعی فرعی را بدست آورد<ref> (آیت‌الله‌العظمی) خویی، حسین. شرح العروة الوثقی. مقدمه، تعریف اجتهاد</ref>.

== احکام فقهی ==

در فقه به هر عمل اختیاری که انسان می‌تواند انجام دهد، یک حکم فقهی را نسبت می‌دهند. روش تقسیم احکام فقهی از این قرار است:

کارهایی که یک مسلمان اجازه دارد انجام دهد که خود سه دسته‌اند:

انجام دادن و انجام ندادن آن کار از نظر دین مانعی ندارد.

ترک کردن آن کار بهتر است ولی انجام دادن آن نیز مجاز است.

انجام دادن آن کار بهتر است اما انجام ندادن آن هم اشکال شرعی ندارد.

باید آن کار انجام شود و ترک آن شرعاً گناه است و مجاز نیست.

نباید آن کار انجام شود<ref>سعدی ابو جیب، القاموس الفقهی لغة و اصطلاحاً، در یک جلد، دارالفکر، دمشق - سوریه، دوم، ۱۴۰۸ ه‍.ق مدخل‌های احکام پنج‌گانه.</ref>.

== معرفی علم فقه ==

منشا این گستردگی را در این می‌توان یافت که قوانین اسلامی به نژاد یا قبیله خاص و به زمان یا مکان محدودی اختصاص ندارد، بلکه با توجه به نیازهای بشر و برای همه زمان‌ها و مکان‌ها و با توجه به مصلحت‌هایی که برای سعادت هر دو جهان وجود دارد، وضع گشته است<ref> گروه مطالعات اسلامی دائره المعارف انسان‌شناسی، فرهنگ اصطلاحات فقهی، چ اول، تهران: انجمن قلم ایران، ۱۳۷۷ ش</ref>.

در نگاه بدوی و مراجعه ابتدایی به کلمات و تعبیرات کثیری از اهل لغت، به نظر می‌رسد که <big>فقه</big> به معنای مطلق فهم باشد. از تعبیراتی نظیر گفته‌های ذیل چنین استفاده‌ای می‌شود:

لیکن با تأمل و نگاهی مجدد، خصوصاً به عبارات لغویانی که در مقام تعیین تفاوت‌های ظریف بین واژگان متشابه برآمده‌اند و فروق اللغه را تدوین کرده‌اند، به این نتیجه می‌رسیم که <big>فقه</big> در لغت مطلق فهم نیست، بلکه موشکافی و ریزبینی و فهم دقیق را فقه گویند.

== کلمه فقه در قرآن و حدیث ==

ائمه اطهار مکرر این کلمه را بکار برده‌اند و بعضى از اصحاب خود را امر به تفقه کرده‌اند و یا آنها را فقیه خوانده‌اند. شاگردان مبرز ائمه اطهار در همان عصرها به عنوان _{فقهاء شیعه} شناخته مى شده‌اند<ref>مطهری، آشنایى با علوم اسلامى، ج۳، ص۶۸و۶۹</ref>.

== فقه سیاسی ==

https://farsi.khamenei.ir › others-note

</ref>.»

== ادله اربعه ==

=== دلیل ===

دلیل از جهت نوع دالّ به دو قسم لفظی و لبی تقسیم می‌شود:

=== کتاب (قرآن) ===

==== انواع سنت ====

گفته‌های معصومین که مستقیماً یا از طریق احادیث متواتر یا واحد به ما رسیده است. حدیث اگرچه گاهی مسامحتاً به عنوان سنت شناخته می‌شود اما سنت نیست؛ بلکه حاکی از سنت است<ref> مظفر، اصول الفقه، ج ۲، ص ۶۴</ref>.

دست کم فعل معصوم بر اباحه دلالت می‌کند. همانگونه که ترک فعلی دلالت بر عدم وجوب آن می‌کند. گاهی فعل معصوم با وجود قراینی معنایی بیش از اباحه یا عدم وجوب دارد مثل اینکه در مقام بیان حکم شرعی باشد. به فعل معصوم در موارد متعددی در فقه مانند افعال نماز و حج و وضو و ... استناد شده است<ref>مظفر، اصول الفقه، ج ۲، ص ۶۴-۶۷</ref>.

منظور از تقریر، سکوت معصوم در برابر فعل دیگری است به این معنا که فردی در حضور معصوم رفتاری را انجام دهد و معصوم به آن توجه دارد و سکوت کند و در حالی است که اگر آن رفتار نادرست بود، او را به خطایش آگاهی می‌داد. اگر تقریر با شروطش محقق شود بر جایز بودن آن فعل دلالت می‌کند<ref>مظفر، اصول الفقه، ج ۲، ص ۶۸</ref>.

از جهت طریق دست یابی به سنت، سنت به دو گونه قطعی و غیرقطعی تقسیم می‌شود:

سنتی که از طریق خبر متواتر به دست آید و یا خبر غیرمتواتری که قراین قطعی بر صدور آن از معصوم باشد مانند اجماع و بنای عقلایِ کاشف از قول معصوم.

برای دست یابی به سنت، راه‌های غیرقطعی گوناگونی می‌توان شمرد، نتیجه این راه‌ها غیرقطعی و ظن آور است و برای حجیت و پذیرش آن باید دلیل خاصی اقامه کرد. از میان راه‌های گوناگون در میان فقهای امامیه تنها خبر واحد ثقه معتبر است.

# کتاب التقلید: احکام دسترسی به حکم شرعی.

# کتاب الطهاره: احکام پاک نمودن.

# کتاب الصلاة: احکام نماز.

# کتاب الصوم: احکام روزه.

# کتاب الزکاة: احکام زکات (نوعی مالیات که باید صرف هزینه‌های جامعه اسلامی‌شود).

# کتاب الخمس: احکام خمس (نوعی مالیات که صرف گسترش اسلام می‌شود. این مسئله مخصوص شیعیان است)

# کتاب الحج:احکام حج.

# کتاب المتاجر: احکام داد و ستد.

# کتاب الاجارة: احکام اجاره.

# کتاب المضاربه: احکام مضاربه (نوعی سرمایه‌گذاری).

# کتاب المزارعة: احکام سرمایه‌گذاری در کشاورزی.

# کتاب المساقاة: احکام سرمایه‌گذاری در آبیاری.

# کتاب الضمان: احکام آنچه انسان ضامن انجام آن می‌شود.

# کتاب الحوالة.

# کتاب النکاح: احکام ازدواج، محرم شدن.

# کتاب الوصیة: احکام وصیت کردن.

# کتاب القضاء: احکام داوری و قضاوت بین مردم که اکنون به آن دانش حقوق می‌گویند.

# کتاب النذر: احکام نذر کردن.

# کتاب الجهاد: احکام دفاع مظلومان و سرزمین‌های مسلمان نشین.

== پانویس ==

{{پانویس|2}}

[[رده:مفاهیم و اصطلاحات اسلامی]]

[[ur:فقہ]]