صاحب بن عباد: تفاوت میان نسخه‌ها

«ابوالقاسم اسماعیل بن عبّاد» فرزند عباد ملقب به صاحب و مشهور به صاحب بن عباد به سال ۳۲۶ هجری قمری در اصفهان دیده به جهان گشود. پدر و اجداد صاحب از بزرگان و سرشناسان اصفهان بوده و مرتبه وزارت داشتند. پدرش عباد به آن مرتبه رسیده بود که مردم او را «شیخ امین» می‌گفتند.

<br>نخستین استاد صاحب پدرش بود که علاوه بر ایفای پدری، استادی مهربان و دلسوز برای وی به شمار می‌آمد. «صاحب» پس از فراگیری مقدمات به تحصیل [[فقه]]، [[حدیث]]، [[تفسیر]]، [[کلام]] و دیگر علوم رایج پرداخت.

<br>پس از چندی که او خود را از اساتید و بزرگان اصفهان بینیاز دید، به «ری» که از مراکز علم و ادبِ آن زمان بود مهاجرت کرد و در آن شهر به حلقه درس «ابن عمید» وزیر دانشمند و شهیر آل بویه پیوست و ابن عمید چون توانایی «صاحب» در انشای متون ادبی را مشاهده کرد، او را به عنوان کاتبِ دستگاه وزارت منصوب کرد.

خاندان [[شیعه|شیعی]] [[آل بویه]] از منطقه شمال ایران برخاستند و در برههای از تاریخِ این کشور (۳۲۰هجری) بر مناطق وسیعی از [[ایران]] حکمرانی می‌کردند.

<br>در عصر آل بویه بسیاری از محدودیت‌ها و سختی‌هایی که شیعیان گرفتار آن بودند از میان رفت. شهادت به ولایت حضرت علی علیه‌السلام در اذان و بزرگداشت حادثه کربلا و شهیدان آنان و علنی کردن دیگر شعارها و مراسم مذهبی شیعیان، از خدمات این خاندان به اسلام است. معزالدوله – از پادشاهان آل بویه – مذهب شیعه را در عراق ترویج نمود. به فرمان وی در دهه اول محرم، بازارهای بغداد تعطیل شده و مردم با لباس سیاه به عزاداری میپرداختند.

<br>در دوران حکومت فخرالدوله، صاحب با پیگیری فراوان توانست مناطق زیادی را فتح کند و به سرزمینهای تحت نفوذ فخرالدوله بیفزاید و فتنههایی را که در طبرستان ایجاد شده بود فرو نشاند.

بسیاری از بزرگان به تشیع و برخی به دوازده امامی بودن او تصریح کرده‌اند. سیدبن‌طاووس، شیخ صدوق، علامه مجلسی، شیخ حر عاملی، شیخ بهایی، شیخ آقا بزرگ طهرانی، شیخ عباس قمی، علامه امینی و بسیاری دیگر از این جمله‌اند، اما نمی‌توان به طور حتم نسبت به مذهب او نظر داد. حتی دقت در اشعاری که از صاحب باقی مانده و شور و شوق او به ولایت و دوستی ائمه معصومین(ع) را می‌رساند نمی‌تواند دلیل محکمی بر شیعه بودنِ او باشد. مثلاً بر خی از صاحب‌نظران شیعی مانند آنان که در با لا نامشان آمده است، اشعار زیر را بهترین شاهد بر شیعی بودن این شخصیت بزرگ گرفته‌اند:

«ابا حسن لو کان حبک مدخلی * جهنم، ان الفوز عند جحیمها»

ای اباالحسن اگر دوستی تو مرا به دوزخ وارد سازد همانا که آتش جهنم رستگاری مرا در پی خواهد داشت. آنکس که تو را تقسیم کننده بهشت و دوزخ بداند چگونه از آتش هراسی دارد؟

صاحب به پشتوانه اخلاق پسندیده خود، بزرگان علم و ادب و عموم مردم را شیفته خود نموده بود. کرم و جوانمردی از بارزترین صفات اخلاقی صاحب است که حکایات بسیار در‌این‌باره از وی نقل شده است. او از تواضع و فروتنی نیز بهره فراوان داشت و به ویژه سادات و دانشمندان را گرامی میداشت. صاحب ضمن برخورداری از تواضع و فروتنی، از جلالت قدر و بزرگی نیز بهره برده بود. عفو و اغماض، فراست، شجاعت و بسیاری دیگر از محاسن اخلاقی را می‌توان در صاحب یافت.

هنگامی که صاحب به مقام وزارت رسید در صدد اصلاح امور بر آمد و در اولین گام، بدعت‌های ناپسند و رسوم ظالمانه را برانداخت. او در اجرای عدالت و رفع ستم از مردم بسیار کوشا بود. وی همچنین آباد ساختن شهرها، مرمت و بازسازی ویرانیها و بنای آثار نیک را نیز مورد عنایت قرار می‌داد؛ که می‌توان از رونق یافتن شهرهای قزوین، قم و اصفهان یاد کرد. صاحب به شهر قم که در آن زمان پایگاه اصلی شیعیان بود توجه ویژه داشت. نویسنده تاریخ قم که این کتاب را به صاحب هدیه کرده است می‌گوید: «برای صاحب چیزی گزیدهتر از تصنیفی در اخبار قم و اهل آن، نیافتم».

<br>صاحب در دوران وزارت خود اقتصاد کشور را رونق بخشید و دارایی خزانه را به مرتبهای عالی رساند. او به ورزش نیز توجه بسیار داشت و ورزشکاران را مورد تشویق خود قرار می‌داد. کارهای دیوان را جز به اهل فضل و دانش نمیسپرد. و هر زمان آگاه می‌شد که فردی شایسته و کاردان بیکار می‌باشد یک شغل از کسانی را که چند شغل داشتند، میگرفت و به او واگذار می‌کرد.

صاحب بن عباد در محیطی شیفته علم و ادب پای به جهان گذارد و تا آخرین لحظات حیات، لحظهای از دانش و علم غفلت نورزید. کوشش صاحب در تعلیم و تعلم، محدود به زمان معین نبود به گونهای که حتی پس از رسیدن به مقام وزارت نیز کسب علم و معرفت را فراموش نکرد. او چه در ایام اقامت در شهرهای اصفهان، بغداد و ری و چه در مسافرت، هیچگاه از دانشمندان و بزرگان علم جدا نبود و حتی در مأموریت‌های نظامی نیز مجلس بحث و گفتگو داشت.

<br>فراهم آوردن زمینههای گسترش علم در میان عموم مردم از سیاست‌های مهم صاحب در دوران وزارت بود. او در پی این مهم، دانشمندانی را از بغداد به اصفهان و ری فرا خواند. صاحب می‌دانست که آباد شدن کشور و رونق اقتصاد در نخستین مرحله، متوقف بر آن است که مردم از زنجیر جهل و نادانی رهیده، روشنایی دانش و فضیلت را درک کنند.

<br>او دانشمندان و بزرگان مکه و مدینه را نیز مورد الطاف خود قرار می‌داد و هر سال با کاروان حجاج برای هر یک به فراخور شأنش هدایایی میفرستاد.

صاحب در دانشهای چون علوم قرآن و تفسیر، حدیث، کلام، لغت، نحو، عروض، نقد ادبی، تاریخ و طب تسلط تبحر داشت. پشتکار و شوق به یادگیری علوم فنون رایج در آن عصر، او را به فراگیری معارف گوناگون واداشت به گونه‌ای که در بسیاری از علوم صاحبنظر گردید.

آثار متعددی در زمینه علوم فوق از صاحب باقی مانده که بدین شرح است:

<br>1. الاقناع (در علم عروض)

<br>11. المنظومة الفریدة

صاحب بن عباد تألیفاتی داشته که متأسفانه به دست ما نرسیده است:

<br>1. الأنوار

<br>12.الکافی فی الترسل و برخی دیگر.

1. عیون اخبار الرضا علیه‌السلام: از شیخ جلیل و فقیه عالی مقام صدوق رحمه الله علیه

<br>2. کتاب رجال، از حسین بن علی بن بابویه برادر شیخ صدوق

<br>7. الحجر، از ابوجعفر احمد بن أبی سلیمان

از مشخصات تمامی اساتید صاحب اطلاع دقیق در دسترس نیست. برخی از اساتید مهم وی عبارتاند از:

<br>1. عباد (پدر او)

<br>9. ابوعمر صباغ

اسامی برخی از شاگردان او بدین شرح است:

<br> 1. شیخ عبدالقاهر جرجانی

<br>5. ابوبکر علی ذکوانی

صاحب در تمامی ابواب و فنون شعر از قبیل مدح، رثاء، هذل، مواعظ و غیره اشعاری سروده و در هر فن قدرت طبع خود را با آوردن معانی نو و مضامین تازه و دقیق آشکار ساخته است. او اشعار متعددی در وصف ائمه و امام علی علیه‌السلام و در بیان مقام والای آنان سروده است. صاحب در مدح امیرالمؤمنین علیه‌السلام ۲۷ قصیده سروده که در هر یک از قصیده ها یکی از حروف به کار نرفته است.

<br>«صنعت حذف» در قصیده بیست و هشتم که از حرف «واو» خالی است ناتمام ماند. ابن شهر آشوب در معالم العلماء صاحب را در شمار شعرای شیعی آورده و اشعاری از وی نقل کرده و او را از شعرایی دانسته که در بیان تشیع و علاقه خود به خاندان اهل بیت رسول صلی الله علیه و آله بی پروا بودهاند.

<br>در واقع معاویه خالوی همه مؤمنان است! گفتم آری او خال است ولی خالی از خیر است.

صاحب در فن نویسندگی و کتاب نیز مهارتی عجیب داشت و در این زمینه خود دارنده سبک و روش بود. ثعالبی منشئات صاحب را از حیث زیبایی لفظ و معنی به سرحد سحر و اعجاز نزدیک میدانست.

<br>صاحب نوشتههای خود را به آیات قرآن، امثال و پندها و کلمات و اشعار شعرای مشهور مزین میساخت. جمله: «أیها القاضی بقم قد عزلناک فقم» ای قاضی شهر قم، همانا تو را از قضاوت برکنار نموده‌ایم پس از جای خود برخیز، از جملههای ادبی مشهور صاحب است. توقیعات متعدد صاحب نیز از دیگر نشانههای فصاحت و بلاغت و مهارت او در فنون ادبی می‌باشد.

برخی گمان می‌کنند صاحب با ترجیح ادبیات عرب بر ادبیات فارسی تعصب به خرج می‌داده است و حال آنکه بررسی احوال او این باور را تکذیب می‌کند. بهترین شاهد و دلیل ما، ارتباط صاحب با شعرای پارسیگویی همچون «بندار رازی»، «غضائری» و «جنیدی» و احترام ویژه صاحب در تکریم آنان می‌باشد.

<br>تحقیق و تأمل در آنچه مدارک گفتهاند نشان میدهد که صاحب هیچگاه با زبان فارسی و فارسی زبانان مخالف نبوده است، بلکه وی با نژادپرستی و کفر و بازگشت به مجوسیت که به بهانه دفاع از زبان فارسی انجام می‌شد، دشمنی میورزید. او از ترویج و توسعه مجوسیت نگران بود، به ویژه که در دولت آل بویه برخی بزرگان دیالمه بر کیش زردشتی باقی بودند و در منصبهای مهم قرار داشتند و صاحب به دلیل پایبندی به دین و مذهب خود از آنها دلگیر بود. از همینرو گاهی در بیان دلتنگی از آنها سخن میگفت و نمی‌توان این موضع‌گیری را مخالفت با زبان فارسی به شمار آورد.

<br>وی سرانجام در شب جمعه ۲۴ صفر سال ۳۸۵هجری قمری جان به پروردگار خویش تسلیم کرد و روح متعالیاش به سرای باقی شتافت.

<br>بامدادان مردم ری از ارتحال وزیر با وفای دیار خویش با خبر شدند. تمامی بازارهای شهر بسته گردید و دروازههای ری به هم آمد. جمعیتی انبوه در تشییع پیکر صاحب گرد آمدند. ابوالعباس ضبّی از دانشمندان ری که شاگرد صاحب بود بر پیکر استاد نماز خواند. فخرالدوله و سران سپاه در حالی که جامعه سیاه بر تن داشتند در مراسم عزای آن وزیر دانشمند، شرکت داشتند. مدتی تابوت صاحب در خانهاش در ری نهاده شد و سرانجام با شکوه انتقال داده و در زادگاهش اصفهان به خاک سپرده شد. از آن پس مقبره صاحب زیارت گاه خاص و عام گردید و همه ساله افراد زیادی از شیفتگان اهل بیت علیه‌السلام مقبره صاحب را زیارت می‌کنند (مرقدش در میدان طوقچی، جنب مزار آیت‌الله طیب واقع است).

<br>در عظمت شخصیت صاحب بن عباد همین بس که علامه حلی در شأن او میفرماید: او از کسانی است که نویسنده هر اندازه ادیب و سخندان باشد از بیان فضایل و مکارم او ناتوان بوده، و گوینده زبانش در کلام میخشکد.