رجال: تفاوت میان نسخه‌ها

از آغاز تدوین [[علوم اسلامی]] ناقدان حدیث همواره به بررسی احوال راویان مذکور در سلسله اسناد احادیث [[پیامبر اکرم(ص)|پیامبر اکرم]] و [[ائمه اطهار(ع)|ائمه (علیه السلام)]] اهتمام داشته‌اند. هم‌چنین علمای [[شیعه]] و [[سنّی]] آن را وسیله‌ای در خدمت [[علم حدیث]] و [[فقه]] دانسته و در این باب آثار بسیار آفریده‌اند.

از آن جمله است: کتاب [[طبقات الرجال]] تالیف [[احمد بن ابی عبدالله برقی]]<ref>الذریعه (ج 10،ص 99 و الاسناد المصفی ص 79) آنچه درباره مؤلف این کتاب گفته شد، نظر علامه تهرانی است در کتاب ارجمند و معروف الذریعه و هم در رساله مشیخه ایشان که به الاسناد المصفی معروف است. و او نیز در این نظر، دنباله رو نجاشی و شاید بعضی دیگر از ائمه رجال است. گروه دیگری این کتاب را به پدر وی، ابو عبدالله محمد بن خالد البرقی، منسوب کرده‌اند. ولی محقق رجالی، معاصر شیخ محمد تقی شوشتری، صاحب کتاب قاموس الرجال، این هر دو قول را مردود شمرده و مؤلف طبقات الرجال را به قرینه طبقه روایتی، عبدالله بن احمد البرقی-از مشایخ روایت کلینی-یا احمد بن عبدالبرقی-از مشایخ صدوق ثانی-دانسته و باز در میان این دو احتمال، دومین را به صواب نزدیکتر شمرده است. برای تفصیل ر. ک. قاموس الرجال، ج 1،ص 31-32</ref>. که نسخه ناقصی از آن تاکنون باقی است و کتاب ابو‌محمد عبدالله بن جبلة بن حیان بن ابجر الکنانی، (متوفا به سال 219)<ref>فهرست نجاشی، چاپ سربی، تهران 160.این تاریخ در قاموس الرجال به نقل از فهرست نجاشی 229 ضبط شده که با مراجعه به دو نسخه چاپی نجاشی و هم برخی کتب دیگر که آن را از نجاشی نقل کرده‌اند مانند:الذریعه و تاسیس الشیعه، اطمینان به وقوع اشتباه برای صاحب قاموس یا مامقانی صاحب رجال (که قاموس تقریبا حاشیه‌ای بر آن است) حاصل می‌شود</ref>. که [[شیخ طوسی]] در کتاب رجال او را از اصحاب [[امام کاظم|امام کاظم (علیه السلام)]] شمرده و [[نجاشی]] کتب متعددی از جمله کتابی در رجال را بدو نسبت داده است.

برخی دیگر از کتب رجالی قرن سوم عبارتند از: [[رجال حسن بن علی بن فضال]] (متوفا به سال 224) که گویا در عصر [[نجاشی]]، معروف و شاید در اختیار خود او بوده است، کتاب رجال حسن بن محبوب (متوفا به سال 224) به نام [[معرفة رواة الاخبار]]<ref>معالم العلماء. تالیف محمد بن علی بن شهر آشوب (متوفا به سال 588) چاپ عباس اقبال ص 28.ولی در فهرست شیخ طوسی فقط از مشیخه یاد شده و از این کتاب ذکری نرفته است</ref>. و این غیر از کتاب دیگر اوست در مشیخه که ابوجعفر اودی آن را به ترتیب نام رجال فصل بندی کرده است. دیگر کتاب رجال ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی<ref>الذریعه، ج 10،ص 147</ref>. متوفا به سال 283) ،و کتاب رجال حافظ ابو محمد عبدالرحمن بن یوسف بن خراش المروزی البغدادی<ref>الذریعه، ج 10،ص 154</ref>. متوفا به سال 283).

از آنچه گفتیم روشن می‌شود که گفته [[سیوطی]] در کتاب [[الاوائل]] که نخستین مؤلف در علم رجال، شعبة بن الحجاج-از ائمه [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] و متوفا به سال 160-است<ref>تاسیس الشیعة لفنون الاسلام، تالیف علامه سید حسن صدر (متوفا به سال 1354 قمری) ص 233.علامه نامبرده از آنجا که به سهو القلم، وفات شعبه را 260 ذکر کرده، وی را متاخر از ابن جبله پنداشته و عبدالله بن جبله را نخستین مؤلف علم رجال دانسته است.</ref>، به حقیقت و تحقیق مقرون نیست، چه همان طور که دانستیم، فن رجال در قرن نخستین سرآغاز گرفته و بیشتر از یک قرن پیش از شعبه کتابی در این رشته به وسیله عبیدالله بن ابی رافع فراهم آمده است.

نظیر این اشتباه و بسی فاحشتر از آن، از نویسنده ارزشمند معاصر مصری، [[شیخ محمد ابو زهره]]، در [[کتاب الامام الصادق]] سرزده که بی‌گمان ناشی از عدم تتبع کافی در مصادر و مآخذ شیعی است نه از گرایش‌های فرقه‌ای و تعصب‌آمیز. وی کتاب فهرست شیخ طوسی را نخستین کتاب رجالی شیعه پنداشته و او را از این رهگذر که گشاینده راهی نو در افق فرهنگ شیعی است، مورد ستایش و تمجید فراوان قرار داده است<ref>الامام الصادق، چاپ مصر، ص 458</ref>.  

مثلا ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید معروف به [[ابن عقده]] (متوفا به سال 332 یا 333)<ref>سال وفات او را شیخ در الفهرست،333 و در کتاب رجال،332 ذکر کرده و محقق شوشتری در قاموس الرجال قول اول را به صواب نزدیک دانسته است. قاموس، ج 1،ص 397</ref> ،چنانکه یاد کردیم، کتابی مشتمل بر رجال [[امام صادق (علیه السلام)]] فراهم آورد و در آن از چهار هزار نفر تشرف یافته به صحبت و روایت آن حضرت نام برده است.

کتاب الطبقات [[ابن دول]] (متوفا به سال 350)، کتاب [[رجال کلینی]]، [[محمد بن یعقوب کلینی|محمد بن یعقوب]]، مؤلف کتاب معروف [[اصول کافی]] (متوفا به سال 328 یا 329)،

این چهار کتاب که خوشبختانه در طول زمان از دستبرد حوادث مصون مانده و اصل آنها تا زمان حاضر باقی است و بعضی از آنها مکرر به طبع رسیده، عبارت است از: [[اختیار الرجال]]، [[الفهرست]]، [[الرجال]] (هر سه تالیف شیخ ابوجعفر محمد بن الحسن طوسی، متوفا به سال 460)،

بر اساس یکی از نخستین تعریف‌ها که در نیمه دوم این قرن، [[محمدجعفر استرآبادی]] (متوفی ۱۲۶۳) در [[لبّ اللباب فی علم الرجال]]<ref>استرآبادی، محمدجعفر بن سیف‌الدین، لبّ اللباب فی علم الرجال، ج۱، ص۲۶، چاپ محمدحسین مولوی، در میراث حدیث شیعه، دفتر۲، ۱۳۷۸ش</ref> مطرح کرده، علم رجال علمی است که با آن توانایی شناخت احوال خبر واحد از جهت صحت و ضعف آن و آنچه در حکم این دو است حاصل می‌شود و این شناخت خود از رهگذر شناخت سند و اشخاص و اوصاف راویان متن از حیث مدح یا قدح شدن و آنچه در معنای این دو است به دست می‌آید.  

همو در کتاب رجالی دیگرش [[الایجاز فی علمی الرجال و الدرایة]] تعریفی تا حدی متفاوت با تعریف پیشین آورده است که با تعریف رجالیان بعد از او مشابهت بسیار دارد و شاید به لحاظ تقدم وی، پایه و اساس تعاریف مؤلفان بعدی شده باشد.  

رجالیان و [[اصولیان]] بعدی تعاریف یادشده را، که باید آنها را اولین گام‌‌ها در زمینه هویت نظری بخشیدن به علم رجال محسوب کرد، تجمیع و تنقیح کردند. مثلا [[علیاری تبریزی]] (متوفی ۱۳۲۷) در [[بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال]]<ref>علیاری تبریزی، علی بن عبداللّه، بهجة الآمال فی شرح زبدةالمقال، ج۱، ص۴ـ۱۰، ج۱، قم ۱۳۷۱ش</ref>، بارفروشی (متوفی ۱۳۴۵) در [[نتیجة المقال]]<ref> بارفروشی، محمدحسن، نتیجةالمقال فی علم الرجال، ص۴ـ۸، چاپ سنگی تهران، ۱۲۸۴.</ref> و [[مامقانی]] (متوفی ۱۳۵۱) در [[الفوائد الرجالیة من تنقیح المقال]]<ref> بحرالعلوم، محمدمهدی بن مرتضی، رجال السید بحرالعلوم المعروف بالفوائد الرجالیة، ج۱، ص۲۹ـ۴۴، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش</ref> به تفصیل، تعاریف عرضه شده از این علم تا زمان خود را نقل و بررسی کرده و از میان آنها تعریفی را برگزیده و صحیح دانسته‌اند.

علم رجال بر طبقات [[صحابه|اصحاب]] [[پیامبر اسلام|پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)]] مبتنی است، چنان‌ که [[شیخ طوسی]] در کتاب رجال خود به بیان طبقات اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و اصحاب [[علی بن ابی طالب|امام علی (علیه السلام)]] پرداخته است؛ اما در فهرست بنابر نقل اسامی، اصول، مصنفات و تألیفات و طرق آنهاست.  

مرحوم [[تستری]] در خصوص [[کتاب رجال کشی]] می‌ گوید اصل این کتاب بر بیان طبقات استوار است و در کتب علم رجال بیان طبقات اشخاص کفایت می‌ کند<ref> قاموس الرجال، تستری، ج ۱، ص ۳۳</ref>.

 

[[رده:علوم اسلامی]]