واقفیه در تاریخ اسلام: تفاوت میان نسخه‌ها

عنوان واقفیه در کتاب‌های رجال و تاریخ و نیز در شرح‌حال اشخاصی با چنین گرایش‌های مذهبی و یا در ذکر مذاهب و فرق شیعه بارها تکرار شده است و بر کسانی گفته شده است که در دوره‌های مختلف بر امامت امامان شیعه توقف کرده بودند، از جمله به برخی از پیروان سبائیه، کیسانیه و ناووسیه. به‌عنوان‌مثال شیخ صدوق در کتاب کمال‌الدین و تمام النعمه به هنگام نقل مناظره میان ابن قبه و ابی زید علوی عناوین «الواقفة علی امیرالمؤمنین» و «الواقفه علی موسی علیه‌السلام» و «الواقفه علی ابی عبداللَّه» را به کار برده است. <ref>محمد بن علی بن بابویه الصدوق، کمال‌الدین و تمام النعمه، (قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416)، ص 101 - 103.</ref> و باز در جای دیگر از همین کتاب از «الواقفه علی الحسن بن علی بن محمّد» یاد می‌کند که عقیده داشتند امام حسن عسکری علیه‌السلام غایب گشته و او همان مهدی قائم است.<ref>محمد بن علی بن بابویه الصدوق، کمال‌الدین و تمام النعمه، (قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416)، ص 40.</ref>   

ملاحظه می‌شود که در موارد فوق اطلاق عنوان واقفیه با ذکر نام امامی که بر او توقف کرده بودند همراه است و عنوان مذکور به‌صورت عام ولی مقید بر همه توقف‌کنندگان در امامت اطلاق گردیده است. نوبختی نیز ضمن اشاره به وجود توقف‌کنندگانی - واقفیانی - برای هر یک از امامان تأکید می‌کند که واقفیه به طور مطلق عنوان خاصّ کسانی است که بر امامت امام موسی بن جعفر علیه‌السلام توقف کرده‌اند. او می‌گوید: «هر یک از ایشان - امامان - که در گذشت واقفیه ای داشت که بر امامت او توقف کردند؛ ولی این لقب خاص اصحاب موسی بن جعفر علیه‌السلام است». <ref>حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، (نجف، حیدریه، 1355)، ص 82.</ref>  

وحید بهبهانی در این باره می‌گوید: «واقفیه کسانی هستند که بر امامت موسی بن جعفر توقف کردند چه‌بسا عنوان واقفیه بر کسانی که بر امامت دیگر امامان توقف کردند هم اطلاق شود... ولی هر گاه به طور مطلق گفته شود مراد از آن توقف‌کنندگان بر امام کاظم علیه‌السلام هستند و به دیگر توقف‌کنندگان مربوط نمی‌شود مگر با وجود قرینه‌ای بر آن...». <ref>محمدباقر وحید بهبهانی، فواید الوحید، (قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404)، چاپ شده در آخر رجال خاقانی، ص 40.</ref>  

بااین‌حال برخی علما اطلاق عنوان واقفیه را ولو به طور مطلق، بر سایر توقف‌کنندگان در امامت بعید ندانسته‌اند، از آن جمله شیخ سلیمان بحرانی است که ناووسیه - توقف‌کنندگان بر امام صادق علیه‌السلام را به طور مطلق تحت عنوان واقفیه ذکر کرده است. <ref>ریاض محمد حبیب الناصری، الواقفیه دراسه تحلیلیه، ج 1، (مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضاعلیه السلام، 1409)، ص 20. به نظر می‌رسد علامه حلّی نیز چنین نظری داشته است. همان، به نقل از علامه حلّی در منتهی المطلب، ج 2، ص 261.</ref> گفتار کشی درباره علی بن حسان بن کثیر هم می‌تواند مؤیدی بر این نظریه باشد چنان که درباره وی - که از اصحاب امام باقر و امام صادق بوده - می‌گوید: «او واقفی بود و ابوالحسن - یعنی موسی بن جعفر علیه‌السلام - را درک نکرد». <ref>محمد بن حسن طوسی، اختیار معرفه الرجال، ج 2، (مشهد، دانشکده الهیات، 1348ش)، ص 748.</ref> او هم چنین درباره حیان سراج که در زمان امام صادق علیه‌السلام می‌زیسته و کیسانی مذهب بوده گفته است: «او کیسانی و واقفی بود». <ref>محمد بن حسن طوسی، اختیار معرفه الرجال، ج 2، (مشهد، دانشکده الهیات، 1348ش)، ص 602.</ref>  

به‌هرحال در کتب رجالی بر بسیاری از توقف‌کنندگان بر ائمه علیه‌السلام واقفی گفته شده است. <ref>ر.ک: محمد بن علی بن شهر آشوب، معالم العلماء، (نجف، حیدریه، 1380)، ص 74؛ احمد بن علی نجاشی، رجال، (بی جا، مؤسسه نشر اسلامی، 1418)، ص 165؛ محمد بن حسن طوسی، الغیبه، (قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1417)، ص 47 و همو، اختیار معرفه الرجال، پیشین، ص 505؛ تقی الدین ابن داوود، الرجال، (نجف، حیدریه، بی تا)، ص 265.</ref> بااین‌حال، علماء به همان قاعده مذکور - یعنی اطلاق عنوان مطلق واقفیه بر واقفیه موسی بن جعفر علیه‌السلام - عمل کرده‌اند شاید علت اشتهار عنوان مطلق واقفیه بر واقفیه موسی بن جعفر علیه‌السلام به سبب فراوانی واقفیه در میان اصحاب موسی بن جعفر علیه‌السلام و شهرت یافتن این فرقه واقفی پس از وفات امام کاظم علیه‌السلام و ظهور رجال بزرگی از این طایفه مثل بطائنی، قندی، ابن سماعه، ابن مهران و. .. بوده باشد.  

به نظر می‌رسد اولین کسی که واقفی گری را در میان مسلمانان رواج داد عبداللَّه بن سبا بود. عبداللَّه بن سبا چنان که اشعری می‌گوید افکار غلوآمیز و افراطی داشت و امام علی علیه‌السلام او و پیروانش را مجازات کرد. <ref>سعد بن عبداللَّه اشعری، المقالات والفرق، چاپ سوم، (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1361)، ص 20.</ref> امّا وقتی خبر شهادت علی علیه‌السلام را به او دادند بانگ برداشت: «دروغ می‌گویی ای دشمن خدا، به خدا سوگند اگر مغز سر او را در کاسه ای نزد من بیاوری و هفتاد نفر عادل بر مرگ او گواهی دهند سخنت را نمی پذیریم و یقین داریم که او نمرده و کشته نشده و نمی میرد تا بر تمام زمین مسلط شود» سپس همراه اصحابش به در خانه امیرالمؤمنین علیه‌السلام رفته و از او اجازه ورود خواست و وقتی که اهل خانه اظهار داشتند آن حضرت از دنیا رفته همان سخنان را تکرار کرد. <ref>سعد بن عبداللَّه اشعری، المقالات والفرق، چاپ سوم، (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1361)، ص 20.</ref> نوبختی همین مطالب را با اندکی اختصار ذکر می‌کند. <ref>حسن بن موسی نوبختی، پیشین، ص 22.</ref> صاحب مقالات الاسلامیین اظهار می دارد که سبائیه می‌پنداشتند علی نمرده و پیش از قیام باز خواهد گشت و زمین را از عدل و داد پر خواهد کرد، در حقیقت به‌نوعی رجعت اعتقاد داشتند. <ref>ابوالحسن اشعری، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج 1، (بیروت، بی نا، 1405)، ص 85.</ref>

افرادی پس از وفات امام باقر علیه‌السلام با اعتقاد به این که امام باقر علیه‌السلام همان قائم منتظر است و در این باب به روایاتی استناد می‌کردند، در امامت آن حضرت توقف کردند. بغدادی می‌گوید: پس از درگذشت امام باقر علیه‌السلام گروهی از اصحابش قایل به مهدویت وی شدند <ref>عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، (بیروت، دارالآفاق الجدیده، 1978)، ص 59.</ref> و شهرستانی تأکید کرده که آنان بر امامت حضرت باقر علیه‌السلام توقف کرده و قایل به رجعت وی شدند. <ref>محمد بن عبدالکریم شهرستانی، کتاب الملل والنحل، (قاهره، مکتبه انجلوا، 1956)، ص 147.</ref>

گروهی از شیعیان نیز بر امامت حضرت صادق علیه‌السلام توقف کردند، آنها عقیده داشتند وی زنده است و از دنیا نرفته و نخواهد رفت تا ظاهر گردد و او همان مهدی موعود است. این فرقه همان‌هایی هستند که به ناووسیه معروف شدند، زیرا رئیس آنها شخصی به نام ناووسی از مردم بصره بود. <ref>حسن بن موسی نوبختی، پیشین، ص 67.</ref>شیخ مفید درباره اعتقادات ایشان توضیح بیشتری می‌دهد و به روایاتی که این گروه به آن استدلال می‌کردند اشاره کرده و آنها را باطل می‌شمرد. <ref>محمد بن محمد بن نعمان المفید، الفصول المختاره فی العیون والمحاسن، (قم، ستاد کنگره شیخ مفید، 1411)، ص 250.</ref>

درباره امامان بعد از موسی بن جعفر علیه‌السلام هم واقفی گری وجود داشت، از جمله درباره امام حسن عسکری که عده‌ای قایل به غیبت وی شدند و شیخ صدوق می‌گوید: «توقف‌کنندگان بر حسن بن علی بن محمد ادعا می‌کردند که غیبتی بر او واقع شده، زیرا به غیبت ایمان داشتند؛ ولی مصداق و موضوع آن را نمی‌دانستند و معتقد بود که وی همان مهدی قائم است». <ref>محمد بن علی بن بابویه، صدوق، پیشین، ص 40.</ref>  

نوبختی می‌گوید: «اصحاب وی - امام عسکری علیه‌السلام - بعد از او به چهارده فرقه تقسیم شدند: یک فرقه گفتند: حسن بن علی نمرده و زنده است؛ بلکه غایب شده و او همان قائم است که نمی میرد، چون فرزندی ندارد و زمین هم از وجود امام و حجت خدا خالی نمی‌شود. آنان بسیاری از اقوال واقفیه موسی بن جعفر را می‌گفتند و چون از آنها می پرسیدند چه فرقی میان شما و واقفیه است؟ می‌گفتند آنها در توقف بر موسی بن جعفر اشتباه کردند؛ زیرا او به هنگام وفاتش فرزندی داشت که به او وصیت کرد «یعنی امام رضا علیه‌السلام...» گروه های دیگری هم از واقفیه امام عسکری قایل به رجعت آن حضرت شدند. <ref>حسن بن موسی، نوبختی، پیشین، ص 96؛ محمد بن عبدالکریم شهرستانی، پیشین، ص 151.</ref>

گذشته از توقف‌کنندگان بر ائمه علیه‌السلام فرقه‌های دیگری نیز بودند که به‌نوعی بر امامت یکی از فرزندان ایشان توقف کردند.  

علاوه بر اینها گروهی از شیعیان نیز پس از درگذشت امام باقر علیه‌السلام به این عقیده گرویدند، از آن جمله اصحاب مغیرة بن سعید بودند که قایل به امامت محمد نفس زکیه شدند و چون او کشته شد بر امامتش توقف کردند.<ref>همان، ص 61 - 62.</ref>

=== توقف بر اسماعیل پسر امام صادق علیه‌السلام ===

اسماعیلیه، فرقه‌ای که قایل به امامت اسماعیل پسر امام صادق علیه‌السلام بودند به دو گروه تقسیم شدند: گروهی امامت محمد پسر اسماعیل را پذیرفتند؛ اما گروه دیگر بر امامت اسماعیل توقف کرده و قایل به مهدویت او شدند. آنها عقیده داشتند اسماعیل نمرده بود؛ بلکه پدرش امام صادق علیه‌السلام وی را از دیدگان مردم غایب ساخت تا گزندی به وی نرسد و او زنده خواهد ماند تا روزی که بر همه زمین تسلط یابد. این گروه اسماعیلیه خالصه هستند.<ref>همان، ص 67 - 68.</ref> اما از پیروان محمد بن اسماعیل نیز گروهی قایل به مهدویت وی شدند و بر امامت او توقف کردند.<ref>همان، ص 73.</ref>

واقفیه پس از شهادت حضرت موسی بن جعفر علیه‌السلام امام هفتم شیعیان، باتوجه‌به شرایط و موقعیت خاصّ حاکم بر این دوره، شیعیان و اصحاب آن حضرت در مسئله امامت و جانشینی ایشان به دودسته تقسیم شدند:  

• یک گروه که بخش اعظم شیعیان را شامل می‌شد باتوجه‌به وصیت امام علیه‌السلام و دلایل و شواهد کافی، امامت فرزند ایشان، علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام را پذیرفتند و وی را به‌عنوان امام هشتم تأیید نمودند. این دسته که بزرگان اصحاب امام کاظم علیه‌السلام را هم شامل می‌شد به نام قطعیه مشهور شدند. <ref>نوبختی، پیشین، ص 79؛ اشعری، پیشین، ص 87.</ref>

• امّا گروه دیگری از اصحاب امام هفتم علیه‌السلام بنا به دلایلی، از اعتراف به امامت علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام و یا هر کس دیگری سرباز زده و در امامت حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام توقف کردند. آنان اظهار می‌داشتند که موسی بن جعفر علیه‌السلام آخرین امام است و کسی را به امامت تعیین نکرده و یا دست‌کم ما از آن آگاه نیستیم. این گروه که به سبب طرح عقاید مختلفی به چند شاخه قابل‌تقسیم هستند واقفیه - واقفه - نامیده شدند. این عنوان گرچه بر فرقه‌های دیگری با عقاید مشابه ایشان اطلاق شده ولی به نظر می‌رسد باتوجه‌به گسترش کار ایشان و تداوم آن تا مدت قریب به یک قرن به‌عنوان مطلق واقفیه - هر گاه بدون قیدی خاص ذکر شده - اختصاص به این فرقه - یعنی واقفیه موسی بن جعفر علیه‌السلام - داشته است.

با شهادت موسی بن جعفر علیه‌السلام به جز شیعیان قطعیه که به درگذشت آن حضرت یقین داشتند و به امامت علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام اعتراف کردند، گروهی از واقفیان هم درگذشت امام هفتم علیه‌السلام را پذیرفتند؛ ولی چون عقیده داشتند وی همان قیام‌کننده اهل‌بیت (قائم آل محمد) است؛ لذا اظهار داشتند که او رجعتی خواهد داشت و در آن علیه ظلم و ستم قیام خواهد کرد. این گروه خود، به دودسته تقسیم می‌شوند:

گروهی معتقد بودند امام هفتم علیه‌السلام به شهادت رسیده و از دنیا رفته است؛ ولی او همان مهدی قائم امت است و چون وقت قیام او فرا برسد رجعت خواهد کرد و زمین را که از ظلم و جور پر گردیده از عدل و داد سرشار سازد. آنان به این سخن منسوب به امام صادق علیه‌السلام که درباره وی فرموده بود: او شباهتی به عیسی بن مریم دارد و به دست بنی‌عباس کشته خواهد شد، <ref>نوبختی، پیشین، ص 80؛ اشعری، پیشین، ص 90.</ref>استدلال می‌کردند.

گروه دیگری از واقفیان از همان ابتدا و زمان شهادت موسی بن جعفر علیه‌السلام مسئله وفات آن حضرت را انکار کردند و اظهار داشتند وی از دنیا نرفته و زنده است. این گروه نیز در بین خود درباره چگونگی غیبت و مسئله امامت شیعیان دچار اختلاف شدند.

یک گروه می‌گفتند موسی بن جعفر علیه‌السلام زنده است، از دنیا نرفته و نخواهد رفت تا این که همه شرق و غرب زمین را تحت سیطره خود درآورد و عدل و داد را بر آنها حکم‌فرما سازد و او همان مهدی و قائم آل محمد است. آنان می‌پنداشتند که حضرت مخفیانه، به‌گونه‌ای که کسی وی را ندید از زندان خارج گردید و سپس از دیدگان مردم غائب گشته و پنهان شد؛ اما سلطان و درباریان ادعا کردند که او در گذشته و مردم را به توهم انداختند. آنها در این باره به روایتی از امام صادق علیه‌السلام استناد می‌کردند که فرموده بود: او مهدی قائم امت است و حتی اگر سر بریده‌اش را از فراز کوه به پائین بیندازند نباید باور کرد؛ زیرا او قیام‌کننده اهل‌بیت است. <ref>نوبختی، پیشین، ص 80؛ اشعری، پیشین، ص 89.</ref> بدیهی است که استدلال به چنین احادیثی که با احادیث متواتر دیگر در تعارض هستند نمی‌تواند راهی برای اثبات مدعای این جریان‌های فرقه ساز باشد.

گروه دیگری از همین دسته که وفات امام هفتم علیه‌السلام را انکار کردند عقیده داشتند که وی حتی زندانی هم نشد؛ بلکه در همان ایام غائب گردید و هم اکنون زنده است و مهدی موعود و قائم آل محمد اوست. به عقیده آنان موسی بن جعفر علیه‌السلام به هنگام غیبتش یکی از اصحابش به نام محمد بن بشیر را جانشین خود در کارهایش قرار داد و او را وصی خود نموده و انگشتری‌اش را به وی بخشید و آن چه را مردم بدان احتیاج پیدا می‌کنند به محمّد بن بشیر آموخت و کارها را به او واگذار کرد. محمد بن بشیر هم به‌جای خود در هنگام مرگش، پسرش سمیع بن محمد را معرفی کرد و او پیشوای مردم بود و سپس هر کس را که سمیع معرفی کند پیشوا خواهد بود و این وضعیت همچنان ادامه خواهد داشت تا موسی بن جعفر علیه‌السلام ظهور نماید و قیام کند. <ref>نوبختی، پیشین، ص 82؛ اشعری، پیشین، ص 91.</ref> این گروه که پیروان عقاید محمد بن بشیر بودند به نام بشیریه هم شناخته می‌شوند. <ref>نوبختی، پیشین، ص 82؛ اشعری، پیشین، ص 91.</ref>

گروه سوم آرای معتدل‌تری ارائه دادند، آنان اظهار می‌داشتند باتوجه‌به اخبار بسیار درباره اینکه موسی بن جعفر علیه‌السلام مهدی و قائم است و نمی‌توانیم آنها را تکذیب کنیم از یک سو، و از سوی دیگر اخباری که درباره درگذشت پدر و نیاکان آن حضرت یعنی امامان قبلی به دست رسیده و همگی تأییدی بر صحّت خبر وفات موسی بن جعفر علیه‌السلام هستند و اینها را هم نمی‌توانیم تکذیب کنیم، ازاین‌رو نمی‌دانیم که آیا وی از دنیا رفته یا زنده است و نمی‌توانیم بر هیچ یک تأکید کنیم و نمی‌توانیم از امامت او هم فراتر برویم پس بر این امر توقف می‌کنیم تا در زمان قیام او این امر برای ما آشکار شود <ref>همان، ص 82؛ اشعری، پیشین، ص 91.</ref>. به نظر می‌رسد که این گروه واقع بینانه تر با مسئله برخورد کرده‌اند. ولی باید توجه داشت که استناد ایشان به روایت وارده درباره قائمیت امام هفتم علیه‌السلام با طیف وسیعی از روایات صحیح و متواتر در باب مهدویت در تعارض است، بنابراین استدلال آنان را باطل می سازد. این گروه به سبب این که در این مسئله اظهار بی اطلاعی می‌کردند و می‌گفتند: «ما نمی‌دانیم» (لا ندری) به فرقه لا ادریون معروف شدند. <ref>نوبختی، پیشین. 41.</ref>  

گروه چهارم عقیده‌ای متفاوت‌تر از بقیه اظهار داشتند آنها ضمن این که پذیرفته بودند امام هفتم علیه‌السلام از دنیا رفته است، (به غیبت او هم) ایمان داشتند. به عقیده آنان موسی بن جعفر علیه‌السلام که همان مهدی قائم است از دنیا رفته؛ اما امامت نصیب و بهره کس دیگری نیست تا زمانی که رجعت کند و آن گاه ظاهر گشته و قیام خواهد کرد. آنان می‌پنداشتند وی پس از وفاتش رجعت کرد - به دنیا بازگشت - امّا در مکانی پنهانی به سر می‌برد (غیبت) و اصحابش با وی دیدار می‌کنند و او را می‌بینند و او به آنان دستورات لازم را می‌دهد. آنان نیز در این باره به روایاتی استناد می‌کردند مبنی بر اینکه او قائم نامیده شده زیرا پس از وفاتش قیام می‌کند. <ref>همان، ص 80؛ اشعری، پیشین، ص 90.</ref>

بدین ترتیب واقفیان (بغدادی در الفرق بین الفرق ضمن اشاره‌ای به اصل اعتقادی ایشان یعنی زنده‌بودن موسی بن جعفر علیه‌السلام و مهدویت آن حضرت آنان را موسویه می‌خواند). <ref>بغدادی، پیشین، ص 46.</ref> با نشر این اقوال و آراء بر انگیزه‌های خود در واقفی گری سرپوش نهادند به‌طوری‌که حرکت واقفیه مدت حدود یک قرن دوام یافت و البته بسیاری از آراء و اقوال مذکور در طی این مدت و نزد سران و هواداران واقفیه به‌عنوان دلایل و براهینی بر صحّت مذهبشان طرح و ارائه گردید.

رویکرد شیعیان به واقفیه موسی بن جعفر علیه‌السلام فقط به زمان شهادت ایشان منحصر نبود؛ بلکه در یک برهه زمانی دیگر و با انگیزه‌های عقیدتی خالص که متفاوت از بار اول بود گروهی از شیعیان به توقف در امامت موسی بن جعفر معتقد شدند. این حرکت واقفی گری به سال‌ها بعد از شهادت موسی بن جعفر علیه‌السلام مربوط می‌شد؛ یعنی زمان شهادت امام هشتم علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام. در این زمان شیعیان در مسئله امامت و جانشینی علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام دچار مشکل شدند اگر چه آن حضرت فرزند خود محمد بن علی التقی علیه‌السلام را به جانشینی خویش معرفی کرده بود و اکثریت شیعیان آن را پذیرفته بودند؛ ولی گروهی از شیعیان هم در این امر دچار تردید شدند. آنان با این طرز فکر که امام حتماً باید فردی بالغ و دارای سنّ بیشتر باشد از پذیرفتن امامت حضرت جواد علیه‌السلام که هفت سال بیش نداشت امتناع کردند و اعلام کردند؛ چون او کودکی نابالغ است نمی‌تواند امام باشد و چون علی بن موسی علیه‌السلام جانشین و امامی از خود به جا نگذاشته پس او نیز امام نبوده است و بدین‌گونه بر امامت موسی بن جعفر علیه‌السلام توقف کردند و به اقوال واقفیه روی آوردند. <ref>نوبختی، پیشین، ص 88.</ref>

مسئله فرزند امام رضا علیه‌السلام در زمان حیات خود وی نیز مشکل‌ساز بود و برخی از سران واقفیه به آن حضرت اعتراض می‌کردند که چه گونه ادعای امامت و جانشینی پدرش را می‌نماید درحالی‌که فرزندی ندارد که جانشین و امام پس از او باشد. <ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج 1، (تهران، انتشارات اسلامیه، 1362ش)، ص 320؛ محمد بن محمد بن نعمان المفید، الارشاد، (تهران، اسلامیه، 1376)، ص 298.</ref>البته با ولادت حضرت جواد علیه‌السلام این اعتراضات پایان گرفت؛ ولی کم بودن سن امام جوادعلیه السلام همچنان بهانه‌ای در دست واقفیان برای انکار امامت امام جواد و حتی حضرت امام رضا (علیهماالسلام) بود.  

در رأس این عوامل باید از انگیزه‌های مالی نام برد. مال دوستی و ثروت طلبی در همه ادوار تاریخ نقش بزرگی در به‌وجودآمدن تفرقه و مفاسد اجتماعی و سیاسی و حتی مذهبی داشته است همچنان که می‌توان از آن در جهت پیشبرد اهداف سودمند و مثبت بهره برد. در تاریخ اسلام هم جریان‌هایی وجود دارند که به سبب حبّ مال و ثروت پدید آمده‌اند و چه‌بسا شخصیت‌های بزرگ و نامداری را به دنبال خود کشیده‌اند. احادیث و روایات بسیاری که در مذمت دنیا و مال دنیا آمده همگی ناظر به همین جنبه و بعد منفی و فساد انگیز ثروت است. واقفیه هم یکی از جریان‌هایی است که تحت‌تأثیر همین انگیزه شکل گرفت و سران آن به ترویج و اشاعه عقاید خود که مبتنی بر انگیزه‌های مادی نیز بود، پرداختند. اخبار و نصوص متعددی وجود دارند که تأکید می‌کنند علت توقف این افراد در امامت موسی بن جعفر علیه‌السلام فریفته شدن به اموال و ثروت‌های فراوانی بود که در نزد آنان جمع شده بود. شیخ طوسی ضمن اشاره به این نکته نام اولین کسانی را که چنین ادعایی را مطرح کردند، ذکر می‌کند او می‌گوید:

این اشخاص که پایه‌گذاران واقفیه بودند همگی از وکیلان امام هفتم علیه‌السلام بودند که شیعیان باتوجه‌به اعتمادی که به آنها داشتند اموال بسیاری را به ایشان سپرده بودند تا به دست امام علیه‌السلام برسانند؛ اما با درگذشت امام علیه‌السلام آنها در این اموال خیانت کرده و نزد خود نگه داشتند و از تحویل آن به جانشین امام علیه‌السلام خودداری کردند. یونس بن عبدالرحمن در روایتی در این باره می‌گوید: «وقتی ابوالحسن - امام کاظم علیه‌السلام - درگذشت کسی از وکیلان او نبود مگر این که اموال بسیاری نزدش بود و همین سبب توقف آنها - در امامت - و انکار درگذشت ابوالحسن علیه‌السلام شد. در نزد زیاد بن مروان قندی هشتاد هزار دینار و نزد علی بن ابی حمزه بطائنی سی هزار دینار موجود بود...». <ref>محمد بن علی بن بابویه الصدوق، علل الشرایع، (نجف، مکتبة الحیدریه، بی تا)، ص 235.</ref> این دو نفر از وکیلان امام هفتم در عراق بودند. عثمان بن عیسی رواسی نیز وکیل امام در مصر بود که به گفته احمد بن حمّاد اموال فراوانی نزد او بود. <ref>محمد بن علی بن بابویه الصدوق، علل الشرایع، (نجف، مکتبة الحیدریه، بی تا)، ص 236.</ref> اینها اموالی بودند که در طی مدت طولانی زندانی بودن امام هفتم و عدم دسترسی وکیلان به ایشان، در نزد آنها جمع شده بود <ref>فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری، (قم، مؤسسه آل البیت، 1417)، ص 303.</ref> و نتوانسته بودند آنها را به امام علیه‌السلام تحویل دهند.

اینک که امام علیه‌السلام درگذشته بود دلبستگی به این اموال موجب شد وفات وی را انکار کنند و ادعا کنند که او زنده است تا بدین طریق امامت جانشین او - یعنی امام رضا علیه‌السلام را ردّ کرده و نصوص بر امامت وی را انکار نمایند و بتوانند اموالی را که در اختیارشان بود و می‌بایست به جانشین آن حضرت تحویل دهند برای خود نگه دارند. <ref>فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری، (قم، مؤسسه آل البیت، 1417)، ص 303.</ref>   

کشی در شرح‌حال منصور بن یونس یکی دیگر از وکیلان امام علیه‌السلام می‌گوید: «منصور بن یونس بزرج نصّ بر امامت رضا علیه‌السلام را انکار کرد به سبب اموالی که در نزد او بود». <ref>طوسی، اختیار معرفة الرجال، پیشین، ص 768.</ref>

باتوجه‌به برخی شواهد پیداست که این افراد به آن چه خود ادعا می‌کردند اعتقاد حقیقی نداشتند؛ بلکه صرفاً با طرح ادعای خویش قصد داشتند به هدف خود یعنی دست‌یافتن به اموال مذکور نایل شوند، چنان‌که این امر در مناظره یکی از این وکیلان با امام رضا علیه‌السلام و مجاب شدن او توسط ایشان به‌وضوح دیده می‌شود، به‌طوری‌که او حتی پس از باطل شدن ادعایش توسط امام علیه‌السلام از تحویل اموال سرباز می‌زند.  

احمد بن حمّاد این قضیه را چنین نقل می‌کند: «یکی از وکیلان، عثمان بن عیسی رواسی بود که در مصر به سر می‌برد و نزد او اموال بسیار و شش کنیز بودند. ابوالحسن - امام رضا علیه‌السلام - درباره [فرستادن ] این اموال و کنیزان به او پیغام دادند؛ اما او در نامه‌ای خطاب به وی نوشت: «پدر تو نمرده است» امام در جواب او نوشت: «پدرم به‌طورقطع درگذشت و ما میراث او را هم تقسیم کردیم و خبر درگذشت او درست است» و در این باره با او استدلال کرد؛ اما عثمان در نامه‌ای چنین نوشت: «اگر پدرت نمرده است از این اموال چیزی نصیب تو نمی‌شود و اگر هم چنان که می‌گویی درگذشته است، به من دستور نداده که مالی را به تو بدهم...». <ref>محمد بن علی بن بابویه، صدوق، پیشین، ص 236.</ref>

بدین ترتیب این افراد با طرح ادعای خود درباره زنده‌بودن امام هفتم علیه‌السلام و توقف بر امامت وی اموال بسیاری به چنگ آوردند و برای این که اهداف و انگیزه‌های اصلی آنان - یعنی تصرف اموال - برای مردم آشکار نشود به کمک همین اموال به ترویج عقاید بدعت‌آمیز خود دست زدند و کوشیدند تا از این طریق عده‌ای از شیعیان و بزرگان اصحاب امام علیه‌السلام را با خود هم داستان کنند. یونس بن عبدالرحمن در این باره می‌گوید: «چون ابوالحسن - امام هفتم علیه‌السلام - درگذشت کسی از وکیلان او نبود مگر که اموال بسیاری نزدش موجود بود و همین سبب توقف آنها و انکار وفات ابوالحسن علیه‌السلام شد.... وقتی که این را مشاهده کردم و حق برایم آشکار شد و امامت ابوالحسن - امام رضا علیه‌السلام - را دانستم زبان به سخن گشوده و مردم را به امامت وی دعوت کردم؛ اما آن دو - زیاد بن مروان قندی و علی بن ابی حمزه بطائنی - برایم پیغام فرستادند و گفتند چه چیز تو را به این کار وا داشته؟ اگر ثروت می‌خواهی ما تو را بی‌نیاز می‌کنیم و ده‌هزار دینار برایم ضمانت کردند و خواستند از کارم دست بردارم؛ اما من امتناع کردم و گفتم: ما از صادقین علیهماالسلام روایت می‌کنیم که گفته‌اند: هر گاه بدعت‌ها آشکار شدند عالم باید دانش خود را آشکار سازد و اگر نکند نور ایمان از او گرفته خواهد شد و من از جهاد در راه امر خدا در هر حالی فروگذار نمی‌کنم. ازاین‌پس آن دو با من دشمنی کردند و کینه‌ام را به دل گرفتند». <ref>محمد بن علی بن بابویه، صدوق، پیشین، ص 235.</ref>

کشی در جایی دیگر ضمن اشاره به نکات فوق تأکید می‌کند که انگیزه اصلی کسانی که در امامت موسی بن جعفر علیه‌السلام توقف کردند آزمندی و حرص مال و ثروت بود. او در این باره به داستان دو تن دیگر از وکیلان امام هفتم علیه‌السلام اشاره می‌کند که نام یکی از آنها حیان سراج بود و می‌گوید:

«پیدایش واقفیه این گونه بود که سی هزار دینار در نزد اشعث‌ها جمع شده بود که از زکات اموال و صدقات واجبشان بود. این اموال را نزد دو وکیل از وکلای موسی بن جعفر در کوفه بردند که نام یکی حیان سراج بود و دیگری هم با او بود، در این زمان امام علیه‌السلام در زندان بود و آن دو وکیل با این اموال زمین و املاکی فراهم کردند و محصولش را فروختند؛ اما چون موسی بن جعفر علیه‌السلام درگذشت و خبرش به آنها رسید وفات او را انکار کردند و در میان شیعیان شایع کردند که او نمرده است و او همان قائم آل محمد است. گروهی از شیعیان بر آنها اعتماد کردند و سخنان آنها در میان شیعیان پخش شد، تا وقتی که مرگشان فرا رسید آن گاه وصیت کردند که این اموال را به وارثان موسی بن جعفر تحویل دهند. در این زمان بود که برای شیعیان آشکار شد آن دو این سخنان را به جهت آزمندی و حرص مال گفته بودند».<ref>همان، ص 286.</ref>

مسئله سن امام به‌ویژه پس از امام رضا علیه‌السلام موجب پیدایش شبهاتی در بین شیعیان گردید، زیرا در این دوران به‌خصوص، امامان در سنین کم و گاه در سن خردسالی به امامت می‌رسیدند و این امر موجب شک و تردیدهایی درباره امامت ایشان می‌شد. این امر به‌ویژه پس از درگذشت امام رضا علیه‌السلام بسیار مسئله‌ساز گردید و یکی از عوامل رویکرد گروهی از شیعیان به اندیشه واقفیه گردید. آن چه موجب تشدید بیشتر این مشکل می‌شود این بود که عده زیادی از اصحاب امام رضا علیه‌السلام بزرگان و ریش‌سفیدانی بودند که زمان امام هفتم و گاه دوران حضرت صادق علیه‌السلام را هم درک کرده بودند و اینک پذیرش امامت فرزند امام رضا علیه‌السلام را که در سن هفت‌سالگی بود برایشان دشوار می‌نمود. چنان که می‌بینیم برخی از اصحاب بزرگ امام هشتم علیه‌السلام در مسئله امامت حضرت جواد علیه‌السلام به شک و تردید گرفتار شدند.<ref>الناصری، پیشین، ص 85.</ref> به‌هرحال این مسئله موجب رویکرد عده‌ای از شیعیان، پس از وفات امام هشتم علیه‌السلام به واقفیه گردید. آنان با اشاره به سن کم حضرت جواد علیه‌السلام امامت وی را رد کردند و سپس امامت حضرت رضا علیه‌السلام را با استناد به این که جانشین و فرزند بالغی نداشته، انکار نمودند و به اعتقاد واقفیه بازگشته و بر امامت موسی بن جعفر علیه‌السلام توقف کردند. آنها این طور استدلال می‌کردند که جایز نیست کودکی نابالغ امام باشد و اظهار می‌داشتند اگر جایز باشد که خداوند به اطاعت از امام نابالغ فرمان دهد پس جایز است که کودک نابالغ هم مکلف باشد و همان‌طور که عاقلانه نیست کودک نابالغ مکلف باشد جایز نیست که کودک نابالغ امام گردد و امام باید فردی بالغ باشد.<ref>حسن بن موسی نوبختی، پیشین، ص 97؛ محمد بن محمد بن نعمان مفید، پیشین، ص 256.</ref>

بدین ترتیب گروهی از شیعیان سال‌ها پس از درگذشت امام موسی بن جعفر علیه‌السلام بر امامت آن حضرت توقف کردند. البته شبهه سن امام پیش از درگذشت امام رضا علیه‌السلام نیز در میان اصحاب ایشان مطرح بود و امام به سؤالات ایشان در این باب پاسخ می‌گفت.<ref>علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه، ج 2، (قم، اسلامیه، 1364ش)، ص 353؛ محمد بن یعقوب کلینی، پیشین، ج 2، ص 106.</ref> بااین‌حال، این امر مانع از گرایش افرادی به واقفیه نگردید.

یکی از دلایل قطعی در نزد برخی از واقفیان روایاتی بود که اظهار می‌داشتند امام معصوم را پس از وفاتش فقط امام معصوم دیگر غسل می‌دهد. ازاین‌رو چون موسی بن جعفر علیه‌السلام سال‌ها در زندان بود و به هنگام وفاتش حضرت رضا علیه‌السلام حضور نداشت تا جنازه وی را غسل دهد پس علی بن موسی علیه‌السلام نمی‌تواند امام معصوم و جانشین موسی بن جعفر علیه‌السلام باشد. روایاتی به این مضمون - انّ الامام لا یغسله الّا الامام - به طور متعددی در منابع روایی ذکر شده‌اند.<ref>محمد بن علی بن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 3، (بیروت، دارالاضواء، 1412)، ص 324؛ محمد بن یعقوب کلینی، پیشین، ص 224 - 225.</ref> شیخ صدوق برخی از این اخبار را در کتاب عیون اخبار الرضا به نقل از امام هشتم آورده و سپس درباره بطلان عقیده و استدلال واقفیه می‌گوید: «این اخبار را در این کتاب به‌منظور ردّ عقیده واقفیه موسی بن جعفر علیه‌السلام آوردم که می‌پندارند او زنده است و امام رضا علیه‌السلام و امامان پس از او را انکار می‌کنند. صحّت وفات موسی بن جعفر برای ابطال عقیده ایشان کافی است. آنها درباره این روایات سخنانی دارند و می‌گویند امام صادق علیه‌السلام فرموده امام را جز امام غسل نمی‌دهد، و اگر علی بن موسی‌الرضا امام بود باید او بدن موسی بن جعفر را غسل می‌داد. البته در این که کس دیگری بدن موسی بن جعفر را غسل داد دلیل و حجتی برای آنها وجود ندارد، زیرا امام صادق علیه‌السلام نهی کرده است که بدن امام را کسی جز امام بعدی غسل ندهد و اگر شخص دیگری در غسل امام متوفی دخالت کرد امامت امام بعدی باطل نمی‌شود و آن حضرت نفرموده: امام نیست مگر کسی که جنازه امام قبلی را غسل داده باشد، پس استدلال آنها به این اخبار باطل است. علاوه بر این، در برخی اخبار نقل شده که علی بن موسی بدن پدرش موسی بن جعفر را به‌گونه‌ای که بر حاضران پوشیده ماند، غسل داد».<ref>محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا، (بیروت، الاعلمی، 1404)، ص 105.</ref>

هم چنین احتمال می‌رود که این روایات ساخته‌وپرداخته سران واقفیه باشد که به‌منظور مستند جلوه‌دادن اقوال خویش دست به این کار زده باشند، چنان که در خصوص روایاتی که تأکید می‌کنند موسی بن جعفر علیه‌السلام همان مهدی قائم است شاهد این گونه جعل و تحریف‌ها هستیم. گذشته از اینها، شیخ صدوق احتمال دیگری را مطرح می‌کند مبنی بر این که روایات مذکور در این باب که از امام صادق علیه‌السلام نقل شده‌اند صرفاً در خصوص وفات اسماعیل پسر آن حضرت و برای نشان‌دادن این که او در مرتبه امامت نبوده، از ایشان صادر شده است. <ref>محمد بن علی بن بابویه صدوق، کمال‌الدین و تمام النعمه، پیشین، ج 1، ص 71.</ref> شیخ مفید هم در این باره گفتاری دارد که در آن اشاره می‌کند روایات وارده دراین‌خصوص ناظر به شرایط عادی و طبیعی است نه در حالت ضروری و اضطرار؛ <ref>محمد بن محمد بن نعمان، مفید، پیشین، ص 249.</ref> مانند موقعیت سخت و دشواری که عباسیان بر امام هفتم علیه‌السلام تحمیل کرده بودند و امکان حضور حضرت رضا علیه‌السلام بر بالین پدرش و غسل بدن وی وجود نداشت.

===== 3. مسئله فرزند امام رضا علیه‌السلام =====

از اعتقادات ضروری شیعه این است که امامت با نص الهی از امامی به امام بعد که یکی از فرزندان وی است انتقال می‌یابد. این قید آخری ازاین‌جهت بود که امامت در دو برادر - به جز امام حسن و امام حسین علیه‌السلام - جایز نبود. مشکلی که در زمان امام رضا علیه‌السلام پیش آمد این بود که آن حضرت تا مدت‌ها فرزندی نداشت این امر بهانه‌ای در دست واقفیان شده بود، آنان که در امامت حضرت رضا علیه‌السلام شک داشتند، به حضرت رضا علیه‌السلام اعتراض می‌کردند که چگونه دعوی امامت می‌کند درحالی‌که جانشینی ندارد. یکی از سران واقفیه به نام ابن قیاما واسطی در نامه‌ای خطاب به امام رضا علیه‌السلام نوشت: «چگونه تو امام هستی درحالی‌که فرزندی نداری؟» امام در جواب او نوشت: «تو چه خبر داری که من فرزندی ندارم، خداوند شب و روز را به پایان نخواهد برد - کنایه از پایان دنیا است - تا اینکه پسری به من ارزانی دارد که میان حق و باطل جدایی اندازد» <ref>محمد بن یعقوب کلینی، پیشین، ج 1، ص 320 و مفید، الارشاد، پیشین، ص 298.</ref> همین ابن قیاما می‌گوید زمانی که ابوجعفر - امام جواد علیه‌السلام - به دنیا آمد نزد امام رضا علیه‌السلام رفت و حضرت به او فرمود: «خداوند به من فرزندی بخشید که از من و آل داوود ارث ببرد». <ref>محمد بن حسن الصفار، بصایر الدرجات، (قم، کتابخانه مرعشی، 1404)، ص 138.</ref>

اعتقاد به ظهور مهدی قائم که براندازنده ظلم و جور از زمین و برپا دارنده عدالت و برابری خواهد بود از اعتقادات اساسی شیعیان و مستند به تأکیدات و تصریحات فراوان رسول خدا صلی‌الله علیه واله و امامان علیهم‌السلام بود. ولی برخی از روایات در برهه‌های زمانی خاص دستخوش برداشت‌هایی می‌گردیدند که در نهایت به ایجاد شبهات فکری و عقیدتی می‌انجامید؛ چنان‌که بسیاری از فرق شیعه، به‌خصوص آنان که در امامت توقف کردند به برخی از همین روایات استناد می‌جستند. واقفیه موسی بن جعفر علیه‌السلام نیز از همین گروه بودند که آگاهانه یا ناآگاهانه برداشت‌هایی خاص از این روایات - و گاه نمونه‌های جعل شده‌ای از آنها ارائه می‌دادند. در حقیقت یکی از علل اساسی در پیشرفت کار واقفیه و گسترش ادعای ایشان وجود روایاتی بود که به‌گونه‌ای با آرای ایشان هم‌خوانی داشتند و یا سران واقفیه آنها را به‌گونه‌ای تفسیر می‌کردند که ادعاهای ایشان را موجه جلوه دهند. برخی از این روایات را سران واقفیه در استدلال‌های خود به کار می‌بردند و حتی در کتاب‌هایی که برخی از ایشان برای اثبات عقایدشان نوشتند آنها را ذکر کردند، از آن جمله در کتاب نصرة الواقفه که به قلم یکی از بزرگان واقفیه به نام موسوی نوشته شده بود، روایتی را از یکی از اصحاب امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند که: «وقتی ابوالحسن - موسی - فرزند ابوعبدالله - امام صادق علیه‌السلام - به دنیا آمد هدایایی را نزد ابوعبدالله صادق بردم او به من فرمود: به خدا سوگند که آنها را به قائم آل محمد هدیه دادی» <ref>محمد بن حسن طوسی، پیشین، ص 30.</ref> چنان‌که ملاحظه می‌شود در این روایت تصریح شده که موسی بن جعفر علیه‌السلام قائم آل محمد است.

شیخ طوسی روایت دیگری از ایشان نقل می‌کند که شخصی نزد امام باقر آمد و پرسید: آیا شما روایت نمی‌کنید که امیرالمؤمنین علیه‌السلام بر منبر کوفه می‌گفت اگر از دنیا فقط یک روز باقی‌مانده باشد خداوند آن را آن قدر طولانی می‌کند تا مردی را از خاندان من برانگیزاند که دنیا را از قسط و عدل پر سازد همچنان که از ظلم و جور پر شده باشد؟ امام باقر فرمود: آری. مرد گفت: آیا او تو هستی؟ امام فرمود: نه، ولی او همنام شکافنده دریاست». <ref>همان، ص 33.</ref>این روایت هم تصریح دارد که موسی بن جعفر - که همنام حضرت موسی شکافنده دریاست - قائم آل محمّد است.

واقفیه با تمسک به این روایات و باور عمومی شیعیان نسبت به قائمیت، به ترویج آراء و عقایدشان پرداختند. آنها عده زیادی از شیعیان را با خود همراه کردند و به‌تدریج به اهدافشان شکل و رنگ عقیدتی دادند و همین موجب دوام و استمرار این حرکت و عقاید آنان در طی حدود یک قرن گردید و اندیشمندان بزرگی در میانشان ظهور کردند و کتاب‌های چندی در باب مذهب خود نوشتند. بی شک پاره‌ای از این روایات ساخته سران واقفیه بود که از تعارض آنها با روایات صحیح و اصول و مبانی تشیع می‌توان به جعلی بودن آنها پی برد و امام رضا علیه‌السلام نیز با شدت با این دسته روایات برخورد می‌کرد <ref>محمد بن یعقوب کلینی، پیشین، ج 3، ص 215.</ref> دسته دیگری از این روایات نیز آگاهانه یا ناآگاهانه مورد تحریف واقع شده بودند و یا برداشت‌های دیگری از آنها می‌شد که امام علیه‌السلام در مقابل این روایات به تصحیح و تنقیح آنها می‌پرداخت. <ref>محمد بن حسن طوسی، اختیار معرفة الرجال، پیشین، ص 774.</ref>