امامت امامان در صحاح اهل‌سنت (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

امامت امامان در صحاح اهل‌سنت (مقاله) (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱۲ ژوئن ۲۰۲۱، ساعت ۰۸:۴۵

۲۵٬۱۰۳ بایت اضافه‌شده ، ‏۱۲ ژوئن ۲۰۲۱

بدون خلاصۀ ویرایش

Negahban

دیوان‌سالاران، confirmed، مدیران رابط کاربری، مدیران اشتراک فشاری، مدیران

۸٬۲۰۰

ویرایش

@@ خط ۲۶: / خط ۲۶: @@
-''' امامت امامان در صحاح اهل سنت''' مورد بحث قرار گرفته و روایات بسیاری در این زمینه وجود دارد. در صحاح اهل سنت، حدیثی از [[پیامبر اسلام]] ‏صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که بر اساس آن، حضرت تعداد [[خلیفه|خلفا]]ی خود را دوازده تن معرفی کرده و برای آنان اوصافی برشمرده است. هم این تعداد و هم اوصاف یاد شده برای آنان در حدیث مزبور، با [[امام|دوازده امام]] مورد اعتقاد [[شیعه]] تطبیق می‏کند.
+'''امامت امامان در صحاح اهل سنت''' مورد بحث قرار گرفته و روایات بسیاری در این زمینه وجود دارد. اعتقاد به امامت دوازده امام، از معتقدات بنیانی شیعه امامیه است. قدمت این مسئله به عصر رسالت می‏ رسد و سنگ بنای آن توسط شخص رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم نهاده شده است و گواه آن احادیث متعددی است که در این باره از آن حضرت رسیده است. در صحاح اهل سنت، حدیثی از [[پیامبر اسلام]] ‏صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که بر اساس آن، حضرت تعداد [[خلیفه|خلفا]]ی خود را دوازده تن معرفی کرده و برای آنان اوصافی برشمرده است. هم این تعداد و هم اوصاف یاد شده برای آنان در حدیث مزبور، با [[امام|دوازده امام]] مورد اعتقاد [[شیعه]] تطبیق می‏کند.
-در شماره گذشته، متن و سند و پیشینه حدیث یاد شده، بررسی شد و شواهد توثیق سندی آن از طرف دانشمندان اهل سنت بیان گردید در این شماره توجیهات دانشمندان اهل سنت را در تطبیق مصادیق آن با خلفای اموی و عباسی، طرح کرده سپس به نقد آن می‏پردازیم.
-توجیهات چاره اندیشانه
+=امامت 12 امام در صحاح ششگانه=
+اعتقاد به وجود دوازده امام به عنوان جانشینان پیامبر و رهبران امت اسلامی، مسئله‏ ای است که قدمت آن به عصر رسالت می ‏رسد، و سنگ بنای این تفکر توسط شخص رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم نهاده شده است.
+بنابر این مسئله یاد شده حداقل ازحیث نظر، مسئله‏ای است اسلامی نه مذهبی، و آنچه را که شیعه در مورد حصر عدد امامان به دوازده تن معتقد است، مسئله‏ای است متعلق به همه مذاهب اسلامی.
+صاحبان صحاح اهل سنت در منابع خود حدیثی از رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده‏ اند، که بر اساس آن رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم تعداد خلفای پس از خود را دوازده تن ذکر نموده و برای آنان اوصافی برشمرده‏اند.
+نمونه‏هایی از الفاظ حدیث مورد نظر عبارت است از:
+. بخاری: حافظ بزرگ اهل سنت محمد بن اسماعیل بخاری در کتاب صحیح خود از طریق صحابی رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم «جابر بن سمره» از آن حضرت نقل کرده است که فرمود:
+«یکون اثنا عشر أمیراً، فقال کلمة لم أسمعها فقال أبی انّه قال: «کلّهم من قریش»(1)(«پس از من) دوازده امیر خواهند بود» سپس پیامبر سخنی فرمود که آن را نشنیندم، پدرم گفت: رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «همه آنان از قریش‏اند».
+بخاری، در اثر دیگر خود «التاریخ الکبیر» نیز حدیث مورد نظر را با سند دیگری آورده است. در این نقل آمده است:
+«لا یزال الأمر قائماً حتّی یکون اثنا عشر أمیراً».(2)
+:همواره امر خلافت استوار و پا برجاست تا آن که دوازده امیر وجود داشته باشند.
+بخاری در تاریخ خود حدیث فوق را از طریق صحابی دیگر پیامبر«ابوجحیفه» نیز از آن حضرت نقل کرده است. در این نقل آمده است:
+«لا یزال أمر اُمّتی صالحاً حتّی یمضی اثنا عشر خلیفةً کلّهم من قریش».(3)
+:همواره امر خلافت وامامت در میان امّتم به نحو شایسته‏ای ادامه دارد، تا آن که
+_______________________________
+. صحیح بخاری، کتاب احکام ، باب 51؛ البدایة والنهایة ابن کثیر، ج1، ص 153، مکتبة المعارف؛ مسند احمد بن حنبل، ج5، ص 90، 93، 95؛ دلائل النبوة، بیهقی، ج6، ص 569، دار الکتب العلمیة؛ معجم کبیر طبرانی، ج2، ص 277، چاپ عراق.
+و3. التاریخ الکبیر، ج3، ص 185 و ج8، ص 411، دار الفکر بیروت.
+_______________________________
+دوران خلافت دوازده نفر خلیفه سپری شود، که همه آنان از قریش‏اند.
+. مسلم: مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری نیز حدیث مورد نظر را با سندهای مختلف هشت بار در کتاب صحیح خود آورده است. در یکی از نقل‏های مسلم به نقل از جابر بن سمره آمده است:
+در شامگاه روز جمعه‏ای که «اَسلَمی» در آن روز رجم شد از رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که می‏فرمود: «لا یزال الدین قائماً حتّی تقوم الساعة، أو یکون علیکم اثنا عشر خلیفة کلّهم من قریش».(4) همواره دین خدا استوار و پابرجاست، تا آن که قیامت به پا شود، یا دوازده نفر خلیفه برای شما وجود داشته باشند که همگی آنان از قریش‏اند.
+. ترمذی: وی نیز حدیث جابر بن سمره را در «سنن» خود از دو طریق نقل کرده است. در یکی از نقل‏های ترمذی آمده است:
+«یکون من بعدی اثنا عشر أمیراً، کلّهم من قریش».(5)
+پس از من دوازده امیر وجود خواهند داشت، که همه آنان از قریش‏اند.
+. ابی داود سجستانی: وی حدیث یاد شده را از دو طریق نقل کرده است. وی از جابر بن سمره نقل می‏کند که گفت: از رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که می‏فرمود:
+«لا یزال هذا الدین قائماً حتّی یکون علیکم اثنا عشر خلیفة... کلّهم من قریش».(6)
+. احمد بن حنبل: وی نیز حدیث یاد شده را در کتاب خود «مسند» با الفاظ و تعابیر مختلف سی و شش بار نقل کرده است.
+در یکی از نقل‏های احمد آمده است:
+«یکون لهذه الاءُمّة اثنا عشر خلیفة... کلّهم من قریش».(7)
+برای این امت دوازده نفر خلیفه وجود
+_______________________________
+. صحیح مسلم، کتاب اماره، باب1، حدیث 10.
+. سنن ترمذی، کتاب الفتن، باب46، ح 2223؛ معجم کبیر طبرانی، ج2، ص 214؛ مسند احمد، ج5، ص 99.
+. سنن ابی داود، کتاب المهدی، ح1؛ تاریخ الخلفاء، سیوطی، ص 18، دار القلم، بیروت.
+. مسند احمد، ج5، ص 106، دار الفکر؛ کنز العمال، ج12، ص 33، چاپ الرسالة.
+_______________________________
+خواهند داشت که همه آنان از قریش‏اند.
+بجز افراد یاد شده، جمع کثیر دیگری از دانشمندان اهل سنت نیز حدیث فوق را با سند صحیح در آثار خود ثبت کرده‏اند. از آن جمله‏اند:
+حاکم نیشابوری، سیوطی، خطیب بغدادی، ابو نعیم اصفهانی، بیهقی، طبرانی، ابن حجر عسقلانی، البانی، و....(8)
+سند حدیث
+حدیث یاد شده مورد اتفاق فریقین است؛ و در بررسی‏هایی که تاکنون داشته‏ایم، به موردی برنخورده‏ایم که کسی به هر دلیلی در تضعیف حدیث، سخنی گفته و یا مطلبی نوشته باشد. بلکه قاطبه محدثان و دیگر دانشمندان اهل سنت، حدیث یاد شده را در آثار خود نقل نموده و بر صحت آن تأکید کرده‏اند. بررسی‏های صورت گرفته نشان می‏دهد که رجال سند حدیث، همگی، از محدثان و فقهای طراز اوّل عصر خویش محسوب می‏شوند. از باب نمونه ترمذی در صحیح خود پس از نقل حدیث می‏گوید:
+«حدیث نیکو و صحیحی است».(9) و ناصرالدین البانی می‏نویسد:
+«سند حدیث، سند نیکویی است و رجال آن مورد اعتماداند».(10)
+پیشینه حدیث
+حدیث مورد نظر، سالیانی دراز پیش از آن که غیبت صغری در سال 260ه آغاز شود، در السنه مردم رایج بوده و در کتب حدیث اهل سنت ثبت شده بوده است.
+شاید هنوز حضرت صادق (ع) رحلت نفرموده بودند که «لیث بن سعد» محدث مصر(متوفّی175ه) این حدیث را در
+_______________________________
+. مستدرک حاکم، ج3، ص 618، دار الکتاب؛ تاریخ الخلفاء، ص 10؛ تاریخ بغداد، ج14، ص 353 و ج6، ص 263؛ حلیة الأولیاء، ج4، ص 333؛ دلائل النبوة، ج6، ص 520، دار الکتب العلمیة؛ معجم کبیر، ج2، ص 195، احیاء التراث العربی؛ فتح الباری، ج 13، ص 211؛ سلسلة الصحیحة، ح 1075، المکتب الإسلامی.
+و 10. سنن ترمذی، کتاب الفتن، باب 46؛ سلسلة الصحیحة، ج3، ص 63، ح 1075.
+_______________________________
+کتاب امالی خود ثبت کرده بود.(11)
+و هنوز قرن دوم به انتهاء نرسیده و تعداد ائمه طاهرین از هشت تجاوز نکرده بود که ابوداود طیالسی (متوفّی204ه) آن را در مسند خود، و سپس نعیم بن حمّاد(متوفّی 228ه) در کتاب فتن، و دیگران در آثار خود ثبت کرده بودند. به طور اجمال، در آثار دانشمندان شیعه که تا اواخر قرن سوم هجری به رشته تحریر درآمده ، اثری از این حدیث دیده نمی‏شود. به همین دلیل، کسی نمی‏تواند ادعا کند که شیعیان این حدیث را در تأیید نظریه بعدی خود در عدد ائمه، جعل کرده‏اند.
+نکته دیگری که اهمیّت و قطعیت این حدیث را اثبات می‏کند، تأکید مکرر رسول خدا بر مسئله خلفای اثناعشر است. چنان که آن حضرت در مواضع متعددی این بشارت را بیان داشته و به سمع و نظر مردم رسانده‏اند. به خصوص که رسول گرامی این موضوع را در اجتماع بزرگ صحابه در جریان حجة الوداع در عرفات و منی به مردم ابلاغ نموده‏اند.(12)
+اصرار و پافشاری رسول خدا نشان می‏دهد که این مسئله، نه یک سخن معمولی، بلکه یک بشارت مهم الهی است.
+ویژگی‏های امامان در حدیث
+در این حدیث، خلفای اثنا عشر دارای ویژگی‏هایی است که مجموع آن ویژگی‏ها جز بر امامان اهل بیت پیامبر بر کس دیگری قابل تطبیق نیست. اهمّ ویژگی‏های امامان در حدیث مورد نظر به قرار ذیل است:
+. عدد آنان دوازده نفر است. «... اثنا عشر خلیفة...».(13)
+. همگیِ آنان از قریش‏اند.«... کلّهم من قریش».(14)
+_______________________________
+. متشابه القرآن، ابن شهر آشوب(متوفّی 588ه) ج2، ص 56، انتشارات بیدار.
+. مسند احمد، ج5، ص 90، 93، 96، 99؛ معجم کبیر طبرانی، ج2، ص 196 و 197.
+. صحیح مسلم، کتاب اماره، باب1؛ مسند احمد، ج5، ص 90، 93، 95، 106؛ معجم کبیر طبرانی، ج2، ص 277.
+. صحیح بخاری، کتاب احکام، باب51؛ البدایة والنهایة، ابن کثیر، ج1، ص 153؛ دلائل النبوة، ج6، ص 561.
+_______________________________
+. این دوازده نفر خلفای کلّ امت‏اند، نه بخشی از امت. «یکون لهذه الاُمّة اثنا عشر خلیفة».(15)
+و در حدیث ابن مسعود آمده است:
+«انّه سئل کم یملک هذه الاُمّة من خلیفة؟ قال: اثنا عشر...».(16)
+سوءال شد چند نفر خلیفه بر این امت خلافت خواهند کرد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم‏فرمود: دوازده نفر....
+و در حدیث ابوجحیفه آمده است: «لا یزال أمر اُمّتی صالحاً حتّی یمضی اثنا عشر خلیفة...»(17) همواره امر خلافت در میان امتم به شایستگی ادامه دارد تا دوران خلافت دوازده نفر خلیفه سپری گردد....
+در مجموعه روایات فوق یک تعبیر مهم به چشم می‏خورد و آن واژه «امّت» است که همه پیروان پیامبر اکرم‏صلی الله علیه و آله و سلم را از صدر اسلام تا قیامت شامل می‏شود، و به هیچ عنوان نمی‏توان آن را به مسلمانان عصر خاصی اختصاص داد.
+روایاتی که واژه فوق در آن به کار رفته گویای آن است که خلفای دوازده گانه خلفای کلّ امت‏اند. پس اینان، چنان که دانشمندان اهل سنت پنداشته‏اند خلفای امت اسلامی در قرن اوّل یا دوم هجری نیستند، تا آن که دوران خلافت‏شان پس از گذشتِ زمانِ تعیین شده، سپری شده باشد، بلکه اینان چنان که نصوص روایات فوق نشان می‏دهد خلفای کل امت اسلامی‏اند، و تا امت باقی است، همواره یکی از اینان در میان امت باقی است تا امّت، بدون پیشوا و سرپرست باقی نماند.
+. در شماری از تعابیر حدیث، قوام و استواریِ دین، دائر مدار وجود خلفای دوازده‏گانه قرار داده شده است.
+«لا یزال الدین قائماً حتّی تقوم الساعة
+_______________________________
+. مسند احمد، ج5، ص 106؛ معجم کبیر طبرانی، ج2، ص 198؛ کنز العمال، ج12، ص 33، الرسالة.
+. مسند احمد، ج2، ص 55؛ مستدرک حاکم، ج 4، ص 501؛ مجمع الزوائد، ج5، ص 344؛ فتح الباری، ج13، ص 212.
+. مستدرک حاکم، ج3، ص 618؛ مجمع الزوائد، ج5، ص 190، قدیم، کنز العمال، ح 33849؛ تاریخ بخاری، ج8، ص 411.
+_______________________________
+أو یکون علیکم اثنا عشر خلیفة...».(18) و «لا یزال هذا الدین قائماً ما کان اثنا عشر خلیفة کلّهم من قریش».(19)
+به مفاد دو روایت فوق، اگر دوران خلافت خلفای دوازده‏گانه سپری گردد، دین، قوام و استواریِ خود را از دست خواهد داد. و چون دین استوار و پا برجاست، پس دوران خلافت اینان هنوز پایان نپذیرفته است.
+مفهوم فوق به هیچ روی با توجیهات دانشمندان اهل سنت در مورد حدیث سازش ندارد.
+. در شمار دیگری از نقل‏های حدیث، عزّت دین دائر مدار وجود امامان دوازده‏گانه قرار داده شده است. یعنی دین تا زمانی عزیز است که اینان باشند، و اگر روزی فرا رسد که کسی از آنان باقی نباشد، اسلام عزّت خود را از دست خواهد داد.
+«لا یزال هذا الدین عزیزاً إلی اثنی عشر خلیفة...».(20)
+از آنجا که نمی‏توان پذیرفت اسلام عزّت خود را از دست داده باشد، پس باید بپذیریم که دوران خلافت خلفای دوازده‏گانه هنوز پایان نیافته است.
+. در تعدادی از نقل‏های حدیث آمده است:
+«لا یضرّهم عداوة مَن عاداهم...»(21) دشمنی دشمنان به آنان زیان نمی‏رساند.
+«لا یضرّهم مَن خذلهم...».(22) تنها گذاشتن و خوار کردن آنان زیانی به آنها وارد نمی‏سازد.
+تعابیر فوق نشان می‏دهد که خلافت خلفای دوازده‏گانه رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم الزاماً به معنای حاکمیت و قدرت ظاهری نیست، چون اگر چنین باشد و با این وجود مردم آنان را تنها گذاشته و یا با ایشان به دشمنی
+_______________________________
+و 19. صحیح مسلم، کتاب اماره، باب 1، سنن ابی داود، کتاب المهدی؛ تاریخ الخلفاء، ص 18؛ دلائل النبوة، بیهقی، ج6، ص 520؛ فتح الباری، ج13، ص 212؛ سلسلة الصحیحة البانی، ح 376.
+. صحیح مسلم، کتاب اماره، باب1؛ مسند احمد، ج5، ص 90، 99، 100، 106؛ کنز العمال، ج12، ص 32؛ فتح الباری، ج13، ص 211؛ معجم کبیر طبرانی، ج2، ص 195.
+و22. معجم کبیر طبرانی، ج2، ص 256، ح 2073؛ کنز العمال، ج12، ص 33، چاپ الرسالة.
+_______________________________
+بپردازند، واین امر به شکست ظاهریِ آنان منتهی گردد، زیان آشکاری به آنان وارد شده است.
+از اینجا معلوم می‏شود که حاکمیت و سلطه ظاهری، در خلافت آنان نقشی ندارد، و خلافت آنان یک منصب الهی و استحقاقی است، و حاکمیت و قدرت ظاهری یکی از شئون خلافت الهی است. اگر زمینه آن فراهم گردد، خلفای رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم به آن مبادرت خواهند نمود، و اگر زمینه‏های آن فراهم نگردید، زیانی به منصب خلافت الهی آنان وارد نخواهد شد.
+. در شماری از تعابیر حدیث آمده است:
+«انّ هذا الأمر لا ینقضی حتّی یمضی فیهم اثنا عشر خلیفة...».(23)
+امر خلافت پایان نمی‏پذیرد مگر آن که دوران خلافت دوازده نفر خلیفه سپری گردد که همگیِ آنان از قریش‏اند.
+تعبیر فوق نشان می‏دهد که امر خلافت در میان امت اسلامی، دائر مدار وجود خلفایِ دوازده‏گانه رسول خداست، و تا یکی از آنان باقی است، خلافت نیز باقی است. و هرگاه دوران آنان سپری گردد، روزگار خلافت نیز به پایان خواهد رسید. بجز نقل فوق از حدیث جابر، دلایل دیگری نیز وجود دارد که نشان می‏دهد عُمر خلافت پایان نیافته، بلکه دوران خلافت خلفای دوازده‏گانه رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم ادامه دارد. صاحبان صحاح اهل سنت از رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده‏اند که فرمود:
+«لا یزال هذا الأمر فی قریش ما بقی من الناس اثنان».(24)
+همواره امر خلافت در میان قریش است تا آنگاه که دو نفر انسان در جهان باقی باشند.
+به دلالت حدیث فوق همواره در همه زمان‏ها خلیفه‏ای از تبار قریش در میان امّت اسلامی وجود دارد تا جهان به پایان رسد.
+حدیث فوق، حدیث امامان اثنا عشر
+_______________________________
+. معجم کبیر طبرانی، ج 2، ص 285؛ فتح الباری، ج 13، ص 211.
+. صحیح مسلم، کتاب اماره، باب1؛ صحیح بخاری، ج 4، ص 218 و ج 9، ص 78، دار الجیل؛ مسند احمد، ج2، ص 39، 93، 128.
+_______________________________
+را تکمیل می‏کند و نشان می‏دهد که هم اکنون خلیفه قرشی تباری در میان امّت اسلامی وجود دارد.
+همچنین شماری از دانشمندان اهل سنت در شرح حدیث جابر بن سمره که موضوع بحث کنونی ماست، حضرت مهدی‏علیه السلام را مصداق حدیث و او را یکی از خلفای دوازده‏گانه رسول خدا دانسته‏اند. از آن جمله‏اند: ابی داود، سیوطی و ابن کثیر.(25)
+افزون بر این، شخص رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم نیز بر اساس احادیث صحیحی که از ایشان در دست است حضرت مهدی‏علیه السلام را یکی از خلفای امت اسلامی به شمار آورده‏اند. شماری از حافظان حدیث از رسول خدا نقل کرده‏اند که فرمود:
+«من خلفائکم خلیفة یحثو المال حثیاً لا یعدّه عدداً».(26) یکی از خلفای شما خلیفه‏ای است که اموال را می‏بخشد بدون آن که آن را بشمارد.
+دانشمندان مسلمان مصداق حدیث فوق را حضرت مهدی موعود(ع) دانسته‏اند.
+و چنان که می‏دانیم حداقل، حکومت ظاهری حضرت مهدی(ع) پس از این و در آخر الزمان خواهد بود. نتیجه این که خلافت خلفای دوازده‏گانه، پایان نیافته بلکه خلافت الهی جانشینان رسول خدا ادامه دارد.
+. در شماری از تعابیر حدیث، مطالبی به چشم می‏خورد که نشان می‏دهد مسئله خلافت در دوران خلفای دوازده‏گانه، در مسیر خیر و صلاح قرار خواهد داشت. در یکی از نقل‏های حدیث جابر آمده است:
+«لا یزال هذا الأمر صالحاً حتّی یکون اثناعشر أمیراً کلّهم من قریش».(27)
+همواره امر خلافت صالح و شایسته
+_______________________________
+. سنن ابی داود، کتاب المهدی، تاریخ الخلفاء، ص 10 12، دار القلم؛ النهایة فی الفتن، ج1، ص 9.
+. صحیح مسلم، کتاب فتن،ص 683؛ مسند احمد، ج3، ص 5، 37، 49، 60، 96، 317؛ در المنثور، ج 6، ص 58؛ مستدرک حاکم، ج4، ص 454؛ جامع الاُصول، ج 11، ص 84، ح 7891.
+. مسند احمد، ج5، ص 97، 107، دار الفکر.
+_______________________________
+است تا دوازده نفر امیر وجود داشته باشند که همگیِ آنان از قریش‏اند.
+و در حدیث ابوجحیفه آمده است:
+«لا یزال أمر اُمّتی صالحاً حتّی یمضی اثنا عشر خلیفة کلّهم من قریش».(28)
+و ما وقتی تاریخ خلافت اسلامی را نگاه می‏کنیم، سلسله‏ای را که خلافت آنان منطبق بر حدیث‏های فوق باشد نمی‏یابیم. سلسله‏ای که از دوازده نفر تشکیل شده باشند، خلفای کلّ امت اسلامی باشند، از دودمان قریش باشند، و همگیِ آنان افرادی صالح و شایسته باشند. اینجاست که باید بپذیریم که مقصود از خلفای دوازده‏گانه، امامان اهل بیت رسول خدایند، که همگیِ آنان افرادی هستند شایسته و از نسل خود رسول خدا، و خلافت آنان نیز منصبی الهی است. اینان اگر به عرصه حکومت ظاهری قدم نهند، حکومت آنان شایسته‏ترین حکومت موجود خواهد بود، این واقعیتی است که جهان اسلام یک بار آن را در روزگار حکومت امیرموءمنان علی (ع) دیده است، و پس از این، یک بار دیگر در روزگار حکومت جهانیِ فرزندش حضرت مهدی موعود(ع) خواهد دید.
+. در یکی از نقل‏های حدیث آمده است:
+«لا یزال الدین قائماً حتّی تقوم الساعة أو یکون علیکم اثنا عشر خلیفة... کلّهم من قریش».(29)
+دین خدا همواره استوار و پا برجاست تا قیامت به پا شود، یا آن که دوازده نفر خلیفه بر شما خلافت کنند که همگیِ آنان از قریش‏اند.
+از حدیث فوق نیز به وضوح استفاده می‏شود که دوران خلافتِ خلفای دوازده‏گانه پایان نیافته، بلکه تا قیامت استمرار دارد. و این با نظر دانشمندان تشیع سازگار است، نه با نظر دانشمندان اهل سنت.
+_______________________________
+. مستدرک حاکم، ج 3، ص 618؛ مجمع الزوائد، ج 5، ص 190؛ کنز العمال، ح 33849.
+. صحیح مسلم، کتاب اماره، باب1؛ سنن ابی داود، کتاب المهدی؛ تاریخ الخلفاء، ص 18؛ دلائل النبوة، بیهفی، ج 6، ص 520؛ فتح الباری، ج 13، ص 212.
+=مصادیق خلفای 12 گانه پیامبر از نگاه اهل سنت=
 چنان که تاکنون دیدیم، در سند حدیث یاد شده جای هیچگونه گفتگویی وجود ندارد. به همین دلیل بحث‏های عالمان مسلمان در مورد حدیث به دلالت آن معطوف شده و در مورد مصادیق خلفای دوازده ‏گانه میان آنان گفتگوهای فراوانی روی داده است.
 دانشمندان شیعه امامیه معتقدند، چنان که نبوت پیامبر اسلام امری الهی است، تعیین جانشینان آن حضرت نیز امری است الهی، و از حیطه اختیارات امت اسلامی خارج است. اینان بر همین اساس و با توجه به روایات فراوانی که از طریق پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم در اختیار دارند، به اتفاق آرا و بدون هیج اختلافی، مصادیق حدیث یاد شده را امامان دوازده‏گانه اهل بیت رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم دانسته‏اند.