مروری بر اندیشه‌ اقبال لاهوری و اتحاد جهان اسلام (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

مروري بر انديشه‌ «اقبال لاهوري  و اتحاد جهان اسلام»

  پيامبر اسلام كاری بس بزرگ كرد كه دو نتيجه شگرف را در پي داشت. كار بزرگ پيامبر اسلام تشكيل امت واحده اسلامي تحت پرچم توحيد بود كه «تعالي» و «پيشرفت» مسلمانان را در پي داشت و مسلمانان قرن‌ها، پرچم‌دار عزت و سيادت معنوي و علمي جهان گرديدند. اما از دو سه قرن پيش تمدن اسلامي رو به افول نهاد و تمدن غرب به تدريج شكل گرفت. اين تمدن كه بر پايه منافع مادي شكل گرفته بود جهان شرق و به خصوص كشورهاي اسلامي را مورد ظلم و تعدي قرار داد، ثروت‌هايشان را به یغما برد و ملت‌هايشان را اسير و برده خود ساخت. اينك بيش از يك سده است كه متفكراني از جهان اسلام، مسلمانان را به بيداري و بازگشت به اسلام دعوت مي‌كنند. از جمله اين مصلحان، اقبال لاهوري است. اين مقاله در صدد بررسی انديشه‌هاي اقبال درباره وضعيت گذشته و حال مسلمانان و ضرورت احياي تفكر ديني و اتحاد مسلمانان با مرور بر كليات اشعار فارسي وي می‌باشد.

مقدمه

پيامبر اسلام كاری بس بزرگ كرد كه دو نتيجة شگرف را در پي داشت. كار بزرگ وی تشكيل «واحد» از «كثرتها» بود. آن حضرت همه افراد را در تركيبي جديد به مجموعه اي واحد تبديل كرد. به این ترتيب هر يك از افراد به جاي هويت « فرديِ گسيخته از ديگران» داراي هويت «‌فرديِ پيوسته به ديگران» شد. اين امر محدود به دايرة افراد نبود، بلكه اقوام و ملت‌های مختلف را در گسترة زمين در بر گرفت. هنر بزرگ پيامبر آن بود كه قوم‌ها، ملت‌ها و  امت‌ها را بي آن كه مضمحل سازد، به اعضاي امت واحدة اسلامي تبدیل كرد.

  قرآن كريم در اهميت و نيز دشواري اين كار بزرگ مي‌فرمايد: « لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِي الأَْرْضِ جَمِيعاً ما أَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَ لكِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ» اي پيامبر! اگر همه آنچه را كه در زمين است انفاق مي‌كردي قلب‌هاي آنان به هم الفت نمي‌گرفت اما خداوند ميان آنها الفت برقرار كرد.» (انفال/63).  

پيامبر اسلام عضو بودن هر يك از مؤمنين در جامعة واحد اسلامي را به عضو بودن هر يك از اندام در پيكر واحد تشبيه كرده و مي‌فرمايد: «مؤمنين در دوستي و محبت مانند اعضاي يك پيكرند؛ وقتي عضوي به رنج مي‌افتد ساير اعضا با بيداري و ناراحتي هم‌دردي مي‌كنند» (رازی، 1408ق، ج2، ص405).

اما رمز توفيق پيامبر اسلام در تحقق امت واحد اسلامي چه بود؟

           (اقبال لاهوری، 1343ش، ص63).

                                 (پیشین، ص16).

                                 (پیشین، ص59).

توحيد گرچه رمز و راز نهايي و معنوي امت اسلام است، اما پيامبر اسلام نماد عيني و رمز و راز محسوس وحدت این امت است. اين امر از آن روست كه حضرتش پيام‌آور توحيد، رسالت‌مدار 23 سال رنج و زحمت طاقت‌فرسا و مظهر كامل خداوند است. به بيان اقبال:

هســتي ما از وجـــودش مشـتق است

                               (پیشین، ص110).

                           (پیشین، ص67ـ69).

به این ترتيب، مسلمانان از هر دياري چون حجاز، ايران و مصر و از هر رنگي چون سياه، سفيد و سرخ در پرتو انديشة توحيد و حول محور پيامبر اسلام همه با یک‌دیگر برابر و برادرند:

                                 (پیشین، ص71).

                                                         (پیشین، ص72). خــون شــه رنگين تر از معمار نيست...

                                 (پیشین، ص73).

نتیجه آن‌كه: كار بزرگ پيامبر اسلام ساختن امت واحد اسلامي از ملت‌های متفرق و اقوام متعدد است؛ امتي كه همة اعضاي آن از هر جنس و نژاد و رنگ با یک‌دیگر احساس مساوات و برادري ديني و عاطفي عميقي داشتند.

دو ثمرة بزرگ وحدت امت اسلام

از نظر فلاسفه، نيازهاي مادي هر يك از انسان‌ها و ناتواني هر يك از آنها در برآوردن همة آن نیازها، موجب اجتماع آنها در كنار یک‌دیگر و تشكيل «جامعه» شده است (ابن سینا، بی‌تا، ج3، ص371ـ373). بايد اضافه كرد كه بسياري از نيازهاي روحي و معنوي انسان‌ها نيز جز در پرتو اجتماع برآورده نگردیده و يا به كمال شايستة خود نمي‌رسد. انسان‌ها نه فقط از نظر نيازهايي چون تأمين غذا، پوشاك، مسكن و... محتاج تعامل با یک‌دیگرند، بلكه در اعتلاي روحي و فكري و عاطفي خود نيز به تعامل با یک‌دیگر نيازمندند. رمز اين‌كه اسلام علاوه بر دستورات اجتماعي، حتي عبادات فردي را به طور دسته جمعي توصيه مي‌كند به همين نكته بر مي‌گردد.

به هر حال، مسلمانان در پرتو اتحاد حاصل از توحيد و حول پيامبر اسلام هم در ابعاد معنوي و هم در ابعاد مادي موفق به خلق تمدني جديد در تاريخ بشر گرديدند؛ تمدني كه شكوه و عظمت معنوي و الهي را با شكوه و عظمت پيشرفت‌هاي مادي در كنار هم فراهم آورده بود. در اين‌جا به ذكر برخي شواهد با مروري در انديشة اقبال مي‌پردازيم.

تعالی معنوی مسلمانان

انديشه و احساس اسلام وطني

                           (اقبال لاهوری، پیشین، ص63).

هم‌چنین، اسلام به حدود زماني محدود نيست، بلکه اسلام باقي و جاويدان است و خداي متعال با شريفه « إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ؛ ما آن را نازل كرديم و حفظ خواهيم كرد (حجر/9) يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلاَّ أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ؛ مي‌خواهند نور خدا را خاموش كنند ولي خداوند نگذارد تا اين كه نورش كامل شود» (توبه/32) حيات آن را تضمين كرده است:

                   (اقبال‌لاهوری، پیشین، ص81).

                                 (پیشین، ص110).

                             (پیشین، ص76ـ77).

حريت و آزادي خواهي

                                   (پیشین، ص407).

                             (پیشین، ص74ـ75).

تدبير و شجاعت

                                 (پیشین، ص411).

                                 (پیشین، ص357).

                                 (پیشین، ص373).

                                     (پیشین، ص374).

شفقت و رحمت

اسلام دين رحمت است. خداوند رحمت را بر خود واجب ساخته است: «كَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» (انعام/12) و پيامبر اسلام را جز براي رحمت بر خلق نفرستاده است: «وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ» (انبیا/107). و چه رحمتي بالاتر از اين كه مردم از عبوديت غير خدا و خلود در ارض و دوزخ نجات یافته و به بندگي خدا و رستگاري دست یابند و در غم و شادي یک‌دیگر چنان شريك باشند كه به حكم حديث نبوي هر گاه یكي از آنها را رنجي رسد براي ديگران آرام و قرار نماند:

                 (اقبال لاهوری، پیشین، ص89).

مسلمانان به حكم قرآن كريم به همان نسبت كه در مقابل دشمنان، شديد و مقاوم اند در مقابل یک‌دیگر رحيم و مهربان‌اند: «أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ» (فتح/29). نتیجه آن‌كه امت اسلامي در پرتو تعاليم اسلام به تعالي روحي و معنوي كه از آثار آن، اسلام وطني، حريت و آزادگي، تدبير و شجاعت، رحمت وشفقت و... است دست یافت و تمدني معنوي را كه زير‌ساز تمدن مادي بود به منصة ظهور رساند.

پيشرفت علمي و فني مسلمانان  

«سرعت پيشرفت و توسعه، كليت و شمول و همه‌جانبگي، شركت طبقات مختلف اجتماع، اشتراك مساعي ملل گوناگون، چيزهايي است كه اعجاب‌ها را در مورد تمدن اسلامي بر انگيخته است» (مطهری، بی‌تا، ص450).

مسلمانان قسمت عمدة علوم فلسفي و رياضي و طب و هیئت و ادبيات ملل متمدن را به زبان عربي ترجمه و نقل كردند... در واقع بهترين معلومات هر ملتي را از آن گرفتند، مثلاً در قسمت فلسفه و طب و هندسه و منطق و هيئت از يونان استفاده نمودند و از ايرانيان تاريخ و موسيقي و ستاره‌شناسي و ادبيات و پند و اندرز و شرح حال بزرگان را اقتباس كردند و از هنديان طب (هندي) حساب و نجوم و موسيقي و داستان و گياه شناسي آموختند. از كلدانيان و نبطي‌ها كشاورزي و باغباني و سحر و ستاره‌شناسي و طلسم فرا گرفتند و شيمي و تشريح از مصريان به آنان رسيد و...» (پیشین، ص451).

جايگاه مسلمانان در جهان طي قرون اخير

دلایل انحطاط مسلمانان در قرون اخير

               (اقبال لاهوری، پیشین، ص445).

                                     (پیشین، ص398).

دوري مسلمانان از تعاليم اسلام  

                                         (پیشین، ص87).

                                     (پیشین، ص399).

                                         (پیشین، ص82).

                                     (پیشین، ص382).

                                     (پیشین، ص413).

حق آن است كه مسلماني چنين، از ياد و نام پيامبر اسلام از خجالت آب شود و بهتر آن كه نام او را نيالايد!

                                     (پیشین، ص406).

به این ترتيب، دوري مسلمانان از اسلام و آيين پيامبر آغاز دورة خواري و زبوني آنها شد.

ظهور سلطنت و ملوكيت در جهان اسلام  

                                     (پیشین، ص315).

                                     (پیشین، ص464).

                                     (پیشین، ص324).

                                     (پیشین، ص310).

تفرقه و جدايي

                                 (پیشین، ص105ـ106).

                                       (پیشین، ص418).

                                       (پیشین، ص408).

رواج وطن پرستي به مفهوم غربي آن

وطن به مفهوم غربي آن كه در قرن نوزدهم ميلادي در اروپا شكل گرفت (مطهری، بی‌تا، ج1، ص13). وقتي به وسيلة خود غربي‌ها و روشنفكران وابستة آنها ميان مسلمانان رخنه كرد، ملت‌های اسلامي را از یک‌دیگر جدا ومتفرق ساخت و زمينه را براي هجوم آنها به بلاد اسلامي فراهم كرد:

                             (پیشین، ص78ـ79).

                           (پیشین، ص304ـ305)

خود باختگي و تقليد از غرب

                                             (پیشین، ص399)

                                             (پیشین، ص304)

                                             (پیشین، ص386)

                                             (پیشین، ص413)

                                     (پیشین، ص306ـ307)

                                             (پیشین، ص412)

تن‌آسايي و سستي و رخوت

                                             (پیشین، ص357)

                                             (پیشین، ص382)

                                             (پیشین، ص370)

ماهيت جهان معاصر و تمدن غرب  

                                             (پیشین، ص409)

                                             (پیشین، ص173)

                                 (پیشین، ص305)

                                 (پیشین، ص382)

                         (پیشین، ص409و410)

                                             (پیشین، ص234)

                                                   (پیشین، ص146)

                               (پیشین، ص370)

                                   (پیشین، ص260).

                                   (پیشین، ص410)

                                   (پیشین، ص269)

                             (پیشین، ص478ـ479).

                                         (پیشین، ص401ـ402)

                                     (پیشین، ص370)

                                     (پیشین، ص306)

بازگشت به اسلام و احياي انديشه اسلامي  

                                                 (پیشین، ص307)

                                                 (پیشین، ص317)

به این ترتيب، از نظر اقبال، تغيير جهان در گروي تغيير جان‌ها است و اين همان مضمون آیه شريفة قرآن است كه: إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ؛ خداي متعال سرنوشت هيچ قومي را دگرگون نمي‌سازد مگر آن‌که آنها «خودشان» را تغيير دهند» (رعد/11).

                                                   (پیشین، ص395)

                                                     (پیشین، ص412)

                                                 (پیشین، ص454)