حق: تفاوت میان نسخه‌ها

=واژه «حق» در لغت و قرآن و حدیث=

یکی استحکام و استواری، چنان که «ثوب محقَّق» به معنای لباس یا پارچه ای با بافت محکم است؛

و دیگری موافقت و مطابقت، چنان که به حفره ای که پاشنه در، در آن قرار می‌گیرد و می‌چرخد «حِقِّ الباب» و به محل اتصال دو استخوان «حُق» می گویند. <ref>اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، ذیل واژه «حَق»، چاپ احمد عبد الغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.</ref><ref>ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل واژه «حَق».</ref><ref>حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل واژه «حَق»، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران، ۱۳۳۲ش.</ref>

مهم ‌ترین کاربرد های ریشه «ح ق ق»، نخست مصدر های «حق» و «حقیقت» به معنای واقعیت است

و دوم، صفت حق است در وصف اعتقاد یا حکمی که با واقعیت مطابقت دارد. <ref>حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل واژه «حَق»، چاپ محمد سید کیلانی، تهران، ۱۳۳۲ش.</ref>

برای یافتن تفاوت های معنایی و کاربردی حق و صدق می‌توانیم از کتب لغت بهره جوییم. <ref>اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، ذیل واژه «حَق»، چاپ احمد عبد الغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.</ref><ref>ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل واژه «حَق».</ref><ref>محمد اعلی بن علی تهانوی، کشاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۳۲۹، بیروت، دار صادر.</ref><ref>توشی هیکو ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی - دینی در قرآن، ج۱، ص۹۷، مونترال ۱۹۶۶.</ref>

مشتقات اسمی و فعلی ریشه «ح ق ق» بر مفاهیم مختلف مادّی و انتزاعی دلالت دارد که مشهور ترین این معانی عبارت‌اند از: نقیض باطل، موجود ثابت و انکار ناپذیر، نامی برای [[خدا]] (الحق)، وجوب، شایستگی، یقین، نصیب و بهره، خالص و محض هر شیء، وسط شیء، استوار و ظاهر ساختن، هر نوع بلوغ و رسیدن مانند رسیدن شتر بچه به وضعی که بتوان بر او بار برد، فربه شدن شتر، طلوع خورشید، کامل شدن بهار و معانی ای با شهرت کمتر چون پرچم، سفر شبانه، خانه عنکبوت و ظرفی که بتوان بر روی آن حکاکی نمود. <ref>خلیل بن احمد، کتاب العین، ذیل واژه «حَق»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.</ref><ref>محمد بن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ذیل واژه «حَق»، ج ۳، چاپ عبدالحلیم نجار، قاهره.</ref><ref>اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، ذیل واژه «حَق»، چاپ احمد عبد الغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.</ref><ref>ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل واژه «حَق».</ref><ref>ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، ذیل واژه «حَق»، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.</ref><ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه «حَق».</ref><ref>محمد بن محمد زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ذیل واژه «حَق»، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.</ref>

ریشه «حق» و برخی مشتقات آن، در زبان عرب پیش از اسلام متداول بوده <ref>دانشنامه جهان اسلام، چاپ دوم، ذیل واژه «حَق»، توسط د ب مک دونالد–EE Calverley.</ref><ref>ادوین کالورلی، ""اهل حق (حقیقت)، ج۱، ص۶۰، "" جهان اسلام ۱۹۶۴.</ref> و دست کم در معانی اصلیِ واقعیت و راستی <ref>مُفَضَّل بن محمد مُفَضَّل ضَبّی ، المُفَضَّلیات، ج۱، ص۱۳۱، شعر ثعلبة بن صعیر، چاپ احمد محمد شاکر و عبد السلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۳/ ۱۹۶۳.</ref> و بهره یا نصیب <ref>مُفَضَّل بن محمد مُفَضَّل ضَبّی، المُفَضَّلیات، ج۱، ص۳۵۶، شعر معاویه بن مالک، چاپ احمد محمد شاکر و عبد السلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۳/ ۱۹۶۳.</ref> در اشعار و مَثَل‌ها به کار رفته است.

همچنین، دو واژه حاکی از نام خدا، به صورت حق و حقت، در کتیبه های جنوب عربستان یافته شده است. <ref>دانشنامه جهان اسلام، چاپ دوم، ذیل واژه «حَق»، توسط د ب مک دونالد–EE Calverley.</ref><ref>ادوین کالورلی، ""اهل حق (حقیقت)، ج۱، ص۶۰، "" جهان اسلام ۱۹۶۴.</ref>

در «عهد قدیم»، اشتقاق های حق (""PPπ"") به معنای حک کردن بر چوب، سنگ یا فلز <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل «حق».</ref><ref>محمد بن محمد زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ذیل «حق»، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.</ref> اشتقاق های حُق و حَقه به معنای ظرفی که بتوان بر آن حکاکی کرد، ثبت کردن، ترسیم کردن، مقرر کردن، فرمان، قانون، سنّت متداول یا رسم مربوط به خدا یا انسان ها، طبیعتِ اشیا، حقوق و امتیاز به کار رفته است، <ref>دانشنامه جهان اسلام، چاپ دوم، ذیل واژه «حَق»، توسط د ب مک دونالد–EE Calverley.</ref><ref>ادوین کالورلی، ""اهل حق (حقیقت)، ج۱، ص۵۶ـ۵۷، "" جهان اسلام ۱۹۶۴.</ref><ref>ویلهلم گزنیوس، واژگان عبری و چالدی گزنیوس به کتاب مقدس عهد عتیق، ج۱، صCCCI، ذیل ""ppπ""، لندن ۱۸۸۴.</ref> اما در میان همه زبان های سامی، گسترده ‌ترین حوزه معنایی و کامل ‌ترین و عالی ‌ترین معانی حق و مشتقات آن را در زبان عربی می‌توان یافت که نه فقط بر افعال و اشیای مادّی، بلکه بر کیفیات، صفات و واقعیات غیر مادّی نیز دلالت دارد. <ref>ادوین کالورلی، ""اهل حق (حقیقت)، ج۱، ص۵۷، "" جهان اسلام ۱۹۶۴.</ref><ref>ادوین کالورلی، ""اهل حق (حقیقت)، ج۱، ص۵۹، "" جهان اسلام ۱۹۶۴.</ref>

واژه «حَق» و مشتقات آن در قرآن ۲۸۷ بار، در حوزه های معنایی گوناگون، به کار رفته است. <ref>محمد فؤاد عبد الباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل واژه «حَق»، قم ۱۳۸۰ش.</ref>

مهم ‌ترین زمینه معنایی واژه «حَق» در قرآن، مربوط به مفاهیم وجود و هستی است. مطابق آیات قرآن، مصداق کامل و منشأ اصلی حق، خداوند است.<ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۶.    </ref><ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۶۲.    </ref><ref>نور/سوره ۲۴، آیه ۲۵.    </ref><ref>لقمان/سوره ۳۱، آیه ۳۰.    </ref> علاوه بر این، «الحق» یکی از «اسماء الحسنی» است. <ref>طه/سوره ۲۰، آیه ۱۱۴.    </ref><ref>مؤمنون/سوره ۲۳، آیه ۱۱۶.    </ref>

آیاتی که خدا را عین حق دانسته یا با وصف حق توصیف کرده در دو زمینه اصلی بیان شده است:

دسته نخست آیاتی که بر قدرت عظیم خدا به عنوان منشأ هر ایجاد و تغییر و تحول در عالم هستی تأکید می‌کند، مانند آیات مربوط به «مراحل خلقت» انسان و تدبیر امور او، تدبیر روز و شب و تسخیر موجودات. <ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۵.    </ref><ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۶.    </ref><ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۶۲.    </ref><ref>لقمان/سوره ۳۱، آیه ۳۰.    </ref>

هم نشینی وصف حق با صفات ولایت، <ref>انعام/سوره ۶، آیه ۶۲.    </ref><ref>کهف/سوره ۱۸، آیه ۴۴.    </ref> علوّ، سلطنت و مالکیت خدا <ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۶۲.    </ref><ref>مؤمنون/سوره ۲۳، آیه ۱۱۶.    </ref> در آیات متعدد، مؤید این معناست.

مفسران با این استدلال که هستی همه موجودات، جز خدا، به باطل، یعنی نقص و تغییر فنا، آمیخته است، <ref>محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل سوره یونس آیه ۵۳، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.</ref><ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره انبیاء آیه ۲۴.</ref> نشان می‌دهند که دریافت حقیقت ِ مفهوم حق، مستلزم اثبات توحید حق است.

به این بیان که حقِ حقیقی و محض، که به هیچ باطلی مشوب نیست، یگانه و همان ذات احدیت است؛ از همین رو، در تعابیر قرآنی «لاتَقُولوا علی اللّهِ اِلّا الحقَّ» <ref>نساء/سوره ۴، آیه ۱۷۱.    </ref> و «لَه دَعَوةُ الحَقِّ»، <ref>رعد/سوره ۱۳، آیه ۱۴.    </ref> قول حق و دعوت حق را همان اعتقاد به توحید، تنزیه خدا از شریک یا ادای عبارت تهلیل دانسته اند. <ref>طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره رعد آیه ۱۴.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره رعد آیه ۱۴، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره نساء آیه ۱۷۱.</ref><ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ذیل سوره رعد آیه ۱۴.</ref>

به رغم یکسانی تعبیر به کار رفته در این آیات، مفسران معانی مختلفی برای آن ذکر کرده‌اند که وجه اشتراک بیش‌تر آنها، توصیف این افعال به حکمت، به معنای فعل دارای هدف و غایت صحیح، یا وقوع حتمی است. <ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره آل عمران آیه ۴، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره انعام آیه ۷۳، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره یونس آیه ۵، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره شوری آیه ۱۷، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره آل عمران آیه ۴.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره انعام آیه ۷۳.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره یونس آیه ۵.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره شوری آیه ۱۷.</ref><ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ذیل سوره آل عمران آیه ۴.</ref><ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ذیل سوره انعام آیه ۷۳.</ref><ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ذیل سوره یونس آیه ۵.</ref><ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ذیل سوره شوری آیه ۱۷.</ref><ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره آل عمران آیه ۴.</ref><ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره انعام آیه ۷۳.</ref><ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره یونس آیه ۵.</ref><ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره شوری آیه ۱۷.</ref>

براساس آیات قرآن، «قول خدا» نیز، که عین فعل اوست، حق است. <ref>انعام/سوره ۶، آیه ۷۳.    </ref><ref>احزاب/سوره ۳۳، آیه ۴.    </ref><ref>ص/سوره ۳۸، آیه ۸۴.    </ref><ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن ذیل سوره انعام آیه ۷۳.</ref>

علامه طباطبائی <ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره احزاب آیه ۴.</ref> حق بودن قول خدا را به این معنا دانسته است که اگر از چیزی خبر دهد، مطابق با خبر الهی واقع می‌شود و اگر حُکمی را انشا کند، آثاری که با مصلحت واقعی مطابقت دارد، بر آن مترتب می‌شود.

همچنین تعابیری مانند «حَقَّ عَلَیهِمُ القَولُ»، <ref>فصلت/سوره ۴۱، آیه ۲۵.    </ref> «حَقَّ عَلیهِ کلمةُ العَذابِ» <ref>زمر/سوره ۳۹، آیه ۱۹.    </ref> و مشابه این ها، <ref>اعراف/سوره ۷، آیه ۳۰.    </ref><ref>اِسراء/سوره ۱۷، آیه ۱۶.    </ref><ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۱۸.    </ref><ref>ص/سوره ۳۸، آیه ۱۴.    </ref> حاکی از محقق شدن قولِ وعیدی خداوند درباره گمراهی و عذاب کافران در دنیا و آخرت است.

واژه «حَق»، در دلالتی معرفتی، وصفی است برای عقیده، <ref>حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل واژه «حَق»، چاپ محمد سید کیلانی، تهران، ۱۳۳۲ش.</ref> از این وجه، حوزه معنایی دیگر حق در قرآن، در زمینه عقیده و فعل انسان است.

در آیات متعدد، عقیده مطابق با واقع، حق نامیده شده است. <ref>انبیاء/سوره ۲۱، آیه ۲۴.    </ref><ref>احقاف/سوره ۴۶، آیه ۳۰.    </ref><ref>حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل واژه «حَق»، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران، ۱۳۳۲ش.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره حج آیه ۶، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره فرقان آیه ۲۶، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره انبیاء آیه ۱۸</ref><ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره رعد آیه ۱۷.</ref>

براین اساس، اگر انسان معتقد به چیزی باشد که وجود خارجی ندارد، یا برای موجودات، خواص وجودی ای فرض کند که فاقد آن باشند، مانند استقلال یا بقا برای موجودات ممکن الموجود، یا اعتقاد به تجسد یافتن خدا در شخص انسانی، این عقاید باطل است. <ref>عبد الرزاق کاشی، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۳۰۳، چاپ مجید هادی زاده، تهران ۱۳۸۳ش.</ref><ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره رعد آیه ۱۷.</ref><ref>توشی هیکو ایزوتسو، تصوف و تائویسم: یک مطالعه مقایسه ای از مفاهیم کلیدی فلسفی، ج۱، ص۳۳، توکیو ۱۹۸۳.</ref>

قرآن افراد خاصی را به عنوان کسانی که حق (به طور خاص، حق بودنِ قرآن) را در می‌یابند، معرفی کرده است: کسانی که از جانب خدا به ایشان علم داده شده، صاحبان خردهای ناب، برخی از اهل کتاب، و مؤمنان. <ref>بقرة/سوره ۲، آیه ۱۴۴.    </ref><ref>مائدة/سوره ۵، آیه ۸۳.    </ref><ref>مائدة/سوره ۵، آیه ۸۴.    </ref><ref>رعد/سوره ۱۳، آیه ۱۹.    </ref><ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۵۴.    </ref><ref>سبأ/سوره ۳۴، آیه ۶.    </ref><ref>شوری/سوره ۴۲، آیه ۱۸.    </ref>

این افراد به احوال اشک ریختن از سر معرفت حق، ایمان آوردن، نرم دلی و دارا بودن بصیرت، وصف شده اند. <ref>مائدة/سوره ۵، آیه ۸۳.    </ref><ref>رعد/سوره ۱۳، آیه ۱۹.    </ref><ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۵۴.    </ref><ref>شوری/سوره ۴۲، آیه ۱۸.    </ref>

علاوه بر حوزه معرفت، به بیان علامه طباطبائی <ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره رعد آیه ۱۷.</ref> در حوزه افعال انسان‌ها نیز هر فعل هنگامی حق است که با غایت و نتیجه ای که برایش مقرر شده است (مانند سیری برای خوردن)، هماهنگ باشد، در غیر این صورت، فعل باطل است.

ظاهرآ تعبیر «بِغَیرِالحقّ» در توصیف برخی افعال انسان‌ها از همین باب است؛ افعالی چون غلوّ در دین، بَغیْ (ظلم)، بیرون راندن مؤمنان از سرزمینشان و فَرَح. <ref>مائدة/سوره ۵، آیه ۷۷.    </ref><ref>اعراف/سوره ۷، آیه ۳۳.    </ref><ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۴۰.    </ref><ref>غافر/سوره ۴۰، آیه ۷۵.    </ref>

تعبیر «یا اَیها النّاسُ اِنَّما بَغیکُم عَلی اَنفُسِکُم» در آیه ۲۳ [[سوره یونس]]، <ref>یونس/سوره ۱۰، آیه ۲۳.    </ref> و تأکید بر این‌که عذاب قوم مستکبر عاد در آخرت خوار کننده تر از عذاب دنیوی آنهاست، <ref>فصلت/سوره ۴۱، آیه ۱۶.    </ref> دلالتی ضمنی است بر این‌که این گونه اعمال، انسان‌ها را به هدف و غایتی که در پی آن‌اند نمی‌رساند. چون در عالم وجود، حقِ مطلق فقط خداوند است و تنها اوست که به سوی حق هدایت می‌کند<ref>یونس/سوره ۱۰، آیه ۳۲.    </ref><ref>یونس/سوره ۱۰، آیه ۳۵.    </ref> و دستیابی انسان به حقیقت در اندیشه و کردار، جز با پیروی از دین حق میسر نیست. <ref>یونس/سوره ۱۰، آیه ۳۵.    </ref>

"

دین حق، که همان اسلام است، <ref>توبه/سوره ۹، آیه ۲۹.    </ref><ref>توبه/سوره ۹، آیه ۳۳.    </ref><ref>صف/سوره ۶۱، آیه ۹.    </ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره توبه آیه ۲۹۹، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره توبه آیه ۳۳۹، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره صف آیه ۹، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره توبه آیه ۲۹.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره توبه آیه ۳۳.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره صف آیه ۹.</ref><ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ذیل سوره توبه آیه ۲۹.</ref> <ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ذیل سوره توبه آیه ۳۳.</ref> <ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ذیل سوره صف آیه ۹.</ref> <ref>محمد بن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، ذیل سوره توبه آیه ۲۹، قاهره، چاپ افست تهران.</ref> <ref>محمد بن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، ذیل سوره توبه آیه ۳۳، قاهره، چاپ افست تهران.</ref><ref>محمد بن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، ذیل سوره صف آیه ۹، قاهره، چاپ افست تهران.</ref> به دلیل موافقت با فطرت و سنّت تکوین، انسان‌ها را در دنیا و آخرت به سعادت می‌رساند <ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره توبه آیه ۲۹.</ref><ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره محمد آیه ۲.</ref> و به اراده الهی سرانجام بر همه ادیان چیره می‌گردد. <ref>توبه/سوره ۹، آیه ۳۳.    </ref><ref>صف/سوره ۶۱، آیه ۹.    </ref>

قرآن در آیات متعدد، به تمثیل یا به تصریح، از پیروزی نهایی حق بر باطل خبر می‌دهد <ref>رعد/سوره ۱۳، آیه ۱۷.    </ref><ref>اِسراء/سوره ۱۷، آیه ۸۱.    </ref><ref>انبیاء/سوره ۲۱، آیه ۱۸.    </ref> و انسان‌ها را از معارضه با حق، کتمان حق، در هم آمیختن حق و باطل و تکذیب حق بازمی دارد. <ref>بقرة/سوره ۲، آیه ۴۲.    </ref><ref>بقرة/سوره ۲، آیه ۱۴۶.    </ref><ref>انعام/سوره ۶، آیه ۵.    </ref>

در آیات متعدد، فرمان صبر به پیامبر، با تأکید بر حق بودن وعده های الهی قرین گشته <ref>روم/سوره ۳۰، آیه ۶۰.    </ref><ref>غافر/سوره ۴۰، آیه ۵۵.    </ref><ref>غافر/سوره ۴۰، آیه ۷۷.    </ref> و تواصی به حق، در کنار تواصی به صبر، از صفات مؤمنان شمرده شده است. <ref>عصر/سوره ۱۰۳، آیه ۳.    </ref>

گذشته از دو حوزه معنایی وجود شناسانه و معرفت شناسانه، واژه «حَق» در قرآن با دو دلالت حقوقی نیز به کار رفته است: یکی به معنای عمل یا تکلیفی که برعهده فرد است و بر انجام دادن آن تأکید شده است، مانند وصیت کردن <ref>بقرة/سوره ۲، آیه ۱۸۰.    </ref> یا رعایت بهره زوجه از سوی زوج در احکام طلاق، <ref>بقرة/سوره ۲، آیه ۲۳۶.    </ref><ref>بقرة/سوره ۲، آیه ۲۴۱.    </ref> و دیگری به معنای نصیب یا بهره ای که متعلق به فرد خاصی است، مانند آیاتی که به دادن حق خویشاوندان، مسکینان و در راه ماندگان امر می‌کند، <ref>اِسراء/سوره ۱۷، آیه ۲۶.    </ref><ref>روم/سوره ۳۰، آیه ۳۸.    </ref> یا نگاه داشتن بهره ای معین از اموال را برای سائل و محروم، از ویژگی های نمازگزاران و متقین برمی شمارد. <ref>ذاریات/سوره ۵۱، آیه ۱۹.    </ref><ref>معارج/سوره ۷۰، آیه ۲۴.    </ref>

واژه «حَق» در قرآن در یک ساختار نحوی ویژه ــ مثل: «یتلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ»، <ref>بقرة/سوره ۲، آیه ۱۲۱.    </ref> «اِتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ» <ref>آل عمران/سوره ۳، آیه ۱۰۲.    </ref> ــ، برای تأکید بر انجام دادن کاری به نحو کامل و شایسته به کار رفته است؛ مانند تلاوت کتاب خدا، رعایت تقوای الهی، شناختن قدر خدا و جهاد. <ref>بقرة/سوره ۲، آیه ۱۲۱.    </ref><ref>آل عمران/سوره ۳، آیه ۱۰۲.    </ref><ref>انعام/سوره ۶، آیه ۹۱.    </ref><ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۷۴.    </ref><ref>بقرة/سوره ۲، آیه ۷۸.    </ref><ref>حدید/سوره ۵۷، آیه ۲۷.    </ref>

تعبیر حَقُّ الیقین نیز، که بعدها از مهم ‌ترین اصطلاحات عرفانی شد، دوبار در قرآن به کار رفته است. <ref>واقعة/سوره ۵۶، آیه ۹۵.    </ref><ref>حاقة/سوره ۶۹، آیه ۵۱.    </ref>

اضافه حق به یقین در این ترکیب، اضافه بیانیه و برای تأکید بر حقانیت قرآن <ref>حاقة/سوره ۶۹، آیه ۵۱.    </ref> و راستی اخبار قیامت و وقوع حتمی آن <ref>واقعة/سوره ۵۶، آیه ۹۵.    </ref> است. <ref>طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره واقعه آیه ۹۵.</ref><ref>طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره حاقه آیه ۵۱.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره واقعه آیه ۹۵، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره حاقه آیه ۵۱، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره واقعه آیه ۹۵.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره حاقه آیه ۵۱.</ref><ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ذیل سوره واقعه آیه ۹۵.</ref><ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ذیل سوره حاقه آیه ۵۱.</ref>

در جوامع حدیثی، درباره شناخت حق، استواری در راه حق و تقابل آن با باطل، مطالب بسیاری آمده است.

بنابر روایات، شناخت حق از نشانه های بصیرت و دانایی است. <ref>کلینی، الکافی، ج۵، ص۵۲.    </ref>

همچنین کمال عقل در پیروی از حق و تواضع در برابر آن نهفته است. <ref>کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۶.    </ref><ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۱۳۰.    </ref><ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۷۵، ص۱۲۷.    </ref>

همچنین در حدیثی منسوب به علی علیه‌السلام، معروف به «حدیث حقیقت»، امام در پی پرسش مُصرّانه کمیل بن زیاد از چیستی حقیقت، در چند عبارت عرفانی آن را وصف می‌کند.

در احادیث بر لزوم عمل به حق و پایداری بر آن بسیار تأکید شده است، حتی اگر پیامدهایی سخت، مانند قطعه قطعه شدن یا سوزانده شدن، داشته باشد. <ref>کلینی، الکافی، ج۲، ص۹۱.    </ref><ref>کلینی، الکافی، ج۸، ص۱۴۰.    </ref>

علی علیه‌السلام به فرزند خود سفارش می‌کند برای حق به هر دشواری ای وارد شود و شکیبایی ورزیدن در راه حق را نیکوترین خصلت برمی شمارد. <ref>علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، نامه ۳۱، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم.</ref>

در کلام علی علیه‌السلام این وضعیت شبهه ناک، جولانگاه شیطان برای استیلا یافتن بر اهل باطل خوانده شده، اما در عین حال بر این نکته تأکید شده است که دوستان خدا به لطف حق و با هدایت نور یقین، نجات می‌یابند. <ref>علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، خطبه ۳۸، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم.</ref><ref>علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، خطبه ۵۰، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم.</ref><ref>علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، خطبه ۱۰۴، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم.</ref>

از جمله مسائلی که در احادیث شیعی بسیار مورد توجه قرار گرفته، توصیف اهل حق است.

براساس این روایات، امامان علیهم‌السلام با حق‌اند و حق با آنهاست، امر ایشان حق است و هر قضاوت حقی نزد آنهاست. <ref>محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد «ص»، ج۱، ص۴۹، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم ۱۴۰۴.    </ref><ref>کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۹۹.    </ref><ref>ابن ابی زینب، الغیبة، ج۱، ص۷۷، چاپ فارس حسون کریم، قم ۱۴۲۲.</ref><ref>ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۷۸، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.    </ref>

مضمون این روایات، که به وقوع اختلاف و نبرد میان مسلمانان پس از رحلت پیامبر اشاره دارد، در واقع به مسلمانان کمک می‌کرد که در فضایی که حق و باطل به هم آمیخته بود، حق را از باطل تمییز دهند.

در احادیث شیعی به تقابل دولت حق با دولت باطل نیز اشاره شده و مصداق اَتمِّ دولت حق، دولت قائم آل محمد علیه‌السلام دانسته شده است که در آن حق و عدلْ ظاهر، دل ها به هم نزدیک، و حدود الهی اجرا می‌شود و حق به اهلش بازمی گردد. <ref>کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۳۳.    </ref><ref>کلینی، الکافی، ج۲، ص ۴۴۷.    </ref><ref>ابن ابی زینب، الغیبة، ج۱، ص۳۳۴، چاپ فارس حسون کریم، قم ۱۴۲۲.</ref><ref>ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۶۴۶، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.</ref>

واژه «حَق» در بسیاری از احادیث بر معنای حقوقی دلالت دارد. این معنا در ابعاد گوناگون (مانند حق خدا بر انسان، حق اعضا و جوارح و حقوق متقابل انسان‌ها در مناسبات اجتماعی) مطرح می‌شود.

براساس روایات، منشأ تمامی حقوق، حق خدا بر بندگان است، <ref>علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، خطبه ۲۱۶، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم.</ref><ref>ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول صلی اللّه علیهم، ج۱، ص۲۵۴، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.    </ref> که از جمله آن‌ها عبادت خالصانه و اطاعت خدا، شریک نگرفتن برای او و تقوای الهی است. <ref>علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، حکمت ۱۹۱، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم.</ref><ref>علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، خطبه ۲۱۶، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم.</ref><ref>محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۳، ص۲۱۶، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.</ref><ref>محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی و هوالجامع الصحیح، ج۴، ص۱۳۶، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.</ref><ref>ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص ۶۱۸-۶۱۹، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.    </ref>

مجموعه مفصّل و جامعی از این حقوق در رساله ای کوتاه از امام سجاد علیه‌السلام، به نام «رسالة الحقوق»، آمده است (رسالة الحقوق). مطابق این رساله، منشأ تمامی حقوق، حقی است که خدا بر بندگان دارد.

بزرگ ‌ترین حق خدا بر بنده، عبادت خالصانه و شرک نورزیدن به اوست. براساس این حق اصلی، در هر نعمتی، حقی بر بندگان واجب شده است، که همه این حقوق اهمیت یکسانی ندارند.

به تصریح [[امام علی]] علیه‌السلام، <ref>علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، خطبه ۲۱۶، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم.</ref> عظیم ‌ترین حقی که خدا بر انسان‌ها واجب ساخته، حقوق متقابل حاکم و مردم است.

{{پانویس رنگی}}

[[رده: عقاید]]