بوسنی و هرزگوین: تفاوت میان نسخه‌ها

==تاریخ كهن==

ایلیریان، ساكنین قدیمی بوسنی و هرزگوین كه اوج قدرت و ترقی آنان در قرون 5 الی 8 قبل از میلاد مسیح تخمین زده شده، قدیمی ترین ساكنین بوسنی و هرزگوین تلقی می شوند نیمه دوم قرن یكم قبل از میلاد برای تاریخ و مردم بوسنی و هرزگوین بخاطر دو واقعه عظیم مهم تلقی می شود: اولین واقعه نفود كلتها (گالا) از شمال ایتالیا، و دیگری ایجاد مستعمرات یونان در جزایر و سواحل دریای آدریاتیك.

این دو واقعه یا به بیان دیگر نفوذ اقوام یاد شده در خاك این مناطق تاثیر بسزایی بر  ایلیریان گذاشت بطوریكه بسیاری از عادات و مهارتهای آنان را فرا گرفتند (از جمله كوزه گری، رقص كولو، ابزار آلات مختلف، ایجاد قبرستان جهت دفن اموات و غیره).

ورود رومیان به شبه جزیره بالكان به اواخر قرن سوم قبل از میلاد مسیح باز می گردد.آنان با تجهیزات و سازماندهی قوی خویش جنگهای طویل المدت و فرسایشی در مناطق مختلف بالكان آغاز كردند. این جنگها تا اوایل قرن بعد یا به عبارت دیگر بمدت 9 سال ادامه یافت.

قابل ذكر است كه رومیان تاثیر محسوسی بر زندگی مردم بالكان داشتند از جمله فعالیتهای آنان می توان به احداث راهها، قلعه ها، معادن و شهركها اشاره نمود. علیرغم این فعالیتها در حیات مذهبی مناطق یادشده تغییر زیادی ایجاد نگردید و ایلیریان همچنان به پایبندی به مذهب و فرهنگ كهن خویش ادامه دادند. ساكنین بوسنی باستان، یا به عبارت دیگر بوسنی كه جزئی از ایالت رومی دالماتسیا محسوب میشد، با مسیحیت بسیار زود آشنا گردیدند. به موجب منابع موجود دفاتر اسقفهای كاتولیك از قرن اول پس از میلاد مسیح در سرمسكا میترویتسا، اوسیِك، و سولون وجود داشته اند. اولین اخبار موثق مربوط به سازماندهی كلیساها در این مناطق به قرن ششم بازمی گردد اولین شورای كلیسایی در سالهای 530  و 533 میلادی برگزار شده كه اسقف آندریه بعنوان اسقف بوسنی در آن حضور داشته است.

برای اولین بار در اسناد دولتی كنستانتین هفتم امپراطور روم، از بوسنی یاد شده است (سالهای 913-959). كهن ترین اثر ادبی بوسنیایی – هومی (كتیبه هومی) نیز مربوط به همین مقطع است. ایجاد و سازماندهی دستگاه دولتی بوسنی اواسط قرن یازدهم صورت پذیرفت. این سیستم شامل چند منطقه واقع در بین دو رود درینا و ورباس بوده و “بان بوسنی” در صدر آن قرار داشته است.<ref>[http://icro.ir/index.aspx?pageid=32738&p=133&showitem=7473 برگرفته از سایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی]</ref>

“نبوریچ بان” اولین بان بوسنی در مقطع جنگ و درگیریهای رومیان و مجاریان در بوسنی و هرزگوین بود كه دوره حكومت و خدمات شایان وی به سالهای 1154 الی 1163 میلادی باز می گردد. از سال 1167 الی 1203 میلادی نیز “كولین بان” بعنوان بان بزرگ بوسنی بر مسند قدرت جای داشت. بوسنی در پرتو حكومت وی پای به پای كشورهای مناطق جنوب اسلوونی به ترقی و پیشرفت زیادی در راستای ثبات سیاسی و اقتصادی، توسعه فرهنگی و تجاری دست یافت. كولین بان در سال 1189 در “بیلین پولیه” واقع در حوالی زنیتسا منشوری صادر نمود كه به واسطه آن به سكنه دوبرونیك جهت بازرگانی و تجارت آزاد در بوسنی تضمین داده شد. با توجه به محتوای این منشور می توان نتیجه گیری نمود كه نظام و سیستم دولتی آن زمان بسیار سازمان یافته بوده است. در سال 1203 در زمان حكومت كولین بان با حضور نماینده پاپ در منطقه بیلین پولیه مجلس كلیسای كاتولیك برگزار و در آن از كولین بان خواسته شد تا از پیروی از كلیسای بوسنی سرباز زند.

اسقف كاتولیك در سال 1252 در منطقه جاكوو كه نهایتا به مقر اصلی او تبدیل گردید، توسط كلیسای صرب تحت فشار قرار گرفت. در سال 1292 كشیشهای فرانیویی به بوسنی وارد شدند و در مقطع حكومت استپان كوتورمانیچ دوم (1314-1353) قلمرو بوسنی از رود ساوا تا دریا و از تستینا تا درینا گسترده شد. بوسنی در زمان حكومت تورتكو كوتورمانیچ اول (1353 –1391) به اوج قدرت و ترقی دست یافت. وی از سال 1377  “پادشاه صربستان، بوسنی و مناطق ساحلی” نام گرفت. مقطع مزبور را می توان مقطع ترقی مستمر كشور بوسنی و اوج قدرت سیاسی و گستردگی مرزی این كشور نام نهاد.

تركهای عثمانی در سال 1463 میلادی به بوسنی و هرزگوین دست یافته و آن را فتح نمودند اینسال را می توان تاریخ رسمی خاتمه بوسنی قرون وسطایی و آغاز بوسنی سنجاك قلمداد نمود. در این مقطع روند پذیرش دین اسلام توسط مردم بوسنی شدت یافت و در سال 1470 نیز بوسنی سنجاك رسماً تاسیس یافت.

از سال 1492 در پی رانده شدن یهودیان از اسپانیا، پیروان این دین مهاجرت خود به بوسنی را آغاز نمودند. تقویت و توسعه حكومت عثمانی در مناطق مختلف بوسنی به تشكیل ایالت بوسنی در سال 1850 انجامید. این ایالت شامل 7 سنجاك بود: سنجاك بوسنی، هرزگوین، كلیس، لیس، پاكراك، پوژسكا و ازورنیك. امپراطوری عثمانی در دوران باثبات حكومت خویش بر بوسنی دستگاه دولتی را تقویت نمود و سیستم و سازماندهی اداری، نظم حقوقی، سیستم مالیاتی را در كشور برقرار نمود. همچنین در این مقطع وضعیت كشاورزی بوسنی نیز بهبود یافت. قابل ذكر است كه تعداد زیادی از سربازان از مناطق مختلف بوسنی نیز جهت شركت در جنگها و نبردهای مختلف و مقابله با ارتش اتریش-مجار و ونیز راهی جبهه های جنگ میشدند. پس از شكست عثمانیان در جنگ وین (سال 1699) ایالت بوسنی مناطق اسلاوونی و سنجاك لیك و بخشهایی از كلیس و سنجاك هرزگوین  را از دست داد.

بزرگترین مقاومت در مقابله با لشكر اتریشیان در سال 1737 در منطه بانیالوكا رخ داد كه به شكست اتریش انجامید.

لغو یانیچارها (در سال 1826) و اعلام “خط شریف” (فرمانیه سلطان) كه اصلاحاتی در آن تبیین شده بود نیز تضعیف هر چه بیشتر حكومت عثمانیان كه بطبع تضعیف بوسنی و هرزگوین را نیز در پی داشت، را مانع نشد. نارضایتی و سركوب مردم و افزایش هر چه بیشتر مالیاتها میل و تلاش هر چه بیشتر مردم جهت استقلال را تقویت نمود. یكی از این جنبشها بر علیه اصلاحات دولت وقت در سال 1831 تا 1832 به رهبری حسین كاپیتان گراداچواتس رخ داد.

در كنگره برلین كه در سال 1878 میلادی برگزار گردید اداره و سرپرستی بوسنی و هرزگوین به امپراطوری اتریش- مجار واگذار گردید و “سنجاك نووی پازار” همچنان در حیطه حكومت امپراطوری عثمانی قرار گرفت. ارتش بوسنی كه عمدتا از بوشنیاكها تشكیل شده و در مناطقی نیز از حمایت صربها و كرواتها برخوردار بود و همچنین یهودیان نیز حمایت مالی خود را از آن دریغ نداشتند مقاومت زیادی بر علیه نیروهای اشغالگر اتریشی نشان داد جنگ بوسنی با امپراطوری اتریش-مجار از 29 جولای تا 20 اكتبر ادامه یافت و نهایتا با پیروزی اتریشیان باتمام رسید و حكومت 40 ساله امپراطوری اتریش –مجار بر بوسنی را در پی آورد بطوریكه بوسنی به بخشی از حكومت پادشاهی اتریش تبدیل شد. فاتحین در بوسنی با سیستم مالیاتی، نظم اداری و دستگاه دولتی عثمانیها و همچنین اصلاحات ارضی آنان مواجه شده و اقداماتی جهت كنترل و ایفای قدرت بر جوامع مذهبی بوسنی و هرزگوین بعمل آوردند. در پی این امر جوامع مذهبی توانستند در چارچوب حكومت امپراطوری اتریش به استقلال مذهبی دست یابند.

در مقطع امپراطوری اتریش-مجار در بوسنی 4 بار آمار نفوس انجام گرفت. در فاصله بین اولین و آخرین آمارگیری جمعیت كشور از 1158164 به 1808044 تن افزایش یافت. بدین ترتیب شاخص رشد جمعیت بطور سالیانه بالغ بر 06/2 درصد بوده است. هدف اصلی حكومت اتریش مجار از بدو ورود به بوسنی انضمام این كشور به قلمرو خود و اجرای طرحها و نقشه های این امپراطوری در مورد بوسنی و منطقه بالكان است كه نهایتا در سال 1908 اجرا گردید.

==شاهنشاهی صربها، كرواتها و اسلوونیها==

بوسنی و هرزگوین در پی اعلام منشور اتحاد در اول دسامبر 1918 به ساختار دولت جدیدالاحداث شاهنشاهی صربها، كرواتها و اسلوونیها ملحق گردید. به موجب  قانون اساسی تصویب شده در روز عید مذهبی ویدودان، بوسنی و هرزگوین یكپارچگی مرزی و اداری خود را در ساختار این دولت حفظ نمود تا اینكه در سال 1929 رژیم دیكتاتوری شاه الكساندر با تشكیل واحدهای اداری جدید (تحت عنوان بانووینه) یكپارچگی مرزی و تاریخی بوسنی را دستخوش تخریب نمود.

بعدها، در پی امضاء توافقنامه تسوتكوویچ-ماچاك در سال 1939 و با ایجاد بانووینه كرواسی، بوسنی و هرزگوین تقسیم گردید.

بوسنی و هرزگوین بمدت كوتاهی در بدو آغاز جنگ جهانی دوم به ساختار دولت مستقل جدیدالاحداث كرواسی پیوست تا اینكه در اجلاس شورای آزادیبخش مردمی ضد فاشیستی بوسنی و هرزگوین  در مركونیچ گراد مورخ 25 و 26 سال 1943 بعنوان یكی از فدراسیونهای  متساوی الحقوق جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی معرفی گردید.

پس از خاتمه جنگ جهانی دوم در تاریخ 25 الی 28 آوریل سال 1945 در سومین اجلاس  شورای آزادیبخش مردمی ضد فاشیستی بوسنی، مجلس ملی بوسنی و دولت مردمی فدراسیون بوسنی و هرزگوین تشكیل گردید. بوسنی و هرزگوین بعنوان یك واحد فدرال متساوی الحقوق در ساختار یوگسلاوی بیش از هر چیز به تساوی حقوق كلیه اقوام و اقلیتهای ملی بذل توجه می نمود. آرمان “برابری و برادری” بعلت بافت چندقومی مشهود بوسنی با توجه كامل اجرا و اعمال می گردید. اعلان و اجرای اصل برابری به آحاد مردم امكان تحصیلات و حفظ سنن و فرهنگ خاص هر قوم را داد.

فروپاشی جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی و سلسله فعالیتهای مربوط به تجزیه اجزاء آن و ایجاد كشورهای جدید موجب شد كه 29 فوریه و اول مارس سال 1992 همه پرسی مربوط به استقلال بوسنی و هرزگوین برگزار و بیش از 65 درصد از افراد واجد شرایط  موافقت خود با استقلال كشور بوسنی در چارچوب مرزهای تاریخی تایید شده آن را اعلام نمایند. بوسنی و هرزگوین پس از برگزاری موفقیت آمیز همه پرسی در تاریخ 7 آوریل سال 1992 در سطح جهانی بعنوان یك كشور مستقل برسمیت شناخته شد. صربهای بوسنی با همیاری صربستان و مونته نگرو عدم موافقت و نارضایتی خود از ایجاد كشور مستقل و غیروابسته بوسنی و هرزگوین را به عرصه ظهور رسانیدند. هدف و تلاش اصلی آنان ایجاد كشوری بود كه كلیه صربها بتوانند در آن زندگی كنند.

در همه پرسی برگزار شده در تاریخ 29 فوریه و 1 مارس سال 1992 از مجموع 3253847 رای دهنده، رقمی بالغ بر 2061932 از اتباع بوسنی موافقت خود با ایجاد كشور مستقل و یكپارچه بوسنی و هرزگوین كه قومیتهای صرب، كروات و بوشنیاك و اقلیتهای مذهبی و ملی با تساوی كامل حقوق در آن به زندگی ادامه دهند، را اعلام نمودند. رقم مزبور 44/99 درصد از كل رای دهندگان را تشكیل میداد. علیرغم مخالفت شدید حزب دمكرات صرب و تهدیدات بلگراد، اكثریت مردم بوسنی و هرزگوین از كلیه اقوام رغبت دمكراتیك خود جهت استقلال كشور را صریحا اعلام نمودند. اتهامات مبنی بر اینكه مردم بوسنی و هرزگوین با این تصمیم در واقع به تجزیه از یوگسلاوی رای داده و موجبات آغاز جنگ داخلی را فراهم آوردند چیزی جز تحریف تاریخ نیست. تفكیك وتجزیه جمهوری فدرایتو سوسیالیستی یوگسلاوی تا حد زیادی با توافق قدرتهای جهانی انجام گرفت ارتش تغییر شكل داده یوگسلاوی قبل از تاریخ ذكر شده (پس از خروج از خاك اسلوونی) تجاوز خود به كرواسی را آغاز نمود. تصمیم اكثریت شهروندان بوسنیایی و هرزگوینی بیانگررغبت سیاسی آنان در وهله خطیر تاریخی و مبتنی بر واقعیات مبنی بر حاكمیت مستمر بوسنی و هرزگوین در طول تاریخ بوده است. حق بوسنی و هرزگوین جهت دستیابی به یكپارچگی و تمامیت در وهله كنونی مبتنی بر تصمیمات شورای آزادی بخش مردمی ضد فاشیستی یوگسلاوی و بوسنی و هرزگوین و موقعیت این كشور بعنوان یكی از فدراسیونهای متساوی الحقوق یوگسلاوی  می باشد. جمهوری بوسنی و هرزگوین منادی فروپاشی یوگسلاوی نبود ولی ناچار شد كه بوسیله همه پرسی از استقلال خویش دفاع نماید. بوسنی و هرزگوین با برگزاری همه پرسی به اساسی ترین شرط جهت پذیرش و به رسمیت شناخته شدن در جامعه جهانی و عضویت در سازمان ملل جامه عمل پوشانید. با این وجود شورای امنیت سازمان ملل به وظیفه خود مبنی بر دفاع از این عضو عمل نكرد و آن را در مقابل تجاوز بزرگ صربها و متعاقبا استیلای كرواتها به حال خود رها كرد و بدین ترتیب تجاوزی در ابعادی عظیم به وقوع پیوست كه تخریب فوق العاده كشور و آوارگی مردم آن را در پی داشت.

كاملا آشكار بود كه حزب دمكرات صرب بلافاصله پس از خاتمه اولین انتخابات چندحزبی پارلمانی در كشور اختلالات و سنگ اندازیهای خود در فعالیتهای كلیه ارگانهای منتخب مردمی را آغاز خواهد كرد. بزودی مشخص گردید كه این حزب بعنوان یكی از احزاب حاضر در درون دولت، سیاست دفاع از منافع ملی بوسنی و هرزگوین را تعقیب نكرده بلكه هدف اساسی و اصلی آن تخریب حاكمیت قانونی و دولتی بوسنی بود.

بدین ترتیب صربهای بوسنی به رهبری رادووان كاراجیچ فعالیتهای خود در راستای تخریب داخلی بافت و تركیب دولتی بوسنی و هرزگوین را با حمایت كامل و كمك صربهای صربستان و مونته نگرو آغاز نمودند. احزاب سیاسی صربستان نیز به حمایت از حزب دمكرات صرب بر خاستند (از جمله جنبش بازسازی صرب، حزب رادیاكل صرب، گروههای سلطنت طلب، قومیت گرایان به سرپرستی ششلی و یوویچیچ، چتنیكها، ببرهای آركان و بسیاری از شبه نظامیان). علیرغم اینكه صربها در بدو امر سعی در معرفی این فعالیتها بعنوان مبارزه ای سیاسی جهت حفظ منافع قومی خویش داشتند بزودی محرز گردید كه تداركات زیادی جهت اعمال تجاوز بر علیه بوسنی و هرزگوین دیده و مقدمات امر را فراهم ساخته اند.

همزمان با استقلال كرواسی، اسلوونی و مقدونیه فرآیند تجزیه یوگسلاوی نیز آغاز گردید. اسلوبودان میلوشویچ و بوریسلاو یوویچ بر استفاده از قوای نظامی و اعلام وضعیت جنگی اصرار ورزیدند و این امر بر وخامت و پیچیدگی اوضاع در جامعه چند قومی بوسنی و هرزگوین افزود. علیرغم تلاش جامعه بین الملل در یافتن راه حلی مسالمت آمیز جهت حل بحران یوگسلاوی بخوبی مشهود بود كه رئسای جمهوری جمهوریهای یوگسلاوی سابق یعنی: میلوشویچ، عزت بگوویچ، كوچان، گلیگورو و بولاتوویچ و اعضای شورای ریاست جمهوری جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی موفق به حصول حداقل توافق نظر جهت حل این بحران نیستند. تجاوز به بوسنی و هرزگوین به كشتار بوشنیاكها منجر گردید. شرارتها، تجاوزهای قساوت منشانه و غیرقابل تصوری توسط صربهای بوسنی، صربستان و مونته نگرو به وقوع پیوست. غیرنظامیان و مردم عادی در شهرهای سربرنیتسا، پریه دور، فوچا، بیلینه، راونو، موستار، ویشه گراد، روگاتیتسا، ژپا، برچكو، كوزاراتس، زورنیك، ویتز، ستولاتس، دوبوی، بانیالوكا و… بیشترین جنایات را متحمل شدند.

وقوع جنگ بر وضعیت بهداشتی و آماری مردم بوسنی تاثیر زیادی گذاشت. ارزیابیهای متفاوتی در خصوص تعداد كشته شدگان دوران جنگ وجود دارد كه به موجب آنها تعداد كشته شدگان از 140 هزار تن تا 200 هزار تن رقم زده شده است. اسناد مربوط به تعداد مجروحین جنگی حاكی از رقمی بالغ بر 170 هزار تا 240 هزار تن می باشد (از هر صد هزار مجروح جنگی 25 هزار تن بطور دائم معلول شده اند) همچنین به موجب آمار موثق موجود 16 الی 17 هزار تن از كشته شدگان را كودكان تشكیل داده و تعداد كودكان مجروح نیز بالغ بر 40 هزار تن می باشد. چند صد هزار تن از مردم بوسنی و هرزگوین همچنان در خارج از كشور بعنوان جنگزده و آواره بسر برده و یك سوم از ساكنین بوسنی و هرزگوین در حال حاضر در مناطق تحت كنترل سازمان ملل بعنوان آوارگان داخل كشور زندگی می كنند.

بوسنی و هرزگوین در جنوب شرقی اروپا واقع شده و سرزمینی است دارای ارتفاعات و مناطق مسطح، كه در قسمتهای جنوبی نیز دارای فلات می باشد همچنین این كشور در مناطق نئوم و كلرك به دریای آدریاتیك راه دارد. در هر حال بوسنی و هرزگوین را می توان سرزمینی كوهستانی و تپه ای نام داد چرا كه قریب به 85 درصد از مساحت آن در ارتقاع بیش از 200 متر بالاتر از سطح دریا واقع است. دارای آب و هوای قاره ای و در مناطق بسیار محدودی نیز مدیترانه ای است.

مساحت كل بوسنی و هرزگوین بالغ بر 51129 كیلومتر مربع و طول مرزهای آن بالغ بر 1537 كیلومتر مربع است كه از این رقم 5/762 كیلومتر مربع را مرز خاكی، 751 كیلومتر مربع را مرز رودخانه ای و 5/23 كیلومتر مربع را مرز دریایی تشكیل میدهد.

همسایگان بوسنی و هرزگوین شامل جمهوری كرواسی (931 كیلومتر مرز مشترك)، صربستان ( 357 كیلومتر مرز مشترك) و مونته نگرو (249 كیلومتر مرز مشترك) می باشند. بوسنی در مرزهای شمالی خود به رود ساوا و در مرزهای جنوبی در منطقه نئوم به دریای آدریاتیك ختم میشود.

==مناطق كوهستانی==

بخش اعظم بوسنی و هرزگوین را سرزمینهای كوهستانی تشكیل میدهد و بخشهای مسطح و صاف تنها در سواحل رودخانه ها (در شمال در سمت راست ساحل رود ساوا در منطقه بوسانسكا پوساوینا) قرار دارند. پهناورترین بخشهای مسطح سرزمین بوسنی در سواحل رودهای درینا و بوسنی (منطقه سمبریا) واقع شده اند. بخشهای مسطح مناطق جنوب نیز شامل 40 الی 60 كیلومتر است كه بتدریج بر مساحت آن افزوده و نهایتا به مناطق كوهستانی می پیوندد. دیگر بخشهای این سرزمین شامل سلسله كوههایی است كه از شمال غربی به جنوب شرقی گسترده اند.بخشهای مركزی نیز شامل سرزمینهای صخره ای است كه در فواصل مابین آنان دشتهای وسیع سواحل رودهایی كه به سوی شمال در جریانند، واقع شده اند (سارایوو-زنیتسا-توزلا). مناطق جنوب غربی بوسنی نیز شامل سرزمینهای صخره ای  است. دشتهای كوپرس (1150-1120 كیلومتر مربع)، گلاموچ (882-950 كیلومتر مربع)، دووانسكو (860-990 متر؛ 150 كیلومتر مربع)، لیوانسكو (700-740 متر؛ 380 كیلومتر مربع) و غیره نیز در این منطقه قرار دارند. شرق بوسنی منطقه ای تپه ای و كم جمعیت است كه بخش اعظم آن را مناطق صخره ای، كوههای جنگلی و دامنه های عمیق تشكیل میدهد.

بخشهای شمالی بوسنی و هرزگوین دارای آب و هوای معتدل قاره ای و حدود 700 میلی متر بارندگی می باشد. بخشهای غربی دارای 1000 میلی متر بارندگی و میزان بارندگی، در بخشهای مركزی كه دارای آب و هوای كوهستانی هستند بالغ بر 750 الی 1200 میلی متر می باشد. منطقه هرزگوین دارای آب و هوای  مدیترانه ای و تابستانهای گرم و زمستانهای معتدل است و بارندگیها اغلب مربوط به نیمه دوم سال می باشد.

بخش اعظم آب موجود در كشور مربوط به رود ساوا (947 كیلومتر ) می باشد كه رودهای اونا (214 كیلومتر)، ورباس (240 كیلومتر)، بوسنی (271 كیلومتر) و درینا (346 كیلومتر) به آن می ریزند. تنها رود نرتوا (218 كیلومتر) به دریای آدریاتیك می ریزد. رودهای كوچك زیرزمینی بسیاری نیز وجود دارد كه به نرتوا و دریای آدریاتیك می ریزند.

بوسنی و هرزگوین دارای منابع غنی ذغال سنگ، آهن، بوكسیت، قلع، روی، سنگ نمك و مقادیری پیروفیلیت، باریت، آزبست، كائولین و گچ می باشد. این كشور همچنین واجد منابعی كه بعنوان مصالح ساختمانی از آنها استفاده میشود نیز می باشد ( از جمله: سنگهای تزئینی، آهك، خاك رس، شن ریز و درشت و دولومیت).  جنگلهای وسیع این كشور و رودخانه های عریض آن (رود نرتوا، بوسنی، راما، ورباس، اونا، تربیشنیتسا) نیز از منابع طبیعی بوسنی محسوب شده و پتانسیل بسیار عظیمی در راستای تولید برق و راه اندازی توربینهای آبی محسوب میشوند (علی الخصوص رود درینا). بوسنی همچنین واجد دریاچه های طبیعی نیز می باشد و دریاچه های مصنوعی نیز در پی سدبندی رودهای درینا، ورباس، راما، تربیشنیتسا و نرتوا ایجاد گردیده است. دریاچه مصنوعی مودراتس واقع در حوالی توزلا و چند دریاچه دیگر نیز جهت تولید آب صنعتی ایجاد شده است.

در بوسنی و هرزگوین سه قوم پرجمعیت زندگی می كنند: بوشنیاكها (48 درصد)، صربها (1/37 درصد) و كرواتها (3/14 درصد). 5 درصد باقیمانده را نیز اقلیتهای قومی و مذهبی تشكیل میدهند.

جمعیت بوسنی به موجب آمار نفوس سال 1991 بالغ بر 4364574 تن و پراكندگی جمعیت بالغ بر 85 تن در هر كیلومتر مربع بوده است. تعداد خانواده ها بالغ بر 1203441، تعداد شهركها و محلات بالغ بر 5884 و تعداد مناطق بالغ بر 109 منطقه بوده است. در مناطقی كه از حیث مساحت متوسط تلقی میشدند (با مساحت نسبی بالغ بر 469 كیلومتر مربع) بطور تقریبی 40000 تن، یا به عبارتی 11000 خانوار 6/3 عضوه زندگی می كرده است.

به موجب آمار فوق مسلمانان 5/43 درصد، صربها 2/31 درصد، كرواتها 4/17 درصد، یوگسلاوها 6/5 درصد، مونته نگروییها 2/0 درصد، مقدونیه ایها 1/0 درصد، آلبانیاییها 1/0 درصد و دیگر اقلیتها 2/0 درصد از جمعیت را تشكیل میداده اند.

'''پراكندگی جمعیت'''

در مقطع قبل از جنگ جمعیت روستایی بطور نسبی از حیث قومیت دارای نسبتی یكسان بودند و جمعیت شهری اقوام مختلف نیز از حیث فرهنگی و قومی آمیختگی خاصی داشتند. جنگ متجاوزانه اخیر بر علیه بوسنی و پاكسازی نژادی قلمرو آن بافت جمعیتی این كشور را بطور كامل در هم ریخت. درصد زیادی از مردم آواره در طول جنگ به شهرها مهاجرت نمودند و روستاها همچنان تخریب شده باقی ماندند. 75 درصد از واحدهای مسكونی واقع در مناطق شهری و روستایی بخصوص در شهرهای موستار، سارایوو، برچكو و… نیز تخریب گردید.

شهرهای بزرگ بوسنی شامل: سارایوو (360 هزار تن)، بانیالوكا (143000 تن)، زنیتسا (96000تن)، توزلا (84000 تن)، موستار (76000 تن)، بیهاچ (46000 تن) و برچكو (42000 تن) می باشند. (به موجب آمار سال 1997).

-میانگین رشد صادرات در مقطع هشت ماهه اول سال 2001 بطور ماهیانه بالغ بر 5/41 میلیون مارك یا 3/27 درصد بوده است. افزایش این مبلغ در شش ماهه اینسال  بالغ بر 9/205 میلیون مارك یا به عبارت دیگر 5/22 درصد بیش از مقطع مشابه سال قبل بوده است.

-میانگین رشد واردات در مقطع هشت ماهه اول سال 2001 بطور ماهیانه بالغ بر 6/35 میلیون مارك یا 8/9 درصد بوده است. افزایش این مبلغ در شش ماهه اول اینسال بالغ بر 8/165 میلیون مارك یا 5/5 درصد می باشد).                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         

-كاهش رشد منفی تراز مبادلات خارجی بوسنی در مقطع هشت ماهه اول سال 2001 بطور متوسط در هر ماه بالغ بر 8/6 میلیون مارك یا 9/1 درصد بوده است.

-رشد حمل و نقل جاده ای بار و مسافر در داخل كشور از 7/2 تا 2/41 درصد بوده است.

-رشد حمل و نقل ریلی بار و مسافر در داخل كشور از 5/24 تا 7/67 درصد بوده است.

-فدراسیون بوسنی و هرزگوین: 1147356000 مارك تثبیت شده بوسنی

-جمهوری صربسكا: 566558000 مارك تثبیت شده بوسنی

بزرگترین كشورهای سرمایه گذار در بوسنی و هرزگوین (مقطع 1994 الی 2002):

-كرواسی- 233 میلیون مارك، كویت- 220 میلیون مارك،اسلوونی- 186 میلیون مارك، آلمان- 174 میلیون مارك، اتریش- 173 میلیون مارك، صربستان و مونته نگرو- 128 میلیون مارك، هلند- 115 میلیون مارك و سویس- 90 میلیون مارك.

-تولیدات- 5/55 درصد، بانكداری- 5/16 درصد، خدمات- 8/6 درصد، بازرگانی- 2/6 درصد، حمل و نقل- 9/0 درصد، توریسم- 7/0 درصد.

مهمترین سرمایه گذاریهای خارجی بیش از 10 میلیون ماركی بوسنی به تفكیك شامل: بی ها استیل (ذوب آهن زنیتسا)-كویت، بوسنی بانك اینترنشنال و بوسنی سارای-امارات عربی متحده و عربستان سعودی، سی سی بیورگِس بی ها هاجیچی-هلند، میكو بانیالوكا-بلژیك، هیپوآدره آدریا بانك موستار-اتریش، یونیورسال بانك سارایوو-كرواسی، ولكس بانك سارایوو-اتریش، یونیتیك سارایوو-كویت، تركیش زراعت بانك سارایوو-تركیه، كمپانی دوشانوویچ بانیالوكا-صربستان و مونته نگرو، الكتروبوسنی یایتسه-بریتانیا، بلگراد كوم بانیالوكا-صربستان و مونته نگرو، فروشگاه زنجیره ای ایمپكس برچكو-لوكزامبورگ، آب معدنی كیسلیاك سارایوو-كرواسی، ام دی كمپانی شیپووو-بلغارستان.

فدراسیون بوسنی و هرزگوین 3/0 درصد، جمهوری صربسكا 2/2 درصد (دسامبر 2001)

فدراسیون بوسنی و هرزگوین 7/0 درصد، جمهوری صربسكا 4/2 درصد (دسامبر 2002)

فدراسیون بوسنی و هرزگوین 2/112 درصد، جمهوری صربسكا 1/87 درصد (سال 2001)

فدراسیون بوسنی و هرزگوین 7/42 درصد، جمهوری صربسكا 2/38 درصد (2002)

'''نرخ بیكاری در بوسنی و هرزگوین'''

-فدراسیون بوسنی و هرزگوین 9/39 درصد، جمهوری صربسكا 4/43 درصد (سال 2001).

-بوسنی و هرزگوین 1/41 درصد، فدراسیون 7/42 درصد، جمهوری صربسكا 2/38 درصد (دسامبر 2002)

==سیستم بانكی==

بانك مركزی بوسنی و هرزگوین در پی تصویب قانون مربوطه در مجلس كشوری در تاریخ 20 ژوئن 1997 تاسیس و فعالیت رسمی خود را از 11 اوت همان سال آغاز نمود. اهداف و وظایف اصلی این بانك به موجب قانون مربوطه و توافق نامه صلح دیتون حفظ و حراست از ارز رسمی كشور و توازن آن با ارز وابسته به آن یعنی یوروست (هر مارك =51129/. یورو) یا به بیان بهتر ارائه ارز داخلی بوسنی با پشتوانه كامل و ارزش ثابت (هر مارك =51129/. یورو) است. بانك مركزی سیاست پولی بوسنی و هرزگوین را تعریف و كنترل نموده و ذخیره های ارزی دولتی حاصله از عرضه ارز داخلی را اداره می نماید. این بانك همچنین به حفظ و اداره سیستم پولی و پرداختی كشور یاری رسانیده و سازماندهی لازم بین آژانس بانكداری كشوری و سیستم بانكی موجودیتها را انجام میدهد.آژانس مزبور وظایف مربوط به صدور مجوز فعالیت بانكها و كنترل فعالیتهای آنها را عهده دار می باشد.

انتصاب رئیس این بانك به موجب قانون مربوطه توسط صندوق بین المللی پول انجام گرفته است. رئیس بالاترین مقام اجرایی بانك مركزی است. اولین اسكناسهای مارك تثبیت شده بوسنی و هرزگوین در تاریخ 22 ژوئن سال 1998 چاپ و عرضه شده است.

بدهیهای خارجی: كل بدهی خارجی بوسنی و هرزگوین در تاریخ 31/12/2000 بالغ بر 3886801740 مارك؛ در تاریخ 31/12/2001 بالغ بر 4052402600 مارك و در تاریخ 31/12/2002 بالغ بر 4045863013 مارك بوده است.

به موجب توافقنامه صلح دیتون قلمرو بوسنی و هرزگوین (و منابع موجود در آن) به نسبت 51 به 49 درصد به دو موجودیت فدراسیون بوسنی و هرزگوین و جمهوری صربسكا تقسیم شده است. احیای اقتصادی بوسنی و هرزگوین و نهادهای آن بر مبنای مفاد دیتون از سال 1996 آغاز گردید. بدین ترتیب تولیدات صنعتی در بوسنی و هرزگوین در مقطع 1996/1995 میلادی رشدی بالغ بر 8/72 درصد داشته كه 6/87 درصد به فدراسیون و 58 درصد به جمهوری صربسكا مربوط میشود. روند رشد اقتصادی بوسنی در سالهای  1997 الی 1999 در حد كمتری ادامه داشته است. بدین ترتیب رشد حجمی تولیدات صنعتی در بوسنی و هرزگوین در سالهای 1997/1998 بالغ بر 4/23 درصد بوده كه 8/23 درصد به فدراسیون و 23 درصد به جمهوری صربسكا مربوط است.

-در سال 2000 در فدراسیون بالغ بر 8/108 درصد و جمهوری صربسكا 6/105 درصد

-در سال 2001 در فدراسیون بالغ بر 2/112 و جمهوری صربسكا 1/87 درصد

-در سال 2002 در فدراسیون بالغ بر 2/109 درصد و جمهوری صربسكا 5/97 درصد

'''كشاورزی'''

1589000 هكتار از خاك بوسنی و هرزگوین را زمینهای قابل كشت تشكیل میدهد كه 1020000 هكتار آن شخم زده و آماده كشت است. این رقم در ازای هر شهروند بوسنیایی بالغ بر 36/0 هكتار می باشد كه به موجب معیارهای بین المللی در مرز حداقل زمین زراعی لازم جهت تامین مواد غذایی لازم ساكنین كشور قرار دارد (البته به شرط استفاده از فن آوری نوین كشاورزی). كشاورزی بوسنی و هرزگوین تنها پاسخگوی 50درصد از كل نیازهای داخلی و 25 درصد از نیازهای غذایی می باشد.

پرورش ماهی در بوسنی و هرزگوین از توسعه زیادی برخوردار نبوده و اخیرا حوضچه هایی جهت پرورش ماهی تاسیس شده كه پاسخگوی نیاز داخلی نیست.

بوسنی و هرزگوین واجد ذخایر ذغال سنگ به حجم 9/3میلیارد تن می باشد كه 63 درصد آن را لیگنیت و 37 درصد باقیمانده را ذغال قهوه ای تشكیل میدهد. میزان ذخایر هیدروكسید آلومینیوم آهن دار بالغ بر 86 میلیون تن و قلع و روی حدود 60 میلیون تن می باشد. از ذخایر عناصر غیر فلزی بوسنی نیز می توان به سنگ نمك، پیروفیلیت خام به میزان 5/14 میلیون تن اشاره نمود. ذخایر قابل توجهی از باریت، آزبست، كائولین، گچ و همچنین مصالح ساختمانی همچون سنگهای تزئینی، آهك، دولومیت، خاك رس و شن و ماسه نیز در بوسنی وجود دارد. حجم ذخایر آهن در این كشور بالغ بر 718 میلیون تن می باشد. همچنین شواهدی از وجود ذخایر نفتی و برخی از عناصر كمیاب فلزی و غیرفلزی نیز در این كشور یافت شده است.

مساحت جنگلهای بوسنی بالغ بر 7/2 میلیون هكتار یا 53 درصد از كل مساحت كشور است. پراكندگی درختان جنگلی در 3/1 میلیون هكتار از جنگلهای كشور تقریبا شكلی متعادل دارد هرچند كه تعداد درختان سوزنی كمتر از درختان برگدار است. رودهای بزرگ بوسنی شامل: بوسنی، نرتوا، راما، ورباس، اونا، تربیشنیتسا و… بوده و دو رود ساوا و درینا نیز مرزی می باشند. دریاچه های طبیعی و مصنوعی (كه در پی سدبندی رودهای راما، نرتوا، تربیشنیتسا، درینا، ورباس و پلیوا ایجاد شده اند و همچنین دریاچه مصنوعی واقع در حوالی توزلا جهت تهیه آب صنعتی) نیز در این كشور وجود دارند.

بوسنی و هرزگوین واجد جایگاه مهمی در سیستم حمل و نقل و ترابری بالكان و شرق اروپا می باشد. تاسیسات جاده ای بوسنی و هرزگوین اغلب در محور مركزی متمركز شده اند: شمال-جنوب در حاشیه رودهای بوسنی و نرتوا و غرب به شرق به موزارات رود ساوا.بخش اعظم منابع طبیعی و اقتصادی كشور نیز در همین نواحی موجود می باشند.

راه آهن بوسنی و هرزگوین توسط دو شركت اداره می شود: شركت دولتی راه آهن فدراسیون كه دفتر مركزی آن در سارایوو است و راه آهن جمهوری صربسكا كه دفتر مركزی آن در بانیالوكا می باشد. طول كل خطوط راه آهن كشور بالغ بر 1031 كیلو متر می باشد (بجز خطوط صنعتی كه از اهمیت زیادی برخوردار می باشد). حمل و نقل 90 درصد از بار و مسافر در بوسنی بطور جاده ای انجام می پذیرد. حمل و نقل جاده ای در بوسنی و هرزگوین تقریبا بطور كامل خصوصی بوده و طول جاده های كشور بالغ بر 22500 كیلومتر می باشد. بخشی از اماكن و تاسیسات جاده ای كه در طول جنگ متحمل خسارات فوق العاده ای شده اند احیا و بازسازی شده اند. بوسنی و هرزگوین تلاشهای زیادی در راستای الحاق به سیستم حمل و نقل بین المللی و اروپایی بعمل می آورد اولین گام در این راستا تاسیس كریدور وی سی است كه از محور میانی كشور عبور كرده و از سمت شمال به جنوب به جاده های كرواسی و مجارستان خواهد پیوست. بوسنی و هرزگوین دارای 400 مرز ورودی جاده ای است كه نهادهای كشوری در راستای طبقه بندی، تجهیز و كنترل آنها  تلاشهای زیادی انجام داده اند.

حمل و نقل هوایی اغلب در خطوط بین المللی انجام گرفته و در حال حاضر 8 شركت هواپیمایی از جمله دو شركت دولتی در كشور فعالیت دارند. بخش اعظم حمل و نقل هوایی بار و مسافر در بوسنی توسط شركتهای خارجی، انجام می پذیرد و ارتباط هوایی بوسنی با اقصی نقاط جهان، خطوط چارتر و حمل و نقل هوایی بار را می توان رضایت بخش تلقی نمود.

حمل و نقل دریایی كالا از بوسنی به خارج و بالعكس از طریق بندر پلوچه واقع دركرواسی انجام می پذیرد. ظرفیت این بندر بالغ بر 5 میلیون تن در سال می باشد. در زمینه حمل و نقل رودخانه ای نیز ظرفیت بندر برچكو در حد وسیع قابل افزایش می باشد. پایانه های برچكو و پلوچه و ساحل ساوا نیز از ارتباط نسبتا خوبی با شبكه های جاده ای، آبی و ریلی كشور و خارج از كشور دارند.

شبكه پست، تلگراف و علی الخصوص مخابرات در بوسنی و هرزگوین از توسعه خوبی برخوردار می باشد در طول سالهای اخیر تاسیسات زیادی در این راستا بازسازی، تجهیز و مدرن سازی شده و سیستمهای قوی دیجیتالی تلفنی و تلفن همراه (مطابق با استاندارد جی اس ام) نصب شده است همچنین فن آوری آی اس دی ان نیز به كشور وارد شده و سیستم رومینگ تلفن همراه نیز برقرار شده است.

در بوسنی و هرزگوین در حال حاضر دو شركت مخابرات وجود دارد: مخابرات فدراسیون و جمهوری صربسكا. تنظیم روابط در بخش مخابرات بعهده آژانس ارتباطات ( CRA) می باشد. اخیرا بسط و گستردگی زیادی در شبكه تلفن همراه و اینترنت ایجاد شده و تعداد مشتركین اینترنت تا سال 2002 بالغ بر 45000 می باشد.

بوسنی و هرزگوین به واسطه موقعیت جغرافیایی، زیباییهای مسحور كننده طبیعی، شرایط مناسب آب و هوایی و میراث فرهنگی و تاریخی از جاذبه های توریستی زیادی برخوردار بوده و دارای ظرفیتهای طبیعی خوبی جهت توسعه اشكال مختلف توریسم می باشد. ظرفیتهای توریستی در مناطق كوهستانی شامل: كوههای بلاشنیتسا، یاهورینا، ایگمن و تربویچ (كه به كوههای المپیك معروفند) و كوههای ولاسیچ در حوالی تراونیك است كه از امكانات وسیعی در راستای توسعه توریسم زمستانه و تفریح و ورزش برخوردار است.

چشمه های درمان بخش آب معدنی ایلیجا واقع در سارایوو، كیسلیاك، فوینیتسا، تسلیچ، توزلا، اولوو، ویشه گراد و سربرنیتسا به منزله منابع غنی آب گرم معدنی می باشند كه از دیرباز جهت معالجه مورد استفاده قرار گرفته اند.

بوسنی از طریق شهر ساحلی نئوم كه هوای آن 270 روز در طول سال آفتابی می باشد به دریای آدریاتیك راه دارد این شهر به اتفاق مناطق اطراف خود از جمله موستار، دریاچه استون، هوتوو بلاتو شرایط استثنایی جهت تفریح و استراحت را برای توریستها فراهم می آورد.

منطقه مجوگوریه نیز پس از رویت حضرت مریم توسط برخی افراد به مركز مدرن توریسم مذهبی با ظرفیتهای مناسب ساختمانی و زیرساختی تبدیل شده است. همچنین آثار و ابنیه های متعلق به هر چهار مذهب (اسلام، یهودیت، كاتولیسم و ارتدوكس) نیز در شهرها و مناطق مختلف از جمله پروساتس و یایتسه وجود دارند. بسیاری از منابع و ثروتهای طبیعی بوسنی و هرزگوین همچنان حفظ شده اند كه از جمله آن می توان به دربند راكیتنیتسه و كروشنیتسه، منطقه حفاظت شده هوتوو بلاتو و بارداچ جهت اسكان پرندگان، جنگلهای پروچیتسا، دریاچه بلیدینیه، پروكوشكو، شاتورسكو، بوراچكو، آبشار كروایتسه، اسكاكاواتس، كوزیتسا، رود اونا با آبشارهایش، جریان بالایی رود درینا و چشمه بونا اشاره نمود.

آمار مربوط به ارزش پولی صادرات كالا: در سال 2000 بالغ بر 069/1 میلیارد دلار، در سال 2001 بالغ بر 073/1 میلیارد دلار، در سال 2002 بالغ بر 011/1 میلیارد دلار.

ساختار داخلی سرزمین بوسنی بسیار پیچیده می باشد. این كشور از دو موجودیت یعنی جمهوری صربسكا و فدراسیون بوسنی و هرزگوین تشكیل شده است. ساختار سیاسی و حقوقی كشور بر اساس توافقنامه صلح دیتون (منعقده در تاریخ 21/11/1995 در دیتون آمریكا و امضا‌ء شده در تاریخ 14/12/1995 در پاریس) تعیین و پایه ریزی شده است. نام رسمی جمهوری بوسنی و هرزگوین پس از اجرای توافقنامه صلح دیتون به “بوسنی و هرزگوین” تغییر یافت و این كشور در چارچوب مرزهای تایید شده و به رسمیت شناخته شده بین المللی به حیات خویش ادامه داد.

موارد ذیل در حیطه اختیارات نهادهای كشوری بوسنی و هرزگوین قرار دارد: 1-سیاست خارجی، 2-سیاست تجاری خارجی، 3-سیاستهای گمركی، 4-سیستم پولی (به موجب بند هفتم دیتون)، 5-تامین مالی نهادهای كشوری و تعهدات بین المللی بوسنی و هرزگوین، 6-اجرای مقررات كیفری و حقوقی كشوری، بین المللی و موجودیتها (از جمله ارتباط با پلیس بین المللی)، 7- انتصاب مسئولین و فعالیت شبكه ارتباطاتی بین المللی و مشترك داخلی (از جمله تصویب مقررات مربوط به ارتباطات بین موجودیتی و كنترل حمل و نقل هوایی).

بوسنی و هرزگوین از حیث اداری و دولتی به دو واحد (موجودیت) تبدیل شده است: فدراسیون بوسنی و هرزگوین (51 درصد) و جمهوری صربسكا (49 درصد).

فدراسیون بوسنی و هرزگوین شامل 10 كانتون می باشد: 1-اونا سانا، 2-پوساوینه، 3-توزلا، 4-زنیتسا دوبوی، 5-بوسانسكو پودرینیه، 6-بوسنی میانی، 7-هرزگوین نرتوا، 8-غرب هرزگوین، 9- سارایوو، 10-هرتسگ بوسنی.

جمهوری صربسكا نیز شامل 5 منطقه می باشد: 1-بانیالوكا، 2-دوبوی، 3-بیلینا، 4-منطقه سارایوو-رومانیه، 5-تربینیه.

كانتونها و مناطق فوق نیز به مناطق شهرداری تقسیم میشوند. برچكو نیز به موجب رای حكمیت كمیسیون بین المللی بعنوان منطقه ویژه تحت كنترل دولت كشوری قرار دارد و نام “منطقه” به آن اطلاق میشود.

قوه مجریه بوسنی و هرزگوین شامل شورای ریاست جمهوری (سه عضو صرب، كروات و بوشنیاك) و شورای وزیران (هشت وزارتخانه) می باشد. اختیارات شورای ریاست جمهوری بشرح ذیل می باشد: هدایت و كنترل سیاست خارجی بوسنی و هرزگوین، 2-انتصاب سفرا و دیگر نمایندگان بین المللی بوسنی و هرزگوین كه حداكثر دوسوم آنان می توانند از قلمرو فدراسیون انتخاب شوند، 3-معرفی بوسنی در نهادهای بین المللی و درخواست عضویت در نهادها و سازمانهای بین المللی كه بوسنی هنوز به عضویت آنها پذیرفته نشده است. 4-انجام مذاكرات جهت انعقاد قراردادهای بین المللی بوسنی و هرزگوین و لغو و تایید این قراردادها (با موافقت مجلس)، 5-اجرای تصمیمات مجلس، 6-ارائه طرح بودجه سالیانه به پارلمان با توصیه قبلی شورای وزیران، 7-ارائه گزارش مربوط به مخارج شورای ریاست جمهوری به مجلس (در صورت درخواست مجلس، حداقل یكبار در سال)،  8-هماهنگی با سازمانهای غیردولتی و بین المللی در بوسنی و هرزگوین (در صورت نیاز)، 9-اجرای دیگر وظایفی كه از جانب مجلس یا با موافقت موجودیتها به این ارگان تفویض می شود.

رئیس شورا و وزرا شورای وزیران را تشكیل میدهند. شورای مزبور مسئولیت اجرای وظایف قید شده در تبصره های 1و4و5 بند سوم قانون اساسی را بعهده داشته و گزارش فعالیتهای خود را به مجلس ارائه می نماید (حداقل یكبار در سال می بایست گزارش مربوط به هزینه های كشوری را ارائه نماید)، 2-حداكثر دوسوم از تعداد كل وزرا می توانند از قلمرو فدراسیون انتخاب شوند. انتصاب معاونین وزرا كه از حیث قومی با وزیر مربوطه متفاوتند بعهده رئیس شورا می باشد. رئیس شورا پس از تایید و رای موافق مجلس وظایف خود را آغاز می نماید. شواری وزیران در صورت استیزاه و رای عدم اعتماد مجلس بكار خود خاتمه خواهد داد. شورای وزیران شامل 8 وزیر می باشد.

خانه اقوام شامل 15 عضو می باشد كه دو سوم آن از فدراسیون (5 كروات و 5 بوشنیاك) و یك سوم باقیمانده از جمهوری صربسكا (5 صرب) انتخاب میشود.

اعضاء بوشنیاك و كروات خانه اقوام از فدراسیون توسط نمایندگان كروات و بوشنیاك خانه اقوام فدراسیون و نمایندگان صرب توسط مجلس جمهوری صربسكا انتخاب میشوند. جهت تصمیم گیری در خانه اقوام می بایست حداقل 9 عضو در جلسه مجلس حضور داشته باشند با این شرط كه این 9 تن شامل 3 نماینده صرب، 3 نماینده كروات و 3 نماینده بوشنیاك باشند.

مجلس نمایندگان شامل 42 عضو (14 بوشنیاك، 14 صرب و 14 كروات) می باشد كه دوسوم اعضاء آن از فدراسیون و یك سوم باقیمانده ازجمهوری صربسكا انتخاب میشوند. نمایندگان مجلس نمایندگان بموجب قانون انتخابات و بطور مستقیم از موجودیت خویش  انتخاب میشوند. دوره نمایندگی مجلس 4 ساله می باشد.

مجلس فدراسیون بوسنی و هرزگوین شامل مجلس نمایندگان (متشكل از 98 نماینده) و خانه اقوام (73 نماینده) می باشد. توزیع كرسیهای مجلسی به احزاب سیاسی پس از انتخابات 5 اكتبر سال 2002 به شرح ذیل می باشند: حزب اقدام دمكرات 32 كرسی، اتحادیه دمكراتیك كرواتها 16 كرسی، حزب سوسیال دمكرات 15 كرسی، حزب برای بوسنی 15 كرسی و دیگر احزاب مجموعا 20 كرسی.

دادگاه قانون اساسی بوسنی و هرزگوین شامل شورای عالی دادگاهی و دادستانی بوسنی و هرزگوین بوده و از 9 عضو تشكیل شده است. 4 عضو آن توسط مجلس نمایندگان فدراسیون، 2 عضو توسط مجلس جمهوری صربسكا منصوب شده و 3 عضو دیگر نیز توسط رئیس دادگاه حقوق بشر اروپا و با توافق و مشورت قبلی شورای ریاست جمهوری بوسنی انتخاب میشوند. قضات انتخاب شده توسط رئیس دادگاه حقوق بشر اروپا می توانند اتباع بوسنیایی یا غیربوسنیایی باشند.

به موجب توافقنامه صلح دیتون دو موجودیت بوسنی و هرزگوین دارای اختیارات ذیل می باشند: 1-موجودیتها حق دارند با احترام به اصل تمامیت ارضی و حاكمیت بوسنی و هرزگوین روابط موازی با كشورهای همسایه برقرار نمایند. 2-هر موجودیت به منظور ایجاد امكان اجرای تعهدات بین المللی دولت كشوری به آن كمك می نماید ضمن اینكه تعهدات مالی كه یك موجودیت بدون موافقیت موجودیت دیگر و قبل از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی بوسنی و هرزگوین ایجاد نماید بعنوان تعهدات مالی همان موجودیت تلقی شده و می بایست به تنهایی آن را عهده دار شود باستثناء مواردی كه تعهد مزبور شرط عضویت بوسنی در یك سازمان یا نهاد بین المللی باشد. 3-موجودیتها در حیطه اختیارات خود كلیه شرایط لازم جهت حفاظت حقوقی و امنیتی اشخاص، حفظ و نگهداری ارگانهای مدنی مسئول اجرای قوانین و مقررات كه فعالیت خود را بر حسب مقررات و معیارهای جاری بین المللی بانجام می رسانند را فراهم می سازند. 4-هر موجودیت می تواند با موافقت مجلس توافقنامه هایی را با نهادها و كشورهای خارجی منعقد نماید. مجلس می تواند از حیث قانونی تعیین نماید كه برای چه قراردادهایی نیاز به موافقت مجلسی نیست.

مجلس فدراسیون و جمهوری صربسكا در سال 2002 اصلاحاتی بر قانون اساسی به تصویب رساندند كه ضامن تساوی هر سه قومیت در كلیه نقاط كشور می باشد.

فدراسیون بوسنی و هرزگوین: پس از امضاء توافقنامه واشنگتن (در تاریخ 18/3/1994) اجلاس مجلس تعیین كننده قانون اساسی فدراسیون در سارایوو در تاریخ 30/3/1994 با حضور نمایندگان منتخب مردم در انتخابات سال 1990 (از مناطق موجود در قلمرو فدراسیون) برگزار و قانون اساسی فدراسیون به تصویب رسید. به موجب قانون اساسی: بوشنیاكها و كرواتها بعنوان قومیتهای متساوی الحقوق (به اتفاق اقلیتهای قومی و مذهبی و دیگر اتباع جمهوری بوسنی و هرزگوین) جهت كسب حقوق حقه خویش در مناطقی كه اكثریت جمعیت آنها را بوشنیاكها و كرواتها تشكیل میدهند فدراسیون بوسنی و هرزگوین كه شامل واحدهای فدراسیونی (كانتونها) می باشند را ایجاد می نمایند كانتونها دارای حقوق و مسئولیت یكسان و متساوی می باشند. مجلس مذكور در اكتبر سال 1996 پس از برگزاری انتخابات پارلمانی فدراسیون به فعالیت خود خاتمه داد.

=دولت جمهوری صربسكا=

دولت جمهوری صربسكا بزرگترین مرجع اجرایی این موجودیت محسوب میشود. حیطه اختیارات، سازماندهی، عملكرد و نحوه تصمیم گیری در داخل دولت مطابق با قانون اساسی و قوانین و ضوابط جمهوری صربسكا تعیین شده است. دولت جمهوری صربسكا شامل رئیس جمهور، معاونین رئیس جمهور و 16 وزارتخانه می باشد. وزرای كابینه دولت توسط مجلس جمهوری صربسكا انتخاب میشوند. دبیرخانه دولت شامل 4 واحد می باشد: دفتر رئیس جمهور، بخش روابط عمومی، بخش فعالیتهای عملیاتی-حرفه ای و اداری و فنی، و بخش امور عمومی. وزرای دولت جمهوری صربسكا مستقیما  فعالیت وزارتخانه مربوط به خود را اداره می نمایند. وزارتخانه ها نهادهای اداری هستند كه فعالیتهای اداری و دیگر فعالیتهای مربوطه را بانجام رسانده و مستقیما تحت اداره دولت قرار داشته و تابع سازمان یا ارگان دیگری نیستند.

مجلس جمهوری صربسكا دارای 83 نماینده بوده و فعالیتهای مربوط به قانون گزاری را بانجام میرساند. توزیع كرسیهای مجلسی احزاب سیاسی جمهوری صربسكا به موجب آخرین انتخابات بشرح ذیل است: حزب دمكرات صرب 26 كرسی، اتحادیه سوسیال دمكراتهای مستقل 19 كرسی، حزب توسعه دمكراتیك 9 كرسی، حزب اقدام دمكراتیك 6 كرسی، حزب رادیكال صرب 4 كرسی، حزب سوسیالیست جمهوری صربسكا 3 كرسی،

حزب دمكرات مردمی 3 كرسی، حزب برای بوسنی 4 كرسی، حزب سوسیال دمكرات 3 كرسی و دیگر احزاب مجموعا 6 كرسی.

قوه مجریه شامل دولت جمهوری صربسكا با 16 وزارتخانه مربوطه می باشد. قوه قضائیه مسئولیت دادگاههای موجود در قلمرو جمهوری صربسكا را بعهده داشته و دادگاه قانون اساسی صربسكا نیز وظیفه حفاظت از قانون اساسی و قوانین را بعهده دارد.

=منطقه برچكو=

برچكو در شمال شرقی بوسنی و هرزگوین و در مسیر خطوط بین المللی آبی رود ساوا واقع شده است. این منطقه در واقع به منزله تقاطع راههای خاكی و آبی ارتباط دهنده بوسنی با غرب اروپا، كشورهای حوزه رود دانوب و دریای سیاه می باشد. قبل از تجاوز به بوسنی و هرزگوین برچكو مركز مهم اقتصادی و فرهنگی و بزرگترین بندر رودخانه ای بوسنی و هرزگوین محسوب میشد بطوریكه بیش از 40 درصد از حمل و نقل داخلی  و 60 درصد از كل حمل و نقل كالا، مایعات و مواد خام از طریق این بندر انجام می گرفت. برچكو در حال حاضر پل بین شرق و غرب جمهوری صربسكا و فدراسیون با كشورهای غرب اروپا محسوب میشود. با توجه به اهمیت استراتژیك این منطقه برای فدراسیون وجمهوری صربسكا كمیسیون بین المللی تعیین كننده موقعیت برچكو در تاریخ 9 مارس 1999 برچكو را بعنوان منطقه معرفی نمود. منطقه برچكو واجد سیستم اداری و دولتی دمكراتیك و چندقومی مختص به خویش است. قبل از جنگ در این منطقه حدود 88000 تن زندگی می كردند كه از این تعداد 44 درصد بوشنیاك، 25 درصد كروات، 21 درصد صرب و 10 درصد باقیمانده نیز از اقلیتهای قومی و مذهبی بودند. پس از خاتمه تجاوز جمعیت این منطقه به حدود 90000 تن رسیده كه تعداد زیادی از آنان را جنگزدگان و آوارگان تشكیل میدهند و بیش از 10000 تن از ساكنین قبل از جنگ این منطقه هنوز در انتظار بازگشت به موطن خویش می باشند.

احزاب سیاسی، گروهها و سران آنها: در بوسنی و هرزگوین تعداد زیادی حزب سیاسی به شرح ذیل وجود دارد كه در انتخابات قبل نیز شركت داشته اند: حزب بوسنی به رهبری میرنس آیانوویچ، حزب وطن پرستان بوسنی به رهبری صفر خلیلوویچ، حزب دمكراتیك شهروندان بوسنی و هرزگوین به رهبری ابراهیم اسپاهیچ، اتحاددیه دمكرات مسیحی كرواتها به رهبری آنته پاشالیچ، اتحادیه دمكراتیك كرواتهای بوسنی و هرزگوین به رهبری  باریشا چولاك، حزب حقوقیان كروات به رهبری زدراوكو هرستیچ، حزب روستاییان كروات به رهبری ایلیا سیمیچ، حزب مردمی دمكراتیك به رهبری دراگان كوستیچ، حزب دمكرات بازنشستگان به رهبری آلویز كنزوویچ، حزب دمكرات جمهوری صربسكا به رهبری دراگومیر دومیچ، اتحادیه دمكراتیك مردمی به رهبری فكرت عبدیچ، حزب دمكراتیك سوسیالیستها به رهبری نبویشا رادمانوویچ، حزب لیبرال دمكرات به رهبری راسم كادیچ، حزب ابتكار عمل جدید كرواتها به رهبری كرشیمیر زوباك، حزب برای بوسنی به رهبری صفت خلیلوویچ، حزب اقدام دمكراتیك به رهبری سلیمان تیهیچ، حزب توسعه دمكراتیك به رهبری ملادن ایوانیچ، حزب سوسیال دمكراتهای مستقل به رهبری میلوراد دودیك، حزب بازنشسگان فدراسیون به رهبری حسین ویكوویچ، حزب بازنشستگان جمهوری صربسكا به رهبری استویان بوگوساویچ، حزب مردمی با كار برای بهروزی به رهبری ملادن ایوانكوویچ، حزب جمهوری خواه بوسنی و هرزگوین به رهبری استپان كلوایچ، حزب دمكرات صرب به رهبری درگان كالینیچ، اتحاد مردمی صرب به رهبری برانیسلاو ایلیچ، حزب سوسیال دمكرات بوسنی و هرزگوین به رهبری زلاتكو لاگومجیا، حزب سوسیالیست جمهوری صربسكا به رهبری ژیوكو رادیشیچ.

در بوسنی و هرزگوین ارتش واحد وجود ندارد و نیروهای نظامی به دو بخش ارتش فدراسیون بوسنی و هرزگوین و ارتش جمهوری صربسكا تقیسم شده اند. ارتش فدراسیون شامل دو جزء بوشنیاك و كروات بوده و تنها ستاد فرماندهی ارتش فدراسیون از سربازان و درجه داران هر دو قوم بوشنیاك و كروات تشكیل شده است. ارتش هردو موجودیت تحت كنترل غیرنظامی قرار داشته و در صدر آن وزارت دفاع موجودیت قرار دارد. به موجب قانون اساسی بوسنی و هرزگوین هر یك از سه عضو شورای ریاست جمهوری بوسنی از اختیارات قانونی جهت فرماندهی نیروهای نظامی قومیت خویش برخوردار می باشد. با این وجود قانون اساسی جمهوری صربسكا همچنان رئیس جمهور این موجودیت را فرمانده عالی ارتش جمهوری صربسكا تلقی میكند.

ارتش فدراسیون شامل 24000 نظامی (16618 بوشنیاك و 7225 كروات) قرار گرفته در 4 لشكر می باشد. در جزء بوشنیاك لشكر اول در سارایوو، لشكر دوم در توزلا و لشكر پنجم در بیهاچ مستقر است. لشكر اول كرواتها نیز در موستار مستقر می باشد. ارتش فدراسیون دارای واحد موتوری، مكانیزه و زره پوش، توپخانه دوربرد و پدافند هوایی می باشد. همچنین واحدهای دیگری همچون واحد دیده بانی، مهندسی، تداركات و پشتیبانی و اخطاردهی، نیروهای عكس العمل سریع و واحد پدافند هوایی نیز جزء آن می باشند.

ارتش جمهوری صربسكا دارای حدود 10000 سرباز و 4 لشكر می باشد. لشكر اول در بانیالوكا، لشكر سوم در بیلینه، لشكر پنجم در سوكولاتس و لشكر هفتم در بیلچی مستقر می باشند. این ارتش همچنین دارای واحدهای موازی و پشتیبانی (دیده بانی، توپخانه، اخطار، مهندسی و تداركات) می باشد. در این ارتش نیز نیروهای عكس العمل سریع و پدافند هوایی وجود دارند.

به موجب قانون جدید وزارت دفاع كشوری تشكیل و تعداد نیروهای نظامی كل كشور به 12000 هزار سرباز تقلیل یافته است.

بوسنی و هرزگوین در سازمانهای بین المللی ذیل عضو می باشد: BIS, CE  , EBRD, ECE, FAO, G77, IAEA, IBRD, ICAO, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, IMO, INTERPOL, IOC, IOMعضو ناظر ,ISO, ITU, NAMعضومهمان, OASعضو ناظر, OICعضو ناظر, OPCW, OSCE, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UNMEE, UPU, WHO, WIPO, WMO, WtoO, WtrOعضو ناظر.  بوسنی و هرزگوین عضو مهمان سازمان كنفرانس اسلامی و از سال 1993 نیز عضو ISESCO می باشد.

این دفتر در تاریخ 21 دسامبر 1995 در پی تصویب قطعنامه 1035 سازمان ملل بمدت یكسال در بوسنی برقرار گردید و سپس شورای امنیت سازمان ملل این مدت را بمدت چندسال تمدید نمود و بالاخره با قطعنامه 1423 در تاریخ 31 دسامبر 2002 به فعالیت خود در بوسنی خاتمه داد.

نماینده عالی جامعه بین الملل و وظایف و اختیارات او در ضمیمه 10 توافقنامه صلح دیتون تعریف شده است. حیطه فعالیتها و اختیارات نماینده عالی در بوسنی و هرزگوین به شرح ذیل می باشد: نظارت بر اجرای توافقنامه صلح، حمایت از همكاری مستقل با احزاب سیاسی و قوه مجریه در راستای اجرای توافقنامه صلح دیتون، معرفی و اجرای كامل كلیه ابعاد مدنی توافقنامه، هماهنگی فعالیتهای سازمانهای غیرنظامی و آژانسها در بوسنی و هرزگوین به منظور تضمین اجرای موثر ابعاد مدنی توافقنامه دیتون، تسهیل در امر تصویب هر گونه تصمیم به منظور حل مشكلات مربوط به اجرای قوانین، مشاركت در كنفرانسهای كمك رسانی، ارائه گزارشات مقطعی به سازمان ملل، اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریكا، فدراسیون روسیه و دیگر دول راغب، احزاب سیاسی و سازمانها.

===دفتر سازمان امنیت و همكاری اروپا===

فعالیتهای سازمان امنیت و همكاری اروپا OSCE در چارچوب توافقنامه صلح دیتون (كه در سال 1995 در دیتون به منظور خاتمه بخشیدن به درگیریهای 43 ماهه به امضاء رسید. پس از خاتمه جنگ و درگیری بوسنی و هرزگوین با مشكلات عدیده ای در راستای ایجاد دمكراسی و جامعه چندقومی مواجه می باشد) تنظیم شده است.

پس از امضاء توافقنامه صلح دیتون نیروهای حافظ صلح  تحت عنوان آیفور و به سرپرستی ناتو با هدف اجرای ابعاد نظامی توافقنامه صلح تشكیل گردیدند.

(ابعاد غیرنظامی توافقنامه شامل: حفظ مرحله آتش بس، عقب نشینی نیروهای نظامی از مناطق عملیاتی، جمع آوری سلاحهای سنگین و لغو بسیج نیروهای نظامی، ایجاد شرایط جهت عقب نشینی نیروهای سازمان مللی كه در قالب آیفور فعالیت نداشتند و كنترل آسمان بوسنی و هرزگوین).

آسفور در بدو امر با 60 هزار نیروی نظامی از فعالیتهای سازمان امنیت و همكاری اروپا در راستای نظارت و كنترل انتخابات برگزار شده در سپتامبر 1996، شركت در امر احداث پلها و جاده ها، پروژه های مین روبی، ایجاد فرودگاه جهت حمل و نقل غیرنظامی، احیای شبكه های آب، گاز و برق، احداث بیمارستانها و مدارس حمایت نمود. این فعالیتها را نیروهای 18 كشور غیرعضو ناتو نیز همراهی و حمایت نمودند. در تاریخ 20 دسامبر 1996 اسفور جایگزین آیفور گردید.

وظیفه اصلی اسفور ممانعت از درگیری و نزاع و فراهم آوردن امكانات لازم جهت حمایت از فعالیتهای ارگانهای مدنی است. تعداد سربازان اسفور در مقایسه با آیفور به 31000 تن تقلیل یافت. پس از تمدید دوره ماموریت آن در ماه ژوئن 1998 با توجه به اذعان ناتو به لزوم ایجاد اعتماد و همكاری متقابل بین نیروهای نظامی بوسنی و هرزگوین دوره هایی جهت مقامات نظامی و غیرنظامی هر سه قومیت برگزار گردید.

تصمیم مبنی بر كاهش نیروهای اسفور در تاریخ 25 اكتبر سال 1999 اجرا و تغییراتی در سازماندهی و توزیع حوزه های عملیاتی این نهاد نیز ایجاد گردید. تعداد نیروهای اسفور در سال 2003 در بوسنی و هرزگوین در حدود 13000 سرباز بوده است.

پیمان ثبات اروپای جنوب شرقی: پیمان ثبات اولین تلاش جدی جامعه بین الملل جهت ایجاد تغییر در سیاست قبلی خود یعنی ‌“ عكس العمل پس از وقوع بحران” و اتخاذ استراتژی پیشگیری طویل المدت از وقوع درگیریها و نزاع می باشد.

40 كشور و سازمان مختلف در سند مربوط به تاسیس این پیمان متعهد به تلاش در راستای تقویت كشورهای اروپای جنوب شرقی شده اند، تلاش در راستای حفظ و حراست از صلح، دمكراسی، احترام به حقوق بشر و توسعه اقتصادی، حفظ نظم و آرامش وثبات در كل منطقه.

همگرایی به اروپا  در كلیه كشورهای منطقه تبلیغ و معرفی میشود. ایده مبنی بر ایجاد پیمان ثبات اواخر سال 1998 و قبل از وقوع جنگ در كوزوو مطرح گردید و اجلاس افتتاحیه پیمان ثبات در تاریخ 30 جولای سال 1999 در سارایوو برگزار گردید.

دفتر بانك جهانی در بوسنی و هرزگوین: هدف اصلی دفتر بانك جهانی در بوسنی حمایت از دولت در فرایند ایجاد و تقویت نهادها و سیاست اداره كشور، موجودیتها ومناطق و تطبیق سیستم پولی كشور می باشد. حمایت از استراتژی مزبور با اعتباری بالغ بر 300 میلیون دلار از آژانس  IDA انجام می گیرد و شرط اصلی ارائه این اعتبار اجرای اصلاحات می باشد.

USAID سازمان دولتی آمریكایی است كه با بودجه ای بالغ بر 6 میلیارد دلار برنامه های خود در 75 كشور جهان (در اروپا، آسیا، خاورمیانه، آمریكای لاتین و آفریقا) را اجرا می نماید. هدف اصلی این سازمان معرفی و حمایت از چارچوب توسعه اقتصادی، امكانات درمانی و بهداشتی، حمایت و تقویت مدیریت سالم و ارائه كمكهای انسان دوستانه در كشورهایی كه در مرحله انتقال قرار دارند می باشد. آژانس مذكور فعالیتهای خود را از طریق مشاركت با دول بومی، دیگر سازمانهای دولتی آمریكایی، اهداكنندگان بین المللی، تجار منطقه ای و سازمانهای غیردولتی به انجام میرساند.

USAID شبكه های برق رسانی را احیا و بازسازی و امكان استفاده از انرژی الكتریكی را برای 776000 تن فراهم آورده است قابل ذكر است كه رقم مذكور 25 درصد از كل جمعیت بوسنی را تشكیل میدهد. در سال 1998 نیز زیرساختها و تاسیسات جهت بازگشت 80000 جنگزده را بطور بلاعوض فراهم نمود. قابل ذكر است كه یك سوم از این افراد جنگزدگانی هستند كه در محل بازگشت خود در اقلیت می باشند.

جمعیت اسلامی بوسنی و هرزگوین ارگان واحد مسلمانان بوسنی و هرزگوین و بوشنیاكهای مقیم خارج از كشور (و دیگر مسلمانانی كه آن را بعنوان جمعیت اسلامی خویش بپذیرند) می باشد.

مشیحت جمعیت اسلامی سنجاك، مشیحت جمعیت اسلامی كرواسی و مشیحت جمعیت اسلامی اسلوونی نیز اجزاء تشكیل دهنده جمعیت اسلامی بوسنی و هرزگوین می باشند.

جمعیت اسلامی بوشنیاكها 120 سال قبل بطور مستقل فعالیت خود را آغاز نمود. شیخ الاسلام استانبول در سال 1882 هیلمی افندی عمروویچ را بعنوان مفتی بوسنی منصوب نمود وی سپس در طول همان سال بعنوان رئیس العلماء منصوب گردید. در سال 1930 شاه الكساندر استقلال جمعیت اسلامی بوسنی را لغو و سازماندهی جدیدی را در سطح یوگسلاوی ایجاد می نماید. همان سال اساسنامه جمعیت اسلامی شاهنشاهی یوگسلاوی نیز تصویب گردید. سازماندهی مزبور در دوران حكومت سوسیالیستی نیز ادامه داشت. در سال 1947 اولین اساسنامه كه در آن ساختار قدیمی و اصل استقلال جمعیت اسلامی از سیستم دولتی مورد تایید قرار گرفت، تصویب گردید و جمعیت اسلامی و ارگانهای آن در كلیه مناطق تشكیل و شكل گرفت. چنین سازماندهی با سیستم مركزی نظام پیشین همخوانی و مطابقت داشت چرا كه امكان كنترل آسانتر جمعیت اسلامی و تاثیرگذاری بر تصمیمات آن را فراهم می آورد. در اساسنامه مصوبه سال 1959 عملا مصادره اموال موقوفه توسط دولت و محروم نمودن جمعیت اسلامی از اموال غیرمنقول آن تایید و شكلی قانونی به خود گرفت.

با فروپاشی جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی سیستم جمعیت اسلامی واحد در كل یوگسلاوی نیز لغو گردید و پس از به رسمیت شناخته شدن بوسنی و هرزگوین امكان احیای فعالیت مستقل جمعیت اسلامی بوسنی و هرزگوین فراهم گردید. در تاریخ 28/4/1993 علما و روشنفكران مذهبی در شرایط جنگی این ارگان را شكل دادند و در اولین اجلاس  مجلس اسلامی اساسنامه موقت جمعیت اسلامی بعنوان عالی ترین سند قانونی تصویب و رئیس العلما و معاون وی منصوب گردیدند. اساسنامه جمعیت اسلامی در نوامبر 1997 تصویب و در ماه اوت 1996 دكتر مصطفی افندی تسریچ بعنوان رئیس العلماء منصوب گردید.

واحد اساسی سازمان یافته جمعیت اسلامی را گروه نمازگزاران مساجد تشكیل می دهند كه عموما یك روستا یا چند روستا را پوشش میدهد در سطح شهرها بخش مركزی شهر یا نمازگزاران یك محله یا چند خیابان این گروه را تشكیل میدهند. نمازگزار اغلب به جمع نزدیكترین مسجد به محل سكونت خود می پیوندد. در طول تجاوز اخیر به بوسنی و هرزگوین 618 مسجد بطور كامل تخریب شده اند كه برخی از آنها از حیث تاریخی، معماری یا هنری  بسیار باارزش بوده اند. تعداد زیادی از مساجد نیز در حد كم و زیاد دچار خسارت شده اند.

مجلس ارگان جمعیت اسلامی است كه اغلب یك منطقه یا فراتر از آن را پوشش میدهد.

دفتر مفتی ارگان اصلی جمعیت اسلامی در مناطق خاص است در كل بوسنی و هرزگوین 8 دفتر مفتی وجود دارد.

ریاست جمعیت اسلامی ارگان اجرایی اجلاس جمعیت اسلامی به سرپرستی رئیس العلما می باشد. اعضاء ریاست را بجز رئیس العلماء،معاون وی و 4 مفتی، 2 عضو اجلاس اسلامی، یك نماینده دانشكده اسلامی و یك نماینده از مدرسه غازی خسرو بیگ تشكیل میدهند.

رییس العلماء، رهبر مذهبی كلیه مسلمانان بوسنی و هرزگوین و كلیه بوشنیاكهای مقیم خارج از كشور می باشد. رئیس العلماء در اجلاس جمعیت اسلامی منصوب شده و نمایندگی جمعیت اسلامی در داخل و خارج از كشور را بعهده دارد.

بالاترین ارگان قانون گزاری جمعیت اسلامی بوسنی و هرزگوین می باشد كه قانون اساسی و دیگر مقررات ضوابط را تصویب نموده، رئیس العلماء را منصوب می نماید، مدارس و دیگر اماكن جمعیت اسلامی را تاسیس می نماید، مفتیان را عزل و نصب می نماید. اجلاس جمعیت اسلامی در تاریخ 28 آوریل 1995 تشكیل و دارای 73 عضو می باشد.

==اماكن تاریخی، فرهنگی مسلمانان==

ساكنین بوسنی با پذیرش دین اسلام برای اولین بار خود را در كنار فرهنگی بزرگ كه سریعا پذیرفته شد و در طول قرون آتی به توسعه این مرز و بوم یاری رساند،‌ یافتند. در مناطقی كه در چارچوب “پاشالوك بوسنی” قرار داشتند بیشترین میراث فرهنگی حفظ شده است. در حال حاضر نیز ویژگیهای معماری و شهرسازی شرقی در بسیاری از شهرهای قدیمی قرار گرفته در مناطق فوق بخوبی حس میشود. تعداد زیادی از شاهكارهای معماری و اماكن تاریخی قرار گرفته در این شهرها به سبك معمول عثمانی ساخته شده اند.

در مقطع حكومت امپراطوری عثمانی در بوسنی و هرزگوین تعداد زیادی مسجد ساخته شده، از جمله: مسجد چكرِكچین در سارایوو (تاسیس در سال 1526)، مسجد آلاجا در فوچا (تاسیس در سال 1550و تخریب در سال 1992)، مسجد كاراجوز بیگ در موستار(تاسیس در سال 1557)، مسجد یوسف پاشا در ماگلای (تاسیس در سال 1560)، مسجد علی پاشا در سارایوو (تاسیس در سال 1561)، مسجد فرهاد بیگ در سارایوو (تاسیس در سال 1562)، مسجد حاجی علی در پوچیتلی (تاسیس در سال 1563 و تخریب در سال 1993)، مسجد تسار در سارایوو (تاسیس در سال 1565)، مسجد سینان بیگ در چاینیچ (تاسیس در سال 1570، تخریب در سال 1992)، مسجد تفتردار در بانیالوكا (تاسیس در سال 1594، تخریب در سال 1993)، مسجد محمد پاشا در موستار (تاسیس در سال 1612). تنها مسجد غازی خسرو بیگ در سارایوو (تاسیس در سال 1530)، و فرهاد پاشا در بانیالوكا (تاسیس در سال 1583 و تخریب در سال 1993) دارای گنبد و زیر گنبد در بالای محراب مسجد می باشند.

بقعه از لحاظ شكل ظاهری نظیر مساجدی است كه واجد زیرگنبد هستند با این اختلاف كه گنبد اغلب بر روی 4 ستون نصب شده است. بقعه می تواند حالت باز یا بسته داشته باشد. از بقعه های بسته می توان به غازی خسرو بیگ و مراد بیگ در سارایوو، فرهاد پاشا در بانیالوكا (تخریب شده)، سینان بیگ در چاینیچی (تخریب شده) یاد كرد. از بقعه های باز نیز می توان به آلیفاكوواتس و مسجد كنار تكیه سینان در سارایوو و چند بقعه در تراونیك یاد كرد.

بروس بزیستان (بازار) سارایوو بنایی است كه در سال 1551 تاسیس شده است. این بنا دارای شكلی مستطیلی است و با گنبدهایی پوشیده شده است. حمامها نیز از حیث ساختمانی تقریبا از همین سبك تبعیت می نمایند و تقریبا شبیه بزیستان زیرگنبد دار می باشند ولی از لحاظ تركیب ساختمانی با ارزشتر از بزیستان می باشند. در قرن شانزدهم میلادی در بوسنی و هرزگوین هر قصبه دارای یك یا چند حمام بود و در بسیاری از شهرها حمامها بناهایی تاریخی و بقعه مانند هستند كه در بافت قدیمی شهر تاثیر مهمی می گذارند. از حمامهای مشهور می توان به حمام غازی خسرو بیگ در سارایوو (تاسیس در سال 1555) اشاره نمود.

مدرسه اسلامی غازی خسرو بیگ (تاسیس در سال 1537) علیرغم اینكه از حیث مساحت تقریبا كوچك است از حیث معماری بنایی بسیار باارزش بشمار می رود. اندرونی آن با درگاه گنبددار و فواره آب با مسجد جنب مدرسه هماهنگی ساختمانی زیادی دارد. فواره یا حوضچه آب شامل حوضی هشت ضلعی یا دایره ای شكل است كه سقف چوبی تكیه داده به ستونهای چوبی آن را می پوشاند. در میان حوض سنگی وجود دارد كه آب از حفره های درون آن بیرون ریخته و به حوض می ریزد. روانی و زیبایی آبی كه به درون حوضچه هامی ریزد طراوت شاعرانه ای به محل میدهد زیباترین حوضچه های آب متعلق به مسجد محمد پاشا و كاراجوز بیگ در موستار، مسجد سینان بیگ در چاینیچه (تخریب شده)، مسجد عصما سلطان در یایتسه (تخریب شده) و مسجد غازی خسرو بیگ در سارایوو می باشند.

تركها در قلعه های خود استحكامات كم ارتفاعی جهت استقرار توپها بنا می كردند در كل مناطق بوسنی و هزرگوین شهرهای زیادی با قلعه و استحكامات ایجاد گردید و سبكهای جدیدی در احداث در قلعه ها، پنجره ها، طاقچه های موجود در دیوارها و زره های رزمی ایجاد گردید بطوریكه جزئیات مربوط به تزئین آنها تا حد زیادی حذف و منحصرا به نقش دفاعی دژها و قلعه ها اهمیت داده میشد.

نمای قلعه ها بعلت احداث مساجد با مناره های باریك و برجهای ساعت تغییر یافت. برج ساعت بنایی بود كه محور اصلی نمای شهرهای كوچك و بزرگ تبدیل شد. زیباترین برج ساعت در سارایوو و بانیالوكا احداث شده است.

پلهای ساخته شده در عهد كلاسیك (قرن شانزدهم) دارای ارزش تاریخی و زیبایی منحصربه فردی می باشد. در ساخت پلها همواره گرایشی نسبت به طرحهای آزاد و رویایی وجود داشته است. برخی از پلها دارای یك قوس (پل موستار) و برخی دیگر دارای چند قوس بود (پل ویشه گراد). می توان گفت كه در ساخت پلها قاعده خاصی وجود نداشته و معمار آزادانه ایده های خود را در احداث آنها بكار بسته است. مهمترین و معروفترین پلها شامل: پل رودخانه درینا در ویشه گراد، پل رودخانه نرتوا در موستار، پل كوزیا چوپریا بر رودخانه میلیاتسكای سارایوو، پل ژپا، پلهای رودخانه میلیاتسكای سارایوو، پل ارسلان آگیچ در تربینیه و پلهای زیاد دیگری كه نشان دهنده تنوع طرحهای معماران در چارچوب سبكی پخته و جدی می باشد.

==كلیسای كاتولیك==

اولین كشیشان كاتولیك از مناطق دالماتسیا و پانونیه به بوسنی وارد شدند. بطوریكه سریعا در قلمرو سراسقفی بوسنی جامعه اسلامی كاتولیكها و سازماندهی منطقه ای و دفتر اسقف ایجاد گردید. پس از مهاجرت اسلاونیها روند پذیرش دین مسیح كه سالها بطول انجامید آغاز گردید. اواسط قرن یازدهم میلادی (سال 1089) در زمان حكومت شاه كرشیمیر چهارم دفتر سراسقفی بوسنی در محلی نزدیك ویسوكو تاسیس گردید. به موجب مدارك و اسناد واتیكان سراسقفی بوسنی زمانی به اسپلیت، در مقطعی دیگر به بار و سپس به دوبرونیك و كولاچه وابسته بوده است.

پس از ورود كشیشان فرانیویی به بوسنی در سال 1291 مبلغین مذهبی كاتولیك موفق به گردآوردن كاتولیكهای بوسنی و جلب نظر دولتمردان و حاكمان شده و در نهایت توانستند تعداد زیادی از بوسنیاییها را غسل تعمید دهند.

كشیش های فرانیویی به سرپرستی فرا آنجل زویزدیچ توانستند در زمان حكومت عثمانیان برای كاتولیكهای بوسنی امتیازاتی كه در عهدنامه سلطان عثمانی تضمین شده بود، كسب نمایند. عهدنامه سلطان در واقع سند اصلی تعیین كننده روابط كلیسای كاتولیك بوسنی و دولت تركیه محسوب میشد. واتیكان در سال 1735 فرستاده خود را برای بوسنی منصوب نمود. موقعیت كاتولیكهای بوسنی و هرزگوین در زمان حكومت عثمانیان بسیار مناسب و مطلوب بود.

پاپ لئون سیزدهم در سال 1881 با توجه به شرایط جدید سیاسی، سلسله مراتب كلیسای كاتولیك بوسنی را اعلام نمود و در سارایوو نیز دفتر سراسقفی، و در دو شهر موستار و بانیالوكا نیز دفتر اسقف منطقه برقرار و تاسیس گردید. اولین اسقف اعظم بوسنی دكتر یوسیپ استادلراستاد دانشگاه زاگرب بود كه پایه های توسعه جدید كلیسای كاتولیك را گذاشت. بدین ترتیب كلیسای كاتولیك بوسنی به چهار منطقه اسقفی تقسیم گردید: تربینیه-مركانسكا كه توسط اسقف موستار سرپرستی میشد، موستار-دووانی، بانیالوكا و ورخ بوسنی. سراسقفی 22401 گره كیلومتری را تحت پوشش قرار میداد. قبل از جنگ در منطقه اسقف اعظم بوسنی 528هزار كاتولیك زندگی می كردند و تعداد كشیشها 240 تن بود بسیاری از كشیشان كاتولیك در مناطق محل اقامت كرواتها در خارج از كشور فعالیت داشتند. در شهر سارایوو دو مدرسه مذهبی كاتولیكها وجود داشت یكی برای دختران راهبه (كه ظرفیت آن 65 الی 75 تن بود) و مدرسه دیگر نیز برای كودكان عادی بود كه ظرفیت 192 تن را داشت. دانشكده كاتولیك جهت كشیشهای فرانیویی نیز وجود داشت كه ظرفیت 75 الی 80 تن را داشت. فرانیوییها در ویسوكو نیز دبیرستانی داشتند در منطقه سراسقفی 335 راهبه نیز وجود داشت كه در 24 صومعه مستقر بودند. در مقطع جنگ یعنی سالهای 1992 تا 1995 در منطقه سراسقفی بوسنی از مجموع 528 هزار كاتولیك تنها 200 هزار تن باقی ماندند و در طول جنگ نیز 3 كشیش و یك راهبه كاتولیك جان خود را از دست دادند. تعداد قطعی كاتولیكهای كشته یا مفقود شده در طول جنگ مشخص نیست. عزیمت پاپ ژان پل دوم به سارایوو در تاریخ 12 و 13 آوریل 1997 و بانیالوكا در سال 2003 به كاتولیكهای بوسنی و هرزگوین دلگرمی زیادی داد.

==كلیسای ارتدوكس==

كلیسای ارتدوكس صربها در بوسنی و هرزگوین دارای 5 منطقه  می باشد: دابروبوسانسكی كه دفتر آن در سارایوو بوده و سراسقف آن در سوكولاتس زندگی می كند (این سراسقفی دارای 56 كلیسا و 168400 صرب ارتدوكس می باشد)، زاهوم-هرزگوین كه دفتر آن در موستار بوده و اسقف آن در تربینیه زندگی می كند (این منطقه اسقفی دارای 46 كلیسا، 4 صومعه و 119650 صرب ارتدوكس می باشد، زورنیك=توزلا (دارای 70 كلیسا، 3 صومعه و 168800 صرب ارتدوكس می باشد)،  بانیالوكا (دارای 127 كلیسا، 2 صومعه و 219000 صرب ارتدوكس می باشد) و بیهاچ-پتروواتس (دارای 82 كلیسا، یك صومعه و 168000 صرب ارتدوكس می باشد).

تا قبل از فروپاشی یوگسلاوی اسقفهای بوسنی تابع كلیسای مركزی بلگراد بودند و این روند در حال حاضر نیز همچنان ادامه دارد چرا كه سراسقف بوسنی اختیاری نسبت به اسقفهای مناطق دیگر بوسنی ندارد. به موجب آمار موجود تعداد صربهای ساكن بوسنی و هرزگوین در طول سالهای قبل به ترتیب ذیل بوده است:

در سال 1852 میلادی، 430 هزار تن یا 47 درصد از كل جمعیت

در سال 1879 میلادی، 496485 تن یا 88/42 درصد از كل جمعیت

در سال 1885 میلادی، 673246 تن یا 94/42 درصد از كل جمعیت

در سال 1895 میلادی، 673246 تن یا 94/42 درصد از كل جمعیت

در سال میلادی1910، 825418 تن یا 49/43 درصد از كل جمعیت

در سال 1921 میلادی، 826162 تن یا 9/43 درصد از كل جمعیت

به موجب جدیدترین آمار در حال حاضر در هر 5 منطقه كلیسای ارتدوكس 843850 صرب ارتدوكس زندگی می كنند.

جامعه یهودیان یكی از كم جمعیت ترین جوامع مذهبی در بوسنی و هرزگوین محسوب میشود. در حال حاضر در بوسنی و هرزگوین 1000 یهودی زندگی می كنند كه بخش اعظم آنها یعنی قریب به 700 تن در منطقه سارایوو زندگی می كنند. تعداد كمی یهودی نیز در موستار، زنیتسا و توزلا (فدراسیون) و بانیالوكا و دوبوی (جمهوری صربسكا) زندگی می كنند. جامعه یهودیان بوسنی و هرزگوین همگرایی بسیار خوبی با جامعه بوسنی ایجاد نموده ولی در آن حل نشده است. قابل ذكر است كه از سال 1995 به بعد هیچ یهودی سارایوو را ترك نكرده و 300 تن از آنان نیز به این شهر بازگشته اند.

یهودیان در طول 500 سال اقامت خود در بوسنی تاثیر عمیقی بر تاریخ و فرهنگ، توسعه اقتصادی و ابعاد مختلف حیات اجتماعی داشته اند. مهم ترین میراث فرهنگی یهودیان بوسنی بطور حتم كتاب “هاگادا” است كه نمونه نادری از خطاطی و تذهیب و دقت تحریری می باشد. این كتاب دارای قدمتی بالغ بر 700 سال بوده كه به طریقی اسرار آمیز به بوسنی آورده شده و كلیه جنگها و مصائب سالهای قبل به آن آسیبی نرسانیده است. دومین میراث فرهنگی مهم یهودیان “قبرستان یهودیان سارایوو” است كه در منطقه كواچیچی سارایوو واقع شده و قدمتی 400 ساله دارد شایان ذكر است كه این قبرستان یكی از قدیمی ترین و دست نخورده ترین قبرستانهای یهودیان در اروپا می باشد.

آموزش و پرورش در بوسنی و هرزگوین در حیطه اختیار دولت موجودیتها و كانتونها قرار دارد. سیستم آموزشی تقریبا به همان شكل سابق باقی مانده و جدیدا اصلاحاتی در راستای بكارگیری سبك و استاندارد جدید اروپایی در مدارس و سیستم آموزشی بعمل آمده است. در طول جنگ در فدراسیون تعداد زیادی از مدارس دستخوش تخریب شده ولی به یمن تلاشها و كمكهای مالی بلاعوض جامعه بین الملل تقریبا كلیه مدارس تخریب شده  

آموزش و پرورش در بوسنی و هرزگوین در حیطه اختیار دولت موجودیتها و كانتونها قرار دارد. سیستم آموزشی تقریبا به همان شكل سابق باقی مانده و جدیدا اصلاحاتی در راستای بكارگیری سبك و استاندارد جدید اروپایی در مدارس و سیستم آموزشی بعمل آمده است. در طول جنگ در فدراسیون تعداد زیادی از مدارس دستخوش تخریب شده ولی به یمن تلاشها و كمكهای مالی بلاعوض جامعه بین الملل تقریبا كلیه مدارس تخریب شده بازسازی و احیا شده اند. در حال حاضر توافق نظر در خصوص سیستم واحد و متحدالشكل آموزشی در مدارس و حذف كلیه اشكال تبعیض در بین دانش آموزان و دانشجویان در جریان است.

در دبستانهای فدراسیون (دوره هشت ساله) تا پایان سال تحصیلی 2001/2000 در مجموع 13294 معلم و 259036 دانش آموز وجود داشته كه 129240 تن از آنها دختر بوده اند. تعداد دبستانها نیز بالغ بر 1040 بوده است.

در دبیرستانهای فدراسیون نیز در همین مقطع جمعا 113272 دانش آموز كه 56046 تن از آنها دختر بوده، مشغول به تحصیل بوده اند. تعداد دبیرستانها بالغ بر 206 و تعداد دبیران شاغل بالغ بر 7432 تن بوده است.

در فدراسیون بوسنی و هرزگوین 7 دانشسرا و 55 دانشكده و فرهنگستان وجود دارند. سیستم آموزش عالی در قالب 4 دانشگاه سارایوو، توزلا، موستار و بیهاچ سازماندهی و اداره میشود. تعداد كل دانشجویان در سال تحصیلی 2000/1999 در سطح فدراسیون بالغ بر 43839 تن بوده كه از این تعداد 21204 پسر و 22635 دختر بوده اند.

==سیستم‌ آموزشی جمهوری صربسكا==

در دبستانهای جمهوری صربسكا در سال تحصیلی 2001/2002 در مجموع 6961 معلم كه 4389 تن از آنها زن و 6039 تن از آنها استخدام دائم و 935 تن باقیمانده بطور موقت استخدام شده اند بكار مشغول بوده اند. تعداد دانش آموزان مدارس در مقطع قید شده بالغ بر 117000 تن بوده است.

در دبیرستانهای جمهوری صربسكا نیز در همین مقطع 2892 دبیر كه 1404 تن از آنها زن و 2255 از آنها در استخدام دائم هستند، مشغول بكار بوده اند. تعداد كل دانش آموزان دبیرستانی نیز بالغ بر 52147 تن بوده كه 26557 تن از آنها دختر بوده اند. تعداد كل دبیرستانهای موجود در قلمرو جمهوری صربسكا بالغ بر 86  می باشد.

در جمهوری صربسكا 4 دانشسرا، 27 دانشكده و 4 فرهنگستان وجود دارد. سیستم آموزش عالی جمهوری صربسكا در قالب دو دانشگاه بانیالوكا و صربسكو سارایوو سازماندهی شده است. در سال تحصیلی 2001/2002 در مراكز آموزش عالی جمهوری صربسكا بالغ بر 15773 دانشجو مشغول به تحصیل بوده اند.

در بوسنی و هرزگوین سه سیستم مجزای درمانی وجود دارد كه در چارچوب 13 وزارت بهداشت و درمان سازماندهی و سرپرستی می شوند. منطقه برچكو نیز نیازهای بهداشتی اولیه و ثانویه شهروندان خود را تامین و اداره می كند ضمن اینكه با توجه به تعداد كم سكنه این منطقه، در توافقنامه مربوط به تعیین وضعیت برچكو مسئولیت تامین بیمه درمانی و بازنشستگی مبارزین جنگی، معلولین جنگی و جنگزدگان و همچنین بیكاران به دو موجودیت سپرده شده (تا زمانی كه سازمان تامین اجتماعی برچكو امكان بعهده گیری مسئولیت آنها را فراهم آورد).

در فدراسیون بوسنی و هرزگوین سیستم بهداشتی و درمانی بطور غیرمركزی و در سطح كانتونها اداره میشود بطوریكه هر كانتون وظیفه تامین نیازهای اولیه و ثانویه بهداشتی و درمانی سكنه خود را بعهده دارد. وزارت بهداشت و درمان فدراسیون تنها وظیفه هماهنگی بین وزارتهای كانتونی را بعهده دارد. بودجه مربوط به امور بهداشتی و درمانی در سال 2002 بالغ بر 694486765 مارك بوده است. مبلغ فوق از محل پرداختهای مربوط به بیمه درمانی، مشاركت اشخاص در تامین هزینه درمان و بودجه فدراسیون، كانتونها و مناطق شهرداری تامین شده است.

به موجب آمار ارائه شده از سوی سازمان آمار فدراسیون در سال 2002 تعداد سكنه فدراسیون بالغ بر 2318972 تن بوده كه 1216695 تن یا 47/52 درصد زن و 1102277 تن یا 53/47 درصد مرد بوده اند.

تعداد شاغلین در بخش درمانی و بهداشتی در فدراسیون در سال 2002 23580 تن بوده كه 16906 تن یا 70/71 درصد در بخش پزشكی (10361 پرستار و تكنسین، 3738 پزشك كه 2621 تن از آنها متخصص می باشند، بیشترین تعداد پزشكان متخصص را متخصصین داخلی- 360 تن، متخصص اطفال- 277 تن، متخصص زنان و زایمان- 265 تن، متخصص اعصاب و روان- 210 تن تشكیل میدهند) و 6674 یا 30/28 در بخش غیرپزشكی فعالیت داشته اند. تعداد تختهای بیمارستانهای عمومی و كانتونی در سال 2002 بالغ بر 3884 بوده و ظرفیت سه مجتمع پزشكی سارایوو، توزلا و موستار نیز بالغ بر 3935 تخت می باشد.

==سیستم درمانی جمهوری صربسكا==

در جمهوری صربسكا سیستم بهداشتی و درمانی شكلی مركزی دارد و وزارت مربوطه نیز در بانیالوكا مستقر و مسئولیت كامل كنترل و نظارت و برنامه ریزی و سازماندهی و مدیریت بخش درمانی و بهداشتی این موجودیت را عهده دار می باشد.

پس از خاتمه جنگ تعداد تختهای بیمارستانها در جمهوری صربسكا بالغ بر 7500 بوده است. شایان ذكر است كه دولت این موجودیت از هر گونه تلاش جهت بهبود و احیای خسارات ببار آمده امتناع ورزیده بطوریكه تعداد تختهای بیمارستانها از 6/4 تخت در ازای هر 1000 شهروند به 6/3 تخت در ازای هر 1000 شهروند كاهش یافته است. تعداد بیمارستانهای عمومی در جمهوری صربسكا 9 بیمارستان بوده كه در شهرهای پریه دور، بوسانسكا گرادیشكا، دوبوی، بیلینا، زورنیك، تربینیه و نوسینیه واقع شده اند. قابل ذكر است كه در بیمارستانهای عمومی خدمات كلی پزشكی به شهروندان ارائه میشود.

خدمات پیچیده تر پزشكی در مجتمع های پزشكی بانیالوكا (دارای 1327 تخت) و مجتمع صربسكو سارایوو (دارای 776 تخت) ارائه میشود.

تعداد پزشكان در جمهوری صربسكا در سال 2002: پزشكان عمومی 298، پزشكان متخصص 1162 و پزشكانی كه در حال گذرانیدن دوره تخصص هستند 326، تعداد دندانپزشكان 172 و تعداد داروسازان 96 می باشد، تعداد پرستاران ارشد 548 و بهیاران 5114 تن می باشد. در سطح جمهوری صربسكا 16 زایشگاه وجود دارد.

در حال حاضر توافق نظر در خصوص سیستم واحد و متحدالشكل آموزشی در مدارس و حذف كلیه اشكال تبعیض در بین دانش آموزان و دانشجویان در جریان است.