۸٬۲۰۰
ویرایش
تاریخ وجوب نمازهای یومیه در اسلام (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها
تاریخ وجوب نمازهای یومیه در اسلام (مقاله) (نمایش مبدأ)
نسخهٔ ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۱، ساعت ۰۶:۴۴
، ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۱بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۵: | خط ۵: | ||
=مقدمه= | =مقدمه= | ||
نماز، سرآمد عبادت هایى است که بر انبیا و اولیا از آدم ابوالبشر(علیه السلام) تا خاتم انبیا حضرت محمّد(صلى الله علیه وآله)و عموم بندگان | نماز، سرآمد عبادت هایى است که بر [[انبیا]] و [[اولیا]] از [[آدم]] [[ابوالبشر]](علیه السلام) تا [[خاتم انبیا]] [[حضرت محمّد]](صلى الله علیه وآله)و عموم بندگان [[خدا]]ى تعالى در هر دوره اى از حیات بشر واجب شده است. اگر چه از چند و چون [[نماز]] [[پیامبران]] و [[امت]] هاى پیشین اطلاعى نداریم، اما بر اساس [[آیات]] [[قرآن]]، [[عبادت]]ى به نام نماز در میان آنان رواج داشته و مردم را به آن سفارش مى کرده اند.<ref>حضرت ابراهیم در مناجات با خداوند چنین مى گوید: «رب اجعلنى مقیم الصلاة و من ذریّتى» (ابراهیم،40) و خداى متعال خطاب به او مى فرماید: «وطهّر بیتى للطائفین و القائمین و الرکّع السجود» (حج،26) و درباره اسماعیل صادق الوعد مى فرماید: «و کان یأمر أهله بالصلاة و الزکاة» (مریم، 55) و خداوند به موسى فرمود: «أقم الصلاة لذکرى» (طه،14) و فرشتگان او به حضرت زکریا در حال نماز بشارت دادند: «فنادته الملائکة و هو قائم یصلى فى المحراب» (آل عمران،39) و عیسى(علیه السلام)را به نماز و... سفارش فرمود: «و أوصانى بالصلاة و الزکاة ما دمت حیاً» (مریم،31) و قوم شعیب به ایشان گفتند: «أصلاتک تأمرک ان نترک ما یعبد آبائنا أو أن نفعل فى أموالنا ما نشاء» و لقمان خطاب به فرزندش مى گوید: «یا بنىّ أقم الصلاة» (لقمان،17) و کسانى (از امت هاى گذشته) را که نماز را ضایع کردند به شدّت نکوهش مى کند: «فخلف من بعدهم خلف أضاعوا الصلاة و اتبعوا الشهوات» (مریم،59).</ref> در شریعت اسلامى نیز نماز از وظایف روزمرّه هر مسلمان شمرده شده که اهمیت آن بى نیاز از توضیح است. | ||
اما نمازهاى یومیّه در اسلام از چه تاریخى و در چه زمانى آغاز شد؟ آیا مى توان تاریخ تشریع نمازهاى واجب را مشخص کرد؟ نخستین نماز واجب کدام نماز بود؟ نمازهایى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) در دوران پیش از بعثت یا اوایل دعوت خویش برگزار مى کرد، چگونه بوده است؟ | اما نمازهاى یومیّه در اسلام از چه تاریخى و در چه زمانى آغاز شد؟ آیا مى توان تاریخ تشریع نمازهاى واجب را مشخص کرد؟ نخستین نماز واجب کدام نماز بود؟ نمازهایى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) در دوران پیش از بعثت یا اوایل دعوت خویش برگزار مى کرد، چگونه بوده است؟ | ||
| خط ۲۳: | خط ۲۳: | ||
دو دیدگاه نخست، در واقع یکى بیش نیست و مبدأ وجوب نماز بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) و مسلمانان را پس از واقعه معراج مى داند، جز آن که یکى اولین نماز را نماز در شب معراج مى داند و دیگرى نماز ظهر روز بعد از آن را. ناگفته نماند که روایات مربوط به نماز پیامبر(صلى الله علیه وآله) در شب معراج نیز متفاوت است: یکى، نماز خواندن ایشان را در پیشگاه الهى باز مى گوید، در حالى که روایات دیگر به نمازهاى وى پیش از عروج به پیشگاه الهى، در بیت المقدس و طور سینا و مسجد کوفه و آسمان هاى مختلف و نیز به امامت ایشان بر انبیا و فرشتگان اشاره کرده اند. | دو دیدگاه نخست، در واقع یکى بیش نیست و مبدأ وجوب نماز بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) و مسلمانان را پس از واقعه معراج مى داند، جز آن که یکى اولین نماز را نماز در شب معراج مى داند و دیگرى نماز ظهر روز بعد از آن را. ناگفته نماند که روایات مربوط به نماز پیامبر(صلى الله علیه وآله) در شب معراج نیز متفاوت است: یکى، نماز خواندن ایشان را در پیشگاه الهى باز مى گوید، در حالى که روایات دیگر به نمازهاى وى پیش از عروج به پیشگاه الهى، در بیت المقدس و طور سینا و مسجد کوفه و آسمان هاى مختلف و نیز به امامت ایشان بر انبیا و فرشتگان اشاره کرده اند. | ||
مستندات دیدگاه نخست | ==مستندات دیدگاه نخست== | ||
برخى روایات، اولین نماز پیامبر(صلى الله علیه وآله) را نماز در جریان معراج دانسته است. یکى از آن ها روایتى است که برقى در محاسن بدین گونه نقل نموده است: | برخى روایات، اولین نماز پیامبر(صلى الله علیه وآله) را نماز در جریان معراج دانسته است. یکى از آن ها روایتى است که برقى در محاسن بدین گونه نقل نموده است: | ||
احمد بن محمد بن خالد برقى از پدرش، از فضاله و از حسین بن ابى العلاء نقل کرده که وى مى گوید: به امام صادق(علیه السلام)عرض کردم: دهریان مى گویند چرا نماز در هر رکعت دو سجده دارد و دو رکعت با دو سجده نیست؟ حضرت فرمود: آن گاه که سؤال کردى قلبت را براى فهم آن آزاد (و آماده) کن. مردم گمان مى برند که اولین نمازى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) برگزار کردند در زمین بود و جبرئیل براى ایشان آورد، و دروغ مى گویند. همانا نخستین نمازى که ایشان گزارد در آسمان، در پیشگاه خداى تعالى و در مقابل عرش او جلّ و علا بود. به ایشان وحى کرد و فرمان داد که به چشمه صاد نزدیک شو و وضو بگیر و وضویت را کامل کن و مواضع سجده هایت را پاک کن و براى خداوندگارت نماز بگذار... . | احمد بن محمد بن خالد برقى از پدرش، از فضاله و از حسین بن ابى العلاء نقل کرده که وى مى گوید: به امام صادق(علیه السلام)عرض کردم: دهریان مى گویند چرا نماز در هر رکعت دو سجده دارد و دو رکعت با دو سجده نیست؟ حضرت فرمود: آن گاه که سؤال کردى قلبت را براى فهم آن آزاد (و آماده) کن. مردم گمان مى برند که اولین نمازى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) برگزار کردند در زمین بود و جبرئیل براى ایشان آورد، و دروغ مى گویند. همانا نخستین نمازى که ایشان گزارد در آسمان، در پیشگاه خداى تعالى و در مقابل عرش او جلّ و علا بود. به ایشان وحى کرد و فرمان داد که به چشمه صاد نزدیک شو و وضو بگیر و وضویت را کامل کن و مواضع سجده هایت را پاک کن و براى خداوندگارت نماز بگذار... . | ||
| خط ۴۲: | خط ۴۲: | ||
آن چه در این باب، روایت کردیم و به نظر ما نزدیک تر به درستى و صواب است آن است که اولین نمازى که بر بندگان واجب شد نماز ظهر و دو رکعت بود. اخبار در این باب، فراوان است، بنابراین نیازى به بیان آن ها نیست... .14 | آن چه در این باب، روایت کردیم و به نظر ما نزدیک تر به درستى و صواب است آن است که اولین نمازى که بر بندگان واجب شد نماز ظهر و دو رکعت بود. اخبار در این باب، فراوان است، بنابراین نیازى به بیان آن ها نیست... .14 | ||
مستندات دیدگاه دوم | ==مستندات دیدگاه دوم== | ||
چنان که پیشتر گفتیم دیدگاه قبلى با این دیدگاه، امکان سازگارى و اتحاد دارند. در این دیدگاه دو نوع گزارش وجود دارد، یکى مربوط به نمازگزاردن خود حضرت و دیگرى در باب نماز دیگران است. گزارش هاى مربوط به نماز خود ایشان در منابع متعدد روایى و تاریخى بیان شده است، چنان که در حدیثى از ابن عباس و جابر آمده است: «جبرئیل نزد کعبه دو بار بر من امامت کرد».15 ولى در باب نماز اصحاب، برخى عالمان گفته اند که پیامبر(صلى الله علیه وآله)پس از معراج، اصحاب خود را جمع کردند، سپس خود به جبرئیل اقتدا کردند و دیگران به ایشان. ابن کثیر در این باره مى گوید: | چنان که پیشتر گفتیم دیدگاه قبلى با این دیدگاه، امکان سازگارى و اتحاد دارند. در این دیدگاه دو نوع گزارش وجود دارد، یکى مربوط به نمازگزاردن خود حضرت و دیگرى در باب نماز دیگران است. گزارش هاى مربوط به نماز خود ایشان در منابع متعدد روایى و تاریخى بیان شده است، چنان که در حدیثى از ابن عباس و جابر آمده است: «جبرئیل نزد کعبه دو بار بر من امامت کرد».15 ولى در باب نماز اصحاب، برخى عالمان گفته اند که پیامبر(صلى الله علیه وآله)پس از معراج، اصحاب خود را جمع کردند، سپس خود به جبرئیل اقتدا کردند و دیگران به ایشان. ابن کثیر در این باره مى گوید: | ||
زمانى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) شب معراج را صبح کردند جبرئیل هنگام ظهر نازل شد و کیفیت نماز و اوقات آن را براى ایشان تبیین کرد. پیامبر(صلى الله علیه وآله) به یارانش فرمان داد همه جمع شدند. جبرئیل تا روز بعد براى (تعلیم) پیامبر نماز گزارد و مسلمانان به پیامبر اقتدا مى کردند، در حالى که او خود به جبرئیل اقتدا مى کرد. | زمانى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) شب معراج را صبح کردند جبرئیل هنگام ظهر نازل شد و کیفیت نماز و اوقات آن را براى ایشان تبیین کرد. پیامبر(صلى الله علیه وآله) به یارانش فرمان داد همه جمع شدند. جبرئیل تا روز بعد براى (تعلیم) پیامبر نماز گزارد و مسلمانان به پیامبر اقتدا مى کردند، در حالى که او خود به جبرئیل اقتدا مى کرد. | ||
| خط ۴۹: | خط ۴۹: | ||
پیش از آن که دعوت پیامبر(صلى الله علیه وآله) علنى شود، روزى در مکه با عباس بن عبدالمطلب نشسته بودم، جوانى آمد و به آسمان نگاه کرد و چون آفتاب بالا آمد در برابر کعبه به نماز ایستاد.19 آن گاه نوجوانى آمد و در سمت راست او ایستاد و سپس خانمى پشت سر آن دو ایستاد. جوان به رکوع رفت، آن دو نیز رکوع کردند. سپس ایستاد و به سجده رفت، آن دو نیز سجده کردند. به عباس گفتم: امر بزرگى است. عباس نیز گفت: امر بزرگى است. میدانى این جوان کیست؟ این پسر برادرم محمد بن عبداللّه بن عبدالمطلب است. میدانى این نوجوان کیست؟ پسر برادرم على بن ابى طالب است. میدانى آن زن کیست؟ خدیجه دختر خویلد است. فرزند برادرم به من گفت که خداوندگار او، خداوندگار آسمان ها و زمین، او را به این دینى که بر آن است فرمان داده است. به خدا قسم جز این سه نفر کسى در روى زمین چنین آیینى ندارد.20 | پیش از آن که دعوت پیامبر(صلى الله علیه وآله) علنى شود، روزى در مکه با عباس بن عبدالمطلب نشسته بودم، جوانى آمد و به آسمان نگاه کرد و چون آفتاب بالا آمد در برابر کعبه به نماز ایستاد.19 آن گاه نوجوانى آمد و در سمت راست او ایستاد و سپس خانمى پشت سر آن دو ایستاد. جوان به رکوع رفت، آن دو نیز رکوع کردند. سپس ایستاد و به سجده رفت، آن دو نیز سجده کردند. به عباس گفتم: امر بزرگى است. عباس نیز گفت: امر بزرگى است. میدانى این جوان کیست؟ این پسر برادرم محمد بن عبداللّه بن عبدالمطلب است. میدانى این نوجوان کیست؟ پسر برادرم على بن ابى طالب است. میدانى آن زن کیست؟ خدیجه دختر خویلد است. فرزند برادرم به من گفت که خداوندگار او، خداوندگار آسمان ها و زمین، او را به این دینى که بر آن است فرمان داده است. به خدا قسم جز این سه نفر کسى در روى زمین چنین آیینى ندارد.20 | ||
مستندات دیدگاه سوم | ==مستندات دیدگاه سوم== | ||
برخى عالمان براساس شواهد تاریخى و قرآنى معتقدند که پیامبر(صلى الله علیه وآله) و برخى نزدیکانش مانند على(علیه السلام) و خدیجه(علیها السلام) پیش از معراج نماز مى گزارده و خداى را عبادت مى کردند، اما وجوب اولین نماز را بر امت از هنگام معراج مى دانند. در این جا نخست به بیان شواهد قرآنى مى پردازیم و سپس روایات تاریخى مربوط به آن را بیان خواهیم کرد. | برخى عالمان براساس شواهد تاریخى و قرآنى معتقدند که پیامبر(صلى الله علیه وآله) و برخى نزدیکانش مانند على(علیه السلام) و خدیجه(علیها السلام) پیش از معراج نماز مى گزارده و خداى را عبادت مى کردند، اما وجوب اولین نماز را بر امت از هنگام معراج مى دانند. در این جا نخست به بیان شواهد قرآنى مى پردازیم و سپس روایات تاریخى مربوط به آن را بیان خواهیم کرد. | ||
آیات بیان گر وجود نماز پیش از معراج | =آیات بیان گر وجود نماز پیش از معراج= | ||
در آیه 9 و10 سوره علق در باب بازداشتن یکى از کافران از نمازخواندن پیامبر(صلى الله علیه وآله)آمده است: «أرأیت الذى ینهى* عبداً اذا صلى; آیا ندیدى آن که باز مى دارد بنده اى را آن گاه که نماز گزارد؟» | در آیه 9 و10 سوره علق در باب بازداشتن یکى از کافران از نمازخواندن پیامبر(صلى الله علیه وآله)آمده است: «أرأیت الذى ینهى* عبداً اذا صلى; آیا ندیدى آن که باز مى دارد بنده اى را آن گاه که نماز گزارد؟» | ||
در سوره مدثر آمده است: «قالوا لم نک من المصلین; گفتند ما از نمازگزاران نبودیم».21 | در سوره مدثر آمده است: «قالوا لم نک من المصلین; گفتند ما از نمازگزاران نبودیم».21 | ||
| خط ۷۲: | خط ۷۲: | ||
... هیچ فرشته مقرب و پیامبر مرسلى نبوده مگر آن که در مسجد کوفه نماز گزارده است، حتى حضرت محمد (صلى الله علیه وآله)در شب اسراء زمانى که جبرئیل به او گفت: یا محمد این مسجد کوفه است، ایشان گفت: براى من اجازه بگیر تا دو رکعت نماز بگزارم. جبرئیل براى او اجازه گرفت و او را فرود آورد و دو رکعت نماز در آن بگزارد.40 | ... هیچ فرشته مقرب و پیامبر مرسلى نبوده مگر آن که در مسجد کوفه نماز گزارده است، حتى حضرت محمد (صلى الله علیه وآله)در شب اسراء زمانى که جبرئیل به او گفت: یا محمد این مسجد کوفه است، ایشان گفت: براى من اجازه بگیر تا دو رکعت نماز بگزارم. جبرئیل براى او اجازه گرفت و او را فرود آورد و دو رکعت نماز در آن بگزارد.40 | ||
این روایات به روشنى بر وجود نماز، در مقطع زمانى پیش از معراج دلالت دارند، زیرا مفروض روایات آن است که هنوز پیامبر(صلى الله علیه وآله)معراج را درک نکرده و نماز به شکل کنونى بر او عرضه نشده بود. | این روایات به روشنى بر وجود نماز، در مقطع زمانى پیش از معراج دلالت دارند، زیرا مفروض روایات آن است که هنوز پیامبر(صلى الله علیه وآله)معراج را درک نکرده و نماز به شکل کنونى بر او عرضه نشده بود. | ||
در میان روایات شیعى که در مستندات دیدگاه نخست آوردیم، روایتى بود که در آن، به صراحت دیدگاه سوم تکذیب شده است و بنابر آن پیامبر(صلى الله علیه وآله) هیچ نمازى پیش از بعثت و نزول وحى قرآنى نخوانده بودند، اما مى توان گفت که روایت یادشده به رغم تعارض ابتدایى با دیدگاه سوم، با آن منافاتى ندارد. در تبیین سازگارى و عدم تعارض این روایت با دیدگاه سوم دو احتمال قابل طرح است: | در میان روایات شیعى که در مستندات دیدگاه نخست آوردیم، روایتى بود که در آن، به صراحت دیدگاه سوم تکذیب شده است و بنابر آن پیامبر(صلى الله علیه وآله) هیچ نمازى پیش از بعثت و نزول وحى قرآنى نخوانده بودند، اما مى توان گفت که روایت یادشده به رغم تعارض ابتدایى با دیدگاه سوم، با آن منافاتى ندارد. | ||
در تبیین سازگارى و عدم تعارض این روایت با دیدگاه سوم دو احتمال قابل طرح است: | |||
نخست، آن که آیه دهم سوره علق و دیگر آیاتِ قابل استناد در این بحث، در همان آغاز بعثت نازل نشده باشند; یعنى زمانى نازل شده باشند که آیاتى پیش از آن مبنى بر تشریع نماز فرود آمده بوده است و درنتیجه، آن نماز، معهود به سابقه باشد. این احتمال به دلیل اجماعى بودن نزول سوره هاى علق، مزمّل و مدثّر در ابتداى بعثت، دور از ذهن است و دلیلى بر آن نداریم، مگر آن که ثابت شود آیات مورد استناد در این سوره ها در مقطع زمانى متأخر از نزول اصل سوره نازل شده اند که این احتمال نیز بسیار بعید است، زیرا هیچ یک از دانشمندان علوم قرآنى چنین ادعایى نکرده و در ترتیب نزول سوره ها علق اولین سوره بوده و سوره هاى مدثّر و مزمّل نیز با فاصله یک سوره در پى آن، نازل شده اند41 و کسى آیات مورد استناد در این بحث را از آن ها استثنا نکرده است.42 بنابراین، وجود عبادتى به نام نماز در آن مقطع زمانى قطعى است، هر چند نماز با شرایط و اوقات مشخص، بعدها در سفر معراج تشریع شد. بنابراین، سخن آلوسى که مى گوید: «خلافى در این نیست که نماز در شب اسراء واجب شد»43 و به دنبال آن نتیجه مى گیرد که اخبار نماز خواندن على(علیه السلام) و جعفر با پیامبر(صلى الله علیه وآله)در سال هاى نخست دعوت پیامبر (صلى الله علیه وآله) و تجلیل ابوطالب از آنان نادرست است، بر خلاف آیات قرآن و اجماع عالمانى است که سوره هاى پیشگفته را نازل شده در اوایل بعثت مى دانند، و از معیارهاى علمى دور شده و بین دو نوع نماز فرق قائل نشده است. | نخست، آن که آیه دهم سوره علق و دیگر آیاتِ قابل استناد در این بحث، در همان آغاز بعثت نازل نشده باشند; یعنى زمانى نازل شده باشند که آیاتى پیش از آن مبنى بر تشریع نماز فرود آمده بوده است و درنتیجه، آن نماز، معهود به سابقه باشد. این احتمال به دلیل اجماعى بودن نزول سوره هاى علق، مزمّل و مدثّر در ابتداى بعثت، دور از ذهن است و دلیلى بر آن نداریم، مگر آن که ثابت شود آیات مورد استناد در این سوره ها در مقطع زمانى متأخر از نزول اصل سوره نازل شده اند که این احتمال نیز بسیار بعید است، زیرا هیچ یک از دانشمندان علوم قرآنى چنین ادعایى نکرده و در ترتیب نزول سوره ها علق اولین سوره بوده و سوره هاى مدثّر و مزمّل نیز با فاصله یک سوره در پى آن، نازل شده اند41 و کسى آیات مورد استناد در این بحث را از آن ها استثنا نکرده است.42 بنابراین، وجود عبادتى به نام نماز در آن مقطع زمانى قطعى است، هر چند نماز با شرایط و اوقات مشخص، بعدها در سفر معراج تشریع شد. بنابراین، سخن آلوسى که مى گوید: «خلافى در این نیست که نماز در شب اسراء واجب شد»43 و به دنبال آن نتیجه مى گیرد که اخبار نماز خواندن على(علیه السلام) و جعفر با پیامبر(صلى الله علیه وآله)در سال هاى نخست دعوت پیامبر (صلى الله علیه وآله) و تجلیل ابوطالب از آنان نادرست است، بر خلاف آیات قرآن و اجماع عالمانى است که سوره هاى پیشگفته را نازل شده در اوایل بعثت مى دانند، و از معیارهاى علمى دور شده و بین دو نوع نماز فرق قائل نشده است. | ||
دوم، آن که مقصود از نماز در این روایت، نماز معهود کنونى باشد نه نمازى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) پیش از نزول قرآن مى خوانده اند. با این احتمال، بین این دو مطلب هیچ تنافى نخواهد ماند. توضیح این که ممکن است مقصود از نماز در این دو دیدگاه متفاوت باشد. یکى به معناى عبادت ویژه و معروفى که اکنون مى شناسیم و اجزا و مقدمات و شرایط و وقت خاصى دارد، و دیگرى عبادتى که پیامبر(صلى الله علیه وآله)پیش از بعثت و پس از آن تا زمان معراج، انجام مى داده و کیفیت آن بر ما معلوم نیست. بنابراین، تکذیب در این روایت، به وجود نماز به شکل فعلى باز مى گردد و اِخبار به وجود آن در روایات دیگر به معناى وجود عبادتى است به این نام که پیامبر(صلى الله علیه وآله) از ابتداى انجام مناسک عبادى خود، خداى را با آن مى پرستید. | دوم، آن که مقصود از نماز در این روایت، نماز معهود کنونى باشد نه نمازى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) پیش از نزول قرآن مى خوانده اند. با این احتمال، بین این دو مطلب هیچ تنافى نخواهد ماند. توضیح این که ممکن است مقصود از نماز در این دو دیدگاه متفاوت باشد. یکى به معناى عبادت ویژه و معروفى که اکنون مى شناسیم و اجزا و مقدمات و شرایط و وقت خاصى دارد، و دیگرى عبادتى که پیامبر(صلى الله علیه وآله)پیش از بعثت و پس از آن تا زمان معراج، انجام مى داده و کیفیت آن بر ما معلوم نیست. بنابراین، تکذیب در این روایت، به وجود نماز به شکل فعلى باز مى گردد و اِخبار به وجود آن در روایات دیگر به معناى وجود عبادتى است به این نام که پیامبر(صلى الله علیه وآله) از ابتداى انجام مناسک عبادى خود، خداى را با آن مى پرستید. | ||
اکنون که به اجمال نمازگزار بودن پیامبر(صلى الله علیه وآله) پیش از معراج و وجوب نمازهاى یومیه در سفر معراج روشن شد، بحث فشرده و کوتاه خود را با بیانى از علامه مجلسى(قدس سره)به پایان مى بریم. ایشان در این باب مى گوید: | اکنون که به اجمال نمازگزار بودن پیامبر(صلى الله علیه وآله) پیش از معراج و وجوب نمازهاى یومیه در سفر معراج روشن شد، بحث فشرده و کوتاه خود را با بیانى از علامه مجلسى(قدس سره)به پایان مى بریم. ایشان در این باب مى گوید: | ||