سادات حسنی آشنایی با سر سلسله‌های خاندان عبدالله بن حسن مثنی (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

 

'''سادات حسنی آشنایی با سر سلسله های خاندان عبدالله بن حسن مثنی''' عنوان مقاله ای است که توسط محمد سعید نجاتی کاشانی به نگارش در آمده است که تمام سادات حسنی را معرفی و سر سلسله های خاندان عبدالله بن حسن مثنی را مورد شناسایی قرار داده است

[[امام حسن]] علیه السلام ، پنج دختر و یازده پسر داشتند ؛ اما نسل ایشان از اولاد ذکور تنها از دو پسرشان یعنی زید و حسن مثنی است. نسل زید بن حسن علیه السلام، از پسرش حسن و نسل او هم از 7 پسر به نام های؛ قاسم ، علی، اسماعیل ، ابراهیم ، زید ، عبد الله و اسحاق است. در میان این پسران ، قاسم اهمیت بیشتری دارد ؛ زیرا از دو پسرش یعنی عبد الرحمن شجری و محمد بطحانی (بطحایی) ، جمع کثیری از سادادت حسنی پدید آمده اند.

نسل حسن مثنی از 5 پسر است؛ عبد الله محض،ابراهیم غمر، حسن مثلّث(مادر این سه، فاطمه دختر امام حسین علیه السلام است) ، داود و جعفر.

عبد الله محض ، یکی از پر شمارترین نسل ها را در سادات حسنی دارا است ، لذا مقاله حاضر به معرفی ویژگی های شخصیت، ، احوال و سیره تاریخ زندگانی جناب عبدالله بن حسن مثنی معروف به «عبدالله محض»، خاندان و سادات منتسب به ایشان می‌پردازد.  

ابراهیم غمر، پسر حسن مثّنی ، نسلش تنها از اسماعیل دیباج و او هم از دوپسر به نام های حسن التجّ و ابراهیم طباطبا است. ابراهیم طباطبا که پدر قاسم  رسی ، احمد و حسن است ، جد سادات طباطبایی محسوب می گردد.

جعفر و داود نیز از دیگر فرزندان حسن مثنی بودند. جعفر از خطبای بنی هاشم به شمار می رفت و داود هم برادر رضاعی امام صادق علیه السلام بود. او همان کسی است که امام صادق علیه السلام به مادرش ، دعای معروف ام داود را تعلیم فرمودند.

واژه های کلیدی : سادات حسنی ، حسن مثنّی، فاطمه بنت الحسین (ع)، عبدالله محض ، ابراهیم غمر ، حسن مثلّث

حسن مثنی از پدرش امام حسن(ع)،  عبدالله بن جعفر <ref>تاريخ مدينة دمشق،  ج‏13،  ص: 71</ref> و همسرش فاطمه بنت الحسین(ع) احادیثی نقل کرده است. <ref>الوافي بالوفيات،  ج8،  صص168_169.</ref> و افرادی چون حنان بن سدیر کوفی،  سعید بن ابی سعید،  عبدالله بن حفص بن عمر بن سعد،  حسن بن محمد حنفیه و همچنین فرزندان خود حسن مثنی یعنی ابراهیم،  عبدالله،  حسن مثلث ،<ref>تهذيب التهذيب،  ج2،  ص253</ref> زیاد بن سوقه <ref>المحاسن،  ج2،  ص362؛ بحار الأنوار،  ج66،  صص 148 و 149</ref> از او روایت نقل ‌کرده‌اند.<ref>تاريخ دمشق،  ابن عساکر ، ج‏13، ص:61</ref>   

مادر  و مادر بزرگ  سادات حسنی (عبدالله ، حسن و ابراهیم فرزندان حسن مثنی و فرزندانشان ) ،  فاطمه بزرگترین دختر امام حسین (ع ) <ref>الطبقات الکبري ،  ج 3،  ص 214؛ تاريخ الطبري،  ج5، ص464؛ الکامل في التاريخ،  ج2،  ص577.</ref>  از ام اسحاق دختر طلحه بن عبید الله تیمی است. <ref>الطبقات الکبري،  ج8،  ص473؛ مقاتل‏الطالبيين، ص:167-تاريخ دمشق،  ج70، ص 15؛ الارشاد،  ج ۲،  ص ۴۹۱ ؛ بحارالانوار،  ج ۴۵،  ص ۳۲۹.</ref>  ام اسحاق پس از شهادت امام حسن(ع) در سال 49 و یا 50 هجری به همسری امام حسین(ع) در آمد،  به نظر می‌رسد تولد فاطمه در حدود سال 51 هجری بوده باشد.<ref>دانشنامه امام حسين(ع): ص351</ref> فاطمه را از نظر شمایل و سیما به جده اش حضرت فاطمه (س) شبیه بود.<ref>عمدة الطالب،  ص184؛ اعيان الشيعه،  ج5،  ص43-44؛ ؛ الارشاد،  ج 2،  ص 25.</ref> . وی پیش از رخداد بزرگ کربلا با پسر عمویش حسن مثنی <ref>المعارف،  ص 213؛ تاريخ دمشق،  ج70،  ص17؛ الطبقات الکبري ج 8،  ص 473.</ref> ازدواج کرد و به همراه دیگر اعضاى خاندان امام حسین(ع)،  در حادثه عاشورا حضور داشت. <ref>الشجره المبارکه،  ص 18؛عمده الطالب،  ص 93؛ تهذيب الانساب،  ص 34.</ref>  به نقل از امام باقر(ع)،  سید الشهدا(ع) پیش از شهادتش ودایع و امانات و وصایای مکتوب خود را به دخترش فاطمه سپرد و او بعدا آنها را به امام سجاد(ع) تحویل داد. <ref>بصائر الدرجات،  ص 182ـ183؛ الکافي،  ج 1،  ص 303.</ref>  فاطمه پس از عاشورا در کاروان اسرا به کوفه و پس از آن به شام رفت و کشتار خاندان اهل بیت(ع) و وقایع غم بار دوران اسارت را با خطابه‌های خود در کوفه و شام خود آشکار و چهره کریه بنی امیه را به عنوان قاتلان اهل بیت (ع) برملا کرد و در پیام رسانی انقلاب عاشورا نقش مؤثری داشت. وی پس از بازگشت از‌این سفر در مدینه منوره به ادامه زندگی با شویش که از مرگ رسته بود ادامه داد از جمله فرزندان‌این دو عبدالله،  ابراهیم،  حسن و زینب بودند. <ref>الفخري،  المروزي الأزوارقاني ، الص:86</ref>   

پس از وفات حسن مثنی،  فاطمه یک سال بر مزار او سوگواری کرد و پس از مدتی به رغم تعهدی که به شوهرش داده بود،  به اصرار مادرش،  با عبد الله بن عمرو بن عثمان،  نواده خلیفه سوم ازدواج کرد. حاصل‌این ازدواج ، سه فرزند به نام‌های محمد دیباج،  قاسم و رقیه بود. شاید به همین دلیل بود که عبدالله بن حسن می‌گفت در آغاز از عبدالله بن عمرو بیزار بوده است. <ref>أنساب‏الأشراف، ج‏5، ص:؛606 کامل، ج‏5، ص:231؛ مقاتل‏الطالبيين،ص:183</ref>  ابن صوفی دلیل مخالفت حسن مثنی با ازدواج فاطمه همسرش با عبدالله عمرو بن عثمان را دشمنی خانوادگی بیان می کند و ضمن اشاره به اختلافی که در سبب این ازدواج پس از وفات حسن مثنی وجود دارد  آن را مورد اجماع می داند و از فاطمه کلامی  پر معنا را دراین مورد نقل می کند که گفته : (ما کنت بذیا و لا الحسن‏  نبیا )من زنی سلیطه و پر جرات نبودم و حسن هم پیامبر  نبود. <ref>المجدي،  ابن الصوفي،  ص:281</ref>   

در پی در گذشت عبداللّه بن عمرو بن عثمان ،عبد الرحمان بن ضحاک فهری والی مدینه(حک: 101_104ه. ق. ) از فاطمه خواستگارى و حتی تهدید کرد که اگر تن به ازدواج با او ندهد،  پسرش عبد الله بن حسن را به تهمت شرب خمر تازیانه خواهد زد. اما دختر امام حسین(ع) دست رد به سینه او زد و به او پاسخ منفی داد. پس از آن دختر امام حسین(ع) فاطمه برای شکایت از حاکم مدینه نزد یزید بن عبد الملک بن مروان(حک: 101_105ق) رفت که نتیجه آن منجر به عزل عبد الرحمن بن ضحاک از امارت مدینه شد. <ref>انساب الاشراف،  ج2،  ص 197_198؛ تاريخ طبري، ؛ ج7،  ص 13.</ref>   

پس از اینکه  عبدالله از تحویل پسران خود خودداری کرد به فرمان منصور عباسی سه سال در دار الاماره مدینه و سپس در زندان هاشمیه کوفه زندانی شد و به اختلاف درروز عید قربان سال 145 و در سن 46 سالگی ،<ref>تاريخ بغداد ج9، ص440</ref>  یا 72 سالگی یا 75 <ref>تاريخ دمشق ، ج27، ص تاريخ بغداد،  ج‏9،  ص: 440 تحفة الأزهار،  ضامن بن شدقم ، ج‏1، ص:321‏عمدة الطالب،  ابن عنبة ، ص:94</ref> یا 92 سالگی به شهادت رسید <ref>أنساب الأشراف،  البلاذري ، ج‏3، ص:89‏</ref>  . کیفیت شهادت‌این بزرگوار را مختلف نقل کرده انند: به نقلی پاهایش تورم کرده و عفونی شد و‌این عفونت با رسیدن به قلب وی را از پای در آورد ولی گزارش‌های دیگر از خفه شدن، زیر آوار سقف زندان ماندن و  مسموم شدن،  مردن زیر شکنجه و به چهار میخ کشیده شدن بر دیوار یا دق مرگ شدن پس از با خبر شدن از شهادت فرزندش محمد خبر داده اند.<ref>تحفة الأزهار،  ضامن بن شدقم ، ج‏1، ص:321</ref>  شاید گزارش تنوخی مکمل‌این روایت باشد که پس از کشته شدن محمد نفس زکیه،  به فرمان منصور دوانقی سر بریده او را در مقابل پدرش عبدالله بن حسن در زندان گذاشتند.<ref>فرج بعد الشدة،  تنوخى،  ج‏3،  ص: 365</ref>  

او پس از قیام و دعوت به خود، در مدینه طی نامه ای به منصور عباسی ، خلافتش را میراثی از امام علی (ع) و براساس قویتر بودن پیوندهای نسبی و سببی اش با رسول خدا(ص) دانست و منصور را به وفاداری با بیعتی خواند که پیش از سقوط بنی امیه با محمد انجام داده بود.<ref>أنساب‏ لأشراف،ج‏3،ص:100؛مناهل الضرب ،ص182</ref>  

وی سرانجام در 25 رجب یا رمضان سال 145 پس از قیام و جنگی شجاعانه و جوانمردانه با لشکرمنصور عباسی ،پس از اینکه هفتاد نفر را با دست خود به هلاکت رساند و شجاعتش  به شجاعت حمزه سید الشهدا تشبیه می شد،در محلی به نام «احجار زیت» در مدینه کشته شد.<ref>الاعلام،6،ص220؛مقاتل 207</ref>  

فرزندانش شامل طاهر، ابراهیم، حسن،علی ، یحیی، ابراهیم ، فاطمه ،زینب ، ام کلثوم، ام سلمه ، ام سلمه صغری بودند ولی نسل وی تنها از پسرش عبدالله باقیماند که ابومحمد الاشتر خواند می شود و پس از مرگ پدر خود را به سند رساند ولی آنجا کشته شد.<ref>مناهل الضرب،ص186</ref>  

کنیه اش را ابوعبدالله و ابوحسن گفته اند. <ref>عمدة الطالب،  ابن عنبة ، ص:102</ref>  مادرش هند نام داشت که موسی را در شصت سالگی به دنیا آورد،موسی را  به خاطر رنگ تیره پوستش جون لقب دادند. هند موسی را در کودکی می‌‏رقصاند و شعری با‌این مضمون برایش می‌خواند: هرچند تو جون با موهای بلندی ]و کوچکی[ اما دور نیست که بزرگ شوی و برآنان ‏آقایی کنی.عمدة الطالب،  ابن عنبة ، ص:102‏ المجدی،  ابن الصوفی ، ص:232‏ مقاتل الطالبیین،  أبو الفرج الأصفهانی ، ص:334‏  

بنابر گزارشی که در کافی نقل شده، موسی سومین نفر بود که با برادرش بیعت کرد و رفتار بی ادبانه و توهین آمیز محمد با امام صادق و اسماعیل بن عبدالله جعفری را گزارش کرده است. <ref>الکافي (ط - الإسلامية)،  ج‏1،  ص: 362</ref>  وی پس از شکست قیام برادرش محمد در مدینه و قتل وی  نزد رهبر دیگر قیام یعنی ابراهیم در بصره رفت و پس از شکست و شهادت او مدتی نزد پسر برادرش اشتر عبدالله بن محمد بن عبدالله در سند بود تا‌اینکه او نیز به شهادت رسید. پس از‌این او که از آوارگی و فراری بودن به تنگ آمده بود به مکه <ref>الکافي (ط - الإسلامية)،  ج‏1،  ص: 365</ref> نزد مهدی عباسی ولیعهد منصور آمد و خود را پس از امان گرفتن به او معرفی کرد گفت ، مهدی عباسی نیز پس از‌اینکه راستی ادعایش توسط خاندان طالبی تایید شد او را آزاد کرد.<ref>الکافي (ط - الإسلامية)،  ج‏1،  ص: 365عمدة الطالب،  ابن عنبة ، ص:102‏</ref>  

ابو الفرج و به تبع او ابن اثیر به خطا جعفر بن حسن مثنی را نیز جز نجات یافتگان از زندان معرفی می‌کند <ref>مقاتل الطالبيين،  أبو الفرج الأصفهاني ، ص:174‏ ؛ ‏ الکامل، ج‏5، ص:527</ref> و ابن عنبه می‌افزاید که جعفر در مدینه در سن هفتاد سالگی از دنیا رفت. <ref>عمدة الطالب،  ابن عنبة ، ص:165</ref>  که منابع دیگر نیز گفته اند. <ref>المجدي،  ابن الصوفي ، ص:271</ref> ولی زنده ماندن جعفر تا زندان هاشمیه برخلاف شواهد و گزارش هایی است که از مرگ او به هنگام احتجاج با زید بن علی درباره موقوفات امام علی (ع) خبر می‌دهند ‎ ‎<refأنساب‏ الأشراف، ج‏3، ص:231‏<nowiki></ref></nowiki> و به نظر می‌رسد وی در‌این زمان در سن هفتادسالگی در مدینه از دنیا رفته باشد و پس از اوست که عبدالله محض به جای او از سادات حسنی در‌این مناقشات وکالت می‌کند.<ref>أنساب‏ الأشراف، ج‏3، ص:231</ref>  محمد و جعفرفرزندان سلیمان بن علی عباسی،حاکم بصره به هنگام قیام حسنیان ، نوه های جعفر از دخترش ام الحسن  بودند که با ابراهیم بن عبدالله محض درگیر شدند. <ref>أنساب‏ الأشراف،ج‏3،ص:132</ref>

برخی از گزارش ها از حضور جعفر در زندان هاشمیه ونجات یافتنش سخن گفته ، ولی با توجه به سن عبدالله محض  در زندان که در در 72 /92سالگی وفات کرد  و گزارش وفات جعفر در سن هفتاد و سالگی به نظر می آید،  گزارشی که وفات او را به سال ها قبل در زمان زید بن علی می داند ، صحیح تر باشد.

داود مسئولیت اداره اوقاف امیرمومنان را از طرف برادرش عبدالله محض عهده دار بود و به همراه برادران و فرزندانش به زندان هاشمیه محبوس شد. اما پس از توسل و دعایی که مادرش با تعلیم امام صادق (ع) انجام داد ( و اکنون با نام اعمال ام داود مشهور است) به شکلی خاص و معجزه آسا از زندان آزاد شدند، براساس این روایت  که سید بن طاوس که خود از نسل داود است نقل کرده ، داود تا ماه رجب سال 146 یعنی اولین رجب پس از قیام محمد و ابراهیم در زندان منصور بود .  نقل شده که داود در شصت سالگی در مدینه از دنیا رفت.  ولی گزارش مسعودی دیگری از مرگ داود در زندان هاشمیه خبر می دهد که پس از‌اینکه جسد اسماعیل بن حسن که مدتی مرده بود در زندان رها شد تا متلاشی گشت، داود از هوش رفت و همانجا وفات کرد.  اما این گزارش مسعودی با روایات زنده ماندن اسماعیل بن حسن و داود بن حسن ناسازگار است و قابل پذیرش نیست.

مادر داود نقل می کند: پس از دستگیری داود مدتی از او خبر نداشتم و دائم به درگاه خدا برای نجاتش دعا و زاری می کردن و از برادران متدین و اهل عبادت  خود می خواستم تا برای نجات او دعا کنند ولی اجابتی در دعای خود نمی دیدم. روزی به عیادت امام صادق(ع) که بیمار شده بود رفتم و از حال ایشان جویا شدمو برای سلامتی آن حضرت که ، دعا کردم.آن حضرت نیز از داو احوال پرسی کرد و من که در کودکی به آن حضرت  شیر داده بودم، گفتم:«آقای من داود کجاست؟‌! زمان زیادی است که از من جدا شده و در عراق زندانی است. ایشان فرمود : «چرا دعای استفتاح نمی خوانی  که درهای آسمان با آن گشوده می شود و صاحبش همان لحظه اجابت را می یابد و خداوند پاداشی کمتر از بهشت برای صاحبش ندارد .؟»عرض کردم :«ای پسر راستگویان این دعا چگونه است؟»فرمود:«ای مادر داود ماه رجب نزدیک شده که ماهی است که دعا در آن قبول میشود .سه روز ایام البیض (13؛14 ؛15) را روزه بگیر و ردر پانزدهم به هنگام ظهر غسل کن و هشت رکعت نماز بخوان و در آن قنوت ها و رکوع و سجود ها را به نحو خوب و کامل ادا کن،سپس نماز ظهر را بخوان و بعد از آن دو رکعیت دیگر نماز بخوان و پس از این دو رکعت صدبار بگو«یا قاضی الحاجات»سپس هشت رکعت نماز بخوان و در هر رکعت بعد از حمد سه سوره توحید و یکبار سوره کوثر بخوان و سپس نماز عصر را بگزار و باید لباست به هنگام نماز لباس پاکیزه ای باشد و سعی کن با کسی دراین مدت سخن نگویی.پس از نماز عصردر حالیکه پاکیزه ترین لباس هایت را پوشیده ای در خانه ای پاکیزه بر حصیری پاک بنشین و تلاش کن  تا با کسی هم سخن نشوی.سپس رو به قبله کن و سوره حمد صدبار و توحید صدبار و آیه الکرسی را دهبار بخوان و سپس سوره های انعام و بنین اسرائیل و کهف و لقمان و یس و صافات و حم سجده  را تا آخر حم عسق و حم دخان و فتح و واقعه و سوره ملک و قلم و سوره انشقاق را تا آخر قرآن بخوان و اگر نمی توانی از روی قرآن بخوانی ، هزار مرتبه سوره توحید بخوان و پس ازآن دعایی را بخوان و سربه سجده بگذار و.... ام داود می‌گوید:متن دستورالعملی که آن حضرت داده بود، نوشتم و صبرکردم تا ماه رجب رسید، پس از انجام دستور العملی که امام به من آموخته بود همان شب خوابیدم و در خواب پیامبراکرم و انبیاء الهی را و ملائکه را دیدم که می‌فرمود مژده بادت‌ای ام داود که همه‌این افرادی که می‌بینی برای حاجتت شفاعت کرده اند و به تو بشارت روا شدن نیازت را می‌دهند و خداوند تو را و فرزندت را حفظ می‌کند و او را به تو باز می‌گرداند. ام داود می‌گوید وقتی بیدار شدم،  تنها به اندازه طی شدن مسافت میان مدینه و عراق برای یک سوار چابک انتظار کشیدم تا‌اینکه داود بن حسن نزدم آمد و از حالش پرسیدم و او گفت: در زندان در تنگ ترین سلول ها و سنگین ترین غل و زنجیر ها بودم تا روز نیمه شعبان،  هنگامیکه شب شد در خواب دیدم که گویا زمین برای من نگهداشته شده و تو را بر روی حصیری که بر آن نماز می‌خوانی دیدم که مردانی در کنارت هستند که سرهایشان در آسمان و پاهایشان بر زمین است و تسبیح خدا می‌گویند. یکی از آنان که صورتی نیکو و لباسی پاکیزه و بوی خوشی داشت و خیال کردم جدم رسول الله است به من گفت : مژده‌ای پسر پیرزن نیکوکار که خدا دعای مادرت را در حق تو اجابت کرد. هنگامیکه بیدار شدم قاصدان منصور عباسی در دل شب بردر زندان بودند که دستور او را مبنی بر آزاد کردن من و نیکی کردن به من ابلاغ کردند و ده هزار درهم نقره به من دادند و سوار شتری تندرو کردند تا به سرعت به مدینه برسم.  

الفخری فی انساب الطالبیین ،سید عزالدین مروزی ازوارقانی ،مکتبه آیه الله نجفی مرعشی،قم ،1409 چاپ اول .

المصابیح،احمد بن ابراهیم الحسنی، عمان ،موسسه الامام زید بن علی  الثقافیه،1415.