بررسی نظریه قرائات سبعه در قرآن از منظر فریقین (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

"هو علم يُعرف به كيفية النطق بالكلمات القرآنية، وطريق أدائها اتفاقًا واختلافًا مع عزو كل وجه لناقله"<ref>صفحات في علوم القراءات ص 9-</ref>.  

از نکات مهمی که لازم است قبل از ورود در مساله قرائات مورد توجه قرار گیرد تمایزبین قران بعنوان کتاب نازل شده بر پیامبر ص  و قرائات که از ناحیه قاریان و تلاوت کنندگان  بر قران عارض شده است می باشد . کلام  زرکشی دراین زمینه بسیار گویاست . ایشان در تمییز ایندو از یکدیگر  می نویسد :  

بدان قران و قرائات دو حقیقت متغایر از هم می باشند ؛ قران همان وحی است که بر پیامبر ص بعنوان بیان و اعجاز نازل گریده است اما قرائات  اختلاف الفاظ وحی در کتابت حروف  و کیفیت ان است .<ref>البرهان زرکشی ج 1ص 318واعلم أن القرآن والقراءات حقيقتان متغايرتان ، فالقرآن هو الوحي المنزل على محمد صلى الله عليه وسلم للبيان والإعجاز ،  والقراءات هي اختلاف ألفاظ الوحي المذكور في كتبة الحروف أو كيفيتها ; من تخفيف وتثقيل وغيرهما</ref>  

نکته مهم دیگر انکه اختلاف قرائات هر چند در برخی موارد سبب اختلاف در معنا  می گردد اما شکی نیست که این امر به شیوه قرائت قراء مرتبط بوده بنابر این  مستلزم هیچ نوع تزلزلی دراصالت قران نخواهد بود  . ایه الله خوئی در این زمینه می نویسد :  

مجموعه قران بطریق تواتر ثابت شده است حتی اگرقراء  سبعه یا عشره موجود نبودند باز تواتر مجموع قران ثابت بود واساسا شان قران برتر از ان است که  اصالتش توسط تعداد معدودی از قراء ثابت گردد.<ref>البیان فی تفسیر القران ص 157 : ان الواصل إلينا بتوسط القراء إنما هو خصوصيات قراءاتهم  وأما أصل القرآن فهو واصل إلينا بالتواتر بين المسلمين ، وبنقل الخلف عن السلف  وتحفظهم على ذلك في صدورهم وفي كتاباتهم ، ولا دخل للقراء في ذلك أصلا ، ولذلك فإن القرآن ثابت التواتر حتى لو فرضنا أن هؤلاء القراء السبعة أو العشرة لم يكونوا موجودين أصلا . وعظمة القرآن أرقي من أن تتوقف على نقل أولئك النفر المحصورين</ref>

   

مراد از  قرائات سبعه ان است  که در بین قرائتهای گوناگونی که از صدر اسلام تاکنون نسبت به برخی از الفاظ قران  نقل شده است  قرائات هفت تن از قاریان برجسته محور و مبنا  قرار گرفته است بگونه ای که از منظر معتقدان  به این قرائتها  ، همه انها متواتر بوده و قرانیت انها اثبات گردیده است  از این رو لازم است در تفسیر و استتباط مسائل از قران این قرائتها مورد عنایت قرار گیرد <ref>توضیح این امر و بیان اقوال فریقین در ادامه مباحث ذکر می گردد .</ref>     

زرقانی در کتاب مناهل العرفان فی علوم القران  اسامی قراء سبعه را اینگونه بیان می کند : ....وهم نافع وعاصم وحمزة وعبد الله بن عامر وعبد الله بن كثير وأبو عمرو بن العلاء وعلي الكسائي

ایشان در مورد قرائات عشر نیز می نویسد : قراء سبعه به ضمیمه أبي جعفر ويعقوب وخلف ، قراء عشره می باشند. <ref>مناهل العرفان فی علوم القران ج 1ص 287</ref>

   

علامه طباطبائی  بعد از بیان  طبقات پنجگانه قراء و اسماء انها در زمینه قراء سبعه -  القراء السبعة-  می نویسد :  

    

ایشان در ادامه  به قرائتهای دیگر غیر مشهور و شاذ نیز اشاره می کند.<ref>القران فی الاسلام : ص 146-151: والقراء السبعة مع الراويين عنهم هذه أسماؤهم : 1 ابن كثير مكي والراوي عنه قنبل وبزي يرويان عنه بواسطة واحدة . 2 نافع مدني  والراوي عنه  قالون وورش . 3 عاصم كوفي والراوي عنه أبو بكر شعبة بن العياش وحفص ، والقرآن الموجود عند المسلمين اليوم هو بقراءة عاصم هذا برواية حفص . 4 حمزة كوفي والراوي عنه خلف وخلاد يرويان عنه بواسطة . 5 الكسائي كوفي الراوي عنه دوري وأبو الحارث . 6 أبو عمرو بن العلاء بصري والراوي عنه دوري وسوسي يرويان عنه بواسطة . 7 ابن عامر والراوي عنه هشام وابن ذكوان يرويان عنه بواسطة .  وهناك قراءات أخرى غير مشهورة ، كالقراءات المذكورة عن بعض الصحابة والقراءات الشاذة التي لم يعمل بها ، وقراءات متفرقة توجد في أحاديث مروية عن أئمة أهل البيت عليهم السلام ، الا أنهم أمروا أصحابهم باتباع القراءات المشهورة</ref>

   

قرائات  سبعه هر چند در جوامع اسلامی مدتی  بعنوان مبنا و میزان قرائتهای دیگر گردید  اما  بتدریج  از تعداد انها کاسته شد  بگونه ای که  امروزه  تنها قرائت باقی مانده از انها قرائت حفص ازعاصم  است که در تمامی جوامع اسلامی  رائج  می باشد  . فقط در کشور مغرب قرائت نافع به روایت ورش  متداول است .<ref>دراسات قرآنیه، صغیر، محمد حسین علی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1413، ص 110 - 111.؟؟؟؟؟ دکتر محمد حسین علی الصغیر در این باره می نویسد : تظل القضیه قضیه تاریخیه فحسب، إذ القرآن المعاصر الذی اجمع علیه العالم الاسلامی و هو ذات القرآن الذی نزل به الوحی علی رسول اللّه(ص) مرقوم بروایة حفص لقراءة عاصم بن ابی النجود الکوفی، باستثناء المغرب العربی الذی اعتمد قراءة نافع المدنی بروایة ورش</ref>

    

برغم مصونیت قران کریم از تحریف لفظی مواردی در ان وجود دارد که در شیوه قرائت ، کتابت  و اعراب گذاری انها بین مصاحف اختلافاتی وجود دارد . نکته مهم ان است که بدانیم  چگونه برغم  دلائل متقن  در مصونیت قران از خطر تحریف ،  شاهد چنین اختلافاتی هستیم .  

از طرفی عدم  پیشرفت کتابت در قرون نخستین بویژه  صدر اسلام را می توان عامل دیگر اختلاف قرائات  دانست بدین معنا که چون  کاتبان وحی، افرادی معدود بوده و بیشتر صحابه پیامبر به قرائت و حفظ قران اهتمام داشتند و نیز مکتوبات ان زمان  فاقد نقطه و اعراب بود بدیهی است این امور سبب اختلاف  قرائت  برای کسانی که  به قرائات و کتابت  انان  مراجعه می کردند می گردید .

در کتب روائی فریقین  احادیثی وجود دارد که مفادش نزول قران به سبعه احرف می باشد . برخی از عالمان مساله قرائات سبعه را به این نوع احادیث مرتبط دانسته و ادعا می کنند که از جمله ادله اثبات حجیت قرائات قراء سبعه ، روایات مذکور می باشد .

باید گفت  ادعای مذکور فاقد دلیل می باشد بلکه دلائل متعدد در نفی ان وجود دارد که بارزترینش ان است که مبنا قرار گرفتن قرائت  قراء سبعه از قرن سوم بوده که  در صدر اسلام - قرا ء مذکور - وجود نداشتند در حالی که  روایات سبعه احرف در عصر نزول قران بوده است . در این رابطه ایه الله خوئی می نویسد :

برخی بخیال اینکه احرف سبعه – در روایات- همان قرائات سبعه بوده جهت اثبات قرانی بودن این قرائات به روایات مذکور متمسک می شوند در حالی هیچیک از محققین ، ادعای مذکور را تایید نمی کنند. <ref>البیان فی تفسیر القران ص 164 قد يتخيل أن الأحرف السبعة التي نزل بها القرآن هي القراءات السبع ، فيتمسك لاثبات كونها من القرآن بالروايات التي دلت على أن القرآن نزل على سبعة أحرف ، فلا بد لنا أن ننبه على هذا الغلط ، وان ذلك شئ لم يتوهمه أحد من العلماء المحققينالبیان فی تفسیر القران ص 164 قد يتخيل أن الأحرف السبعة التي نزل بها القرآن هي القراءات السبع ، فيتمسك لاثبات كونها من القرآن بالروايات التي دلت على أن القرآن نزل على سبعة أحرف ، فلا بد لنا أن ننبه على هذا الغلط ، وان ذلك شئ لم يتوهمه أحد من العلماء المحققين</ref>   

ایشان در ادامه گفتاربرخی از عالمان اهل سنت را در زمینه عدم ارتباط  قرائات سبعه با روایات نزول قران به سبعه احرف نقل می کند. <ref>همان ص 164-165 والأولى أن نذكر كلام الجزائري في هذا الموضع . قال :" لم تكن القراءات السبع متميزة عن غيرها ، حتى قام الإمام أبو بكر أحمد ابن موسى بن العباس بن مجاهد - وكان على رأس الثلاثمائة ببغداد – فجمع قراءات سبعة من مشهوري أئمة الحرمين والعراقين والشام ، وهم : نافع ، وعبد الله ابن كثير ، وأبو عمرو بن العلاء ، وعبد الله بن عامر ، وعاصم وحمزة ، وعلي الكسائي . وقد توهم بعض الناس أن القراءات السبعة هي الأحرف السبعة ، وليس الامر كذلك . . . وقد لام كثير من العلماء ابن مجاهد على اختياره عدد السبعة ، لما فيه من الايهام .</ref>

نتیجه انکه  ارتباط دادن  مساله قرائات سبع  با  روایاتی که بیانگر نزول قران به سبعه احرف می باشد ناشی از جهل بوده  و تفکیک  بین این  دو  امری  لازم  است <ref>لازم به ذکر است که در اخرین مبحث این مقاله به بررسی تفصیلی روایات سبعه احرف خواهیم پرداخت</ref>  

    

تمامی علمای فریقین  در این مساله که " تواتر شرط اصلی اثبات  قران بوده و بدون ان نمی توان هیچ ایه و سوره ای را بعنوان قران تلقی نمود " اتفاق نظر داشته و اختلافشان به کیفیت قرائت برخی از کلمات ان  برمی گردد .بدین معنا که برخی از عالمان  دینی قائل به متواتر بودن این قرائات بوده و در نتیجه همه انها را نازل شده از ناحیه خداوند می دانند در حالی که بیشتر انان  متواتر بودن این قرائات را منکر بوده و معتقدند  قران نازل شده  تنها با یک قرائت بوده و قرائتهای دیگر  را نمی توان بعنوان قران و کلام الهی دانست  .

ایشان دواعی نقل الفاظ قران را بدلیل جایگاه عظیم و محوری ان در  ثبوت دین و نیزاعجاز ان بعنوان کلام الهی دلیل متواتر بودن قران می داند.<ref>همان ص 124 واستدل كثير من علماء السنة والشيعة على ذلك : بأن القرآن تتوافر الدواعي لنقله ، لأنه الأساس للدين الاسلامي ، والمعجز الإلهي لدعوة نبي المسلمين ، وكل شئ تتوفر الدواعي لنقله لا بد وأن يكون متواترا .وعلى ذلك فما كان نقله بطريق الآحاد لا يكون من القرآن قطعا</ref>

   

در زمینه  قرائات سبع دیدگاههای متفاوتی بین فریقین وجود دارد . مشهور اهل سنت قائل به تواتر بوده  ولی  شیعیان معتقد به عدم تواتر ان هستند . برخی از قائلین به تواتر قرائات سبعه، در این زمینه راه افراط پیش گرفته و معتقد به کفر قائلین به عدم تواتر این قرائات هستند . <ref>رک به  : البیان فی تفسیر القران ص 123</ref>   

   

نتیجه انکه از منظر  مشهور اهل سنت قرائات سبعه متواتر بوده در حالی که از منظر مشهور بلکه جمهور امامیه  و برخی از اهل سنت تواتر این قرائات قابل اثبات نمی باشد .

   

تبصره  

2- ثبوت تواتر قرائات از پیامبر ص  

مراد از تواتر این قرائات  - در نزد قائلین به ان - تواتر از ناحیه پیامبر ص می باشد . بدیهی است این معنا با  تواترقرائات از قراء سبع متفاوت خواهد بود چون تنها  تواتر قرائات  از پیامبر ص  است که اثار شرعی بر ان مترتب خواهد بود .

   

قائلین به تواترقرائات سبعه  دلائلی را دراثبات ادعای خویش بیان می کنند :  

در برخی از منابع اهل سنت بر تواتر قرائات سبعه  ادعای اجماع یا شهرت شده است که بعنوان نمونه  دو مورد  از انها را بیان  می کنیم :

نتیجه انکه  با توجه به نکاتی که ذکر گردید اجماع ادعاشده بر تواتر قرائات سبعه  قابل اثبات نیست .

   

رابعا :  عدم  تواتر برخی از قرائات  درقران کریم – نظیر مالک و ملک -  مستلزم  عدم تواتراصل کلمات قرانی نخواهد بود چون  واژه ها و کلمات قران متواتر بوده  و عدم تواتر برخی قرائات فقط در محدوده  هیئات و اعراب  کلمات می باشد  .  

در اثبات  عدم تواتر قرائات سبعه که دیدگاه قاطبه امامیه و برخی از اهل سنت است  دلائلی اقامه شده است که برخی از انها را به نقل از کتاب ارزشمند البیان فی تفسیر القران علامه خوئی بیان می کنیم :

باید گفت علاوه بر دلائل متقنی که از کتاب  البیان فی تفسیر القران ذکر گردید نامعقول بودن تواتر قرائات قراء سبعه را می توان بعنوان ششمین دلیل - برعدم تواتر-  ان دانست  . تصدیق  این امر با تصوردقیق تواتر قرائات امری بدیهی خواهد بود چون معنای تواتر قرائات قراءسبعه از دیدگاه قائلین بدان  ان است  که قران به این هفت قرائت نازل شده و پیامبر ص ان را به همین گونه قرائت کرده اند .بدیهی است تصور این امر – که  جبرئیل قران را به هفت وجه  برای پیامبر ص  قرائت  و نازل نموده –  سبب وهن قران  بوده و ان را از مرتبه عالی تنزل خواهد داد .   

   

از جمله مباحث مهم در مساله قرائات سبعه ،مبحث حجیت و عدم حجیت ان است .  

نکته پایانی انکه  از منظر ایشان در صورتی که مشروعیت قرائتی خاص از ناحیه معصومین ثابت گردد و یا در عصر انان متعارف بین مسلمین باشد در اینصورت اکتفا به ان - بدلیل عدم ردع انان از قرائت خاص و نیز از باب" إقرأ كما يقرأ الناس " إقرؤا كما علمتم "  -  قطعا صحیح بوده و فقط قرائات شاذ فاقد اعتبار خواهد بود  .

   

اخرین مبحث این مقاله، بررسی روایاتی است که در زمینه "نزول قران بر سبعه احرف" در منابع روائی فریقین ذکر شده است . در این مرحله نخست روایات مذکور را بیان نموده و انگاه دیدگاه عالمان فریقین را نسبت به ان بیان می کنیم :

    

1-از پیامبر ص نقل شده است که فرمود : جبرئیل  قران را نخست بر یک حرف بر من نازل کرد و من بعد از مراجعت پیوسته از او طلب می کردم که انرا – تعداد حروف – را بیشتر کند تا اینکه به هفت حرف رساند.  

2 –ابی بن کعب می گوید : درمسجد مردی را دیدم که قرائت نمازش را بشکل خاصی می خواند . من به شیوه قرائتش اعتراض کردم. سپس فرد دیگری را دیدم که قرائتش با نفر نخست مخالف بود . همگی بر پیامبر ص وارد شده و ماجرا را برای حضرت نقل کردم . حضرت قرائت هر دو را برغم مخالفتشان با یکدیگر تاییدکرد و چون حال مرا مشاهده کرد دستی بر سینه ام نهاد و فرمود:  قران نخست بر یک حرف بر من نازل شد از خداوند درخواست کردم که بر امت من قرائت قران بر یک حرف دشواراست از اینرو  - بتدریج و درطی سه مرحله درخواست  - در مرحله سوم قران بر من به هفت قرائت نازل گردید .  "   

3 – ابوهریره از پیامبر ص نقل می کند که ان حضرت فرمود : قران بر هفت حرف نازل شده است پس انرا بهمین صورت قرائت کنید . فقط هیچگاه رحمت را بعذاب و عذاب را به رحمت ختم نکنید .

اینها مهمترین روایات در زمینه نزول قران به سبعه احرف بود که همه انها از طریق اهل سنت رسیده است . ،   

نظیرروایاتی که در منابع اهل سنت در زمینه نزول قران بر سبعه احرف ذکر گردید در منابع شیعی نیز دیده می شود که برخی از انها را در اینجا بیان می کنیم :  

ایشان سبعه احرف را نیز بمعنای "سبعه  احرف فی الاختلاف " دانسته و در تبیین ان می نویسد :

1- اختلاف در اسم ها ازجهت  إفراد وتثنية وجمع و مذکر و مونث  

2- اختلاف أفعال از جهت ماضی ومضارع وأمر  

3- اختلاف دروجوه إعراب  

4- الاختلاف درنقص و زيادة  

6- اختلاف به إبدال  

7- اختلاف لغات و لهجه ها  

ایشان در تبیین  مفاد  حدیث نزول قران علی سبعه احرف می نویسد :  

مراد از نزول قران بر سبعه احرف این است که مجموعه قران را - بجهت توسعه و تسهیلی که درقرائت ان داده شده است- می توان بر وجوه هفتگانه از موارد اختلاف که ذکر شد قرائت نمود بنابر این مراد از سبعه احرف این نیست که هر کلمه قران را بتوان بر هفت وجه قرائت نمود .  

ایشان  حکمت نزول قران علی سبعه احرف  را تسهیل قرائت بر امت اسلامی می داند بویژه اعراب عصر نزول قران که بدلیل تنوع و کثرت قبائل در بین انها ، اشکال قرائات و لهجات شان با یکدیگر متفاوت بود.   

4- عدم معنای معقول  برای روایات  سبعه احرف  :  

متن گفتار ایشان در این زمینه عبارتست از : أضف إلى جميع ذلك أنه لا يرجع نزول القرآن على سبعة أحرف إلى معنى معقول ، ولا يتحصل للناظر فيها معنى صحيح .   

از طرفی در برخی از روایات امده است که پیامبر ص حتی از تغییر در کلمات دعا به کلمات مشابه نهی می نمود پس چگونه تغییر و تبدیل کلمات قران را تجویز می کرد.   

      

ایشان درادامه ایراد وجه نخست -معنای "نزول قران علی سبعه احرف "- می فرماید :  

هر گاه مراد از وجه نخست – المعانی المتقاربه – این است که پیامبر ص قران را به حروف هفتگانه قرائت می نمود در اینصورت بر گوینده این سخن لازم است بر اثبات گفتارش دلیل  اورد بجهت انکه خداوند بر اساس ایه حفظ وعده به محافظت از قران را داده است .

    

3- توسعه قرائات بمعنای مذکور سبب بروز نقمت و منازعات بین مسلمین می گردد :  

در بین اقوال مطرح شده گفتار ایه الله خوئی از ارجحیت بیشتری برخوردار است ؛ بنابر این  روایات مذکور بدلیل مخالفت با قران و روایات صحیح  و  نیز غیر تام بودن وجوه ذکر شده برای ان  ، مقبول نخواهد بود .

   

1- برغم  مصونیت قران کریم از تحریف لفظی مواردی در ان بچشم می خورد که در شیوه قرائت ، کتابت  و اعراب گذاری انها بین مصاحف اختلافاتی وجود دارد .

7-هیچیک  از معانی ذکر شده در تفسیر روایات نزول قران علی سبعه احرف  مقبول نمی باشد .

[[رده: مقالات]]

[[رده:اختلاف قرائات]]