۸۷٬۸۱۰
ویرایش
الأزهر: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
جایگزینی متن - 'می شود' به 'می‌شود'
جز (جایگزینی متن - 'تلاش ها' به 'تلاش‌ها') |
جز (جایگزینی متن - 'می شود' به 'می‌شود') |
||
| خط ۱۸: | خط ۱۸: | ||
'''الازهر''' یکی از دانشگاه‌های مهم در [[جهان اسلام]] و پایگاهی علمی و فرهنگی با قدمتی هزار ساله است که توسط فاطمیون تأسیس گردیده است. و در دوره‌های مختلف تاریخ اسلام، در عرصه‌های مختلف مذهبی، سیاسی و اجتماعی مصر و جهان اسلام منشأ اثر بوده است. در حوزه [[دین]]، این دانشگاه با داشتن یک نظام منسجم و مدرن آموزشی، شخصیّتهای علمی ممتازی را تربیت کرده و به جهان اسلام معرفی کرد و در عرصۀ سیاسی، پیوسته از عوامل تعیین کننده در صحنه سیاسی [[کشور مصر]] و جهان اسلام بوده است. در دهه‌های اخیر حرکت‌های اصلاحی برخی از شیوخ ازهر مانند [[محمود شلتوت|شیخ شلتوت]]<nowiki/> در جهت نزدیکی بیشتر فرقه‌های اسلامی بیش از همه نمود و ظهور دارد هرچند در سالیان اخیر به جهت دخالت نظام حاکم مصر بر مقدرات این دانشگاه، این پایگاه مهم فرهنگی تاثیر گذشته خود را در تحولات مصر و جهان [[اسلام]] از دست داده است. نوشتار حاضر به بررسی تاریخچه، سیر نظمی و نقش جامع الازهر در ابعاد مختلف علمی و سیاسی می پردازد. <br> | '''الازهر''' یکی از دانشگاه‌های مهم در [[جهان اسلام]] و پایگاهی علمی و فرهنگی با قدمتی هزار ساله است که توسط فاطمیون تأسیس گردیده است. و در دوره‌های مختلف تاریخ اسلام، در عرصه‌های مختلف مذهبی، سیاسی و اجتماعی مصر و جهان اسلام منشأ اثر بوده است. در حوزه [[دین]]، این دانشگاه با داشتن یک نظام منسجم و مدرن آموزشی، شخصیّتهای علمی ممتازی را تربیت کرده و به جهان اسلام معرفی کرد و در عرصۀ سیاسی، پیوسته از عوامل تعیین کننده در صحنه سیاسی [[کشور مصر]] و جهان اسلام بوده است. در دهه‌های اخیر حرکت‌های اصلاحی برخی از شیوخ ازهر مانند [[محمود شلتوت|شیخ شلتوت]]<nowiki/> در جهت نزدیکی بیشتر فرقه‌های اسلامی بیش از همه نمود و ظهور دارد هرچند در سالیان اخیر به جهت دخالت نظام حاکم مصر بر مقدرات این دانشگاه، این پایگاه مهم فرهنگی تاثیر گذشته خود را در تحولات مصر و جهان [[اسلام]] از دست داده است. نوشتار حاضر به بررسی تاریخچه، سیر نظمی و نقش جامع الازهر در ابعاد مختلف علمی و سیاسی می پردازد. <br> | ||
=جامع الازهر= | =جامع الازهر= | ||
لغت «جامع» به معنای مسجد بزرگ، مسجد آدینه و یا مسجدی که در آن نماز جمعه می خوانند و مراسم اعتکاف به جا می آورند، اطلاق | لغت «جامع» به معنای مسجد بزرگ، مسجد آدینه و یا مسجدی که در آن نماز جمعه می خوانند و مراسم اعتکاف به جا می آورند، اطلاق می‌شود. این گونه مساجد بزرگ، نخستین بار در عهد پیامبر اکرم(صلی الله و علیه و آله) و پس از آن در دوره ی حکومت امویان در مراکز و بلاد اسلامی ساخته شدند و چون در این مساجد علاوه بر مسائل دینی و سیاسی، مسائل علمی نیز مطرح می شد و حلقه های درس که شرکت در آنها برای هر جوینده ی دانش ممکن بود، در آنها شکل می گرفت، عنوان «جامع» برای آنها به کار رفت. بعدها واژه ی «جامعه» به معنای دانشگاه مترادف با «جامع» به کار برده شد.<br> | ||
مساجد از این نقطه نظر، دانشگاه های بزرگ اسلامی به شمار می‌آمدند. مسجدالنبی که هم زمان با هجرت رسول خدا به مدینه بنیان گردید، در واقع کهن ترین دانشگاه اسلامی و پایگاه اساسی ترین تعلیمات در تایخ آموزش اسلامی بودهاست. علاوه بر مسجدالنبی می‌توان از مجسد الحرام در مکه، جامع بصره و کوفه، جامع ری، جامع عمرو در فسطاط مصر، مسجد الاقصی و قبه الصخره در بیت المقدس، جامع اموی در دمشق، جامع زیتونه در تونس، جامع قیروان در مراکش، جامع الازهر در مصر به عنوان برخی از مراکز مشهور آموزش اسلامی نام برد. <br> | مساجد از این نقطه نظر، دانشگاه های بزرگ اسلامی به شمار می‌آمدند. مسجدالنبی که هم زمان با هجرت رسول خدا به مدینه بنیان گردید، در واقع کهن ترین دانشگاه اسلامی و پایگاه اساسی ترین تعلیمات در تایخ آموزش اسلامی بودهاست. علاوه بر مسجدالنبی می‌توان از مجسد الحرام در مکه، جامع بصره و کوفه، جامع ری، جامع عمرو در فسطاط مصر، مسجد الاقصی و قبه الصخره در بیت المقدس، جامع اموی در دمشق، جامع زیتونه در تونس، جامع قیروان در مراکش، جامع الازهر در مصر به عنوان برخی از مراکز مشهور آموزش اسلامی نام برد. <br> | ||
واژه ی «الازهر» نیز از ریشه ی «زهر» به معنای تابش، درخشش، و پرتوافکنی اخذ شده است. <br> | واژه ی «الازهر» نیز از ریشه ی «زهر» به معنای تابش، درخشش، و پرتوافکنی اخذ شده است. <br> | ||
| خط ۳۶: | خط ۳۶: | ||
آن گاه که نوبت به حکومت الحاکم بامرالله رسید، وی مسجدی جدید ساخت که به نام او «جامع الحاکمی» شهرت یافت. او سنت ایراد خطبه و اقاطمه ی نماز جمعه را که به جامع الازهر اختصاص داشت، برهم زد و در جوامع دیگر نیز نماز جمعه را برپا می‌کرد. با این همه نوسازی ها، اهدای هدایای ارزنده از جمله کتاب های نفیس به کتابخانه نو بنیاد الازهر و بسیاری از کتاب های کاخ خلافت به این کتابخانه و تعیین موقوفات، از توجه خاص الحاکم به این جامع نشان داشت.<br> | آن گاه که نوبت به حکومت الحاکم بامرالله رسید، وی مسجدی جدید ساخت که به نام او «جامع الحاکمی» شهرت یافت. او سنت ایراد خطبه و اقاطمه ی نماز جمعه را که به جامع الازهر اختصاص داشت، برهم زد و در جوامع دیگر نیز نماز جمعه را برپا می‌کرد. با این همه نوسازی ها، اهدای هدایای ارزنده از جمله کتاب های نفیس به کتابخانه نو بنیاد الازهر و بسیاری از کتاب های کاخ خلافت به این کتابخانه و تعیین موقوفات، از توجه خاص الحاکم به این جامع نشان داشت.<br> | ||
اگر بخواهیم مهم‌ترین فعالیت‌های جامع الازهر را در دوره فاطمیان بشماریم بایستی به این موارد اشاره کنیم: ایراد خطبه به نام خلیفگان فاطمی، افزودن عبارت «حی علی خیر العمل» در اذان، برپا داشتن سوگواری عاشورای حسینی، برپایی مجلس «الحکمه» در حضور خلیفه و وزیران و دانشمندان برای مجالس درس؛ چراغانی و قرآن خوانی چهار شب اول و نیمه رجب، اول و نیمه ی شعبان که گاه خلیفه و خاندانش نیز در آن شرکت داشتند و به ویژه آموزه های اسماعیلی در کنار علوم و فنون رایج آن عصر.<br> | اگر بخواهیم مهم‌ترین فعالیت‌های جامع الازهر را در دوره فاطمیان بشماریم بایستی به این موارد اشاره کنیم: ایراد خطبه به نام خلیفگان فاطمی، افزودن عبارت «حی علی خیر العمل» در اذان، برپا داشتن سوگواری عاشورای حسینی، برپایی مجلس «الحکمه» در حضور خلیفه و وزیران و دانشمندان برای مجالس درس؛ چراغانی و قرآن خوانی چهار شب اول و نیمه رجب، اول و نیمه ی شعبان که گاه خلیفه و خاندانش نیز در آن شرکت داشتند و به ویژه آموزه های اسماعیلی در کنار علوم و فنون رایج آن عصر.<br> | ||
آنچه گذشت بخشی از تحولات و آثار الازهر در دوران شکوه و اعتلای آن است اما وضع بدین منوال نماند. حتی در دوره ی حکومت فاطمیان اتفاقاتی رخ داد که عظمت الازهر را تحت شعاع خویش قرار داد. یکی از این اتفاقات تاسیس دارالعلم یا دارالحکمه، دومین نهاد آموزشی فاطمی بود که در سال 395 ق، به فرمان الحاکم در قاهره بنیاد یافت و تا اندازه ای از اهمیت الازهر کاست. این امر خود از دو طریق به وقوع پیوست؛ نخست آنکه با تاسیس دارالعلم بسیاری از پیشوایان علمی و مذهبی از جامع الازهر کناره گیری کردند و به دارالعلم الحاکم پیوستند. دیگر آنکه به جهت تسامحی که الحاکم در آغاز فعالیت دارالعلم نسبت به مذاهب اهل سنت از خود نشان داد و دعوت او از مدرسان سنی و نیز گروهی از دانشمندان علوم نجوم، پزشکی و ادب، سبب شد تا به تدریج روند آموزش ها از انحصار دانش های مذهبی فاطمی بیرون شود. در این اوضاع چنانچه ملاحظه | آنچه گذشت بخشی از تحولات و آثار الازهر در دوران شکوه و اعتلای آن است اما وضع بدین منوال نماند. حتی در دوره ی حکومت فاطمیان اتفاقاتی رخ داد که عظمت الازهر را تحت شعاع خویش قرار داد. یکی از این اتفاقات تاسیس دارالعلم یا دارالحکمه، دومین نهاد آموزشی فاطمی بود که در سال 395 ق، به فرمان الحاکم در قاهره بنیاد یافت و تا اندازه ای از اهمیت الازهر کاست. این امر خود از دو طریق به وقوع پیوست؛ نخست آنکه با تاسیس دارالعلم بسیاری از پیشوایان علمی و مذهبی از جامع الازهر کناره گیری کردند و به دارالعلم الحاکم پیوستند. دیگر آنکه به جهت تسامحی که الحاکم در آغاز فعالیت دارالعلم نسبت به مذاهب اهل سنت از خود نشان داد و دعوت او از مدرسان سنی و نیز گروهی از دانشمندان علوم نجوم، پزشکی و ادب، سبب شد تا به تدریج روند آموزش ها از انحصار دانش های مذهبی فاطمی بیرون شود. در این اوضاع چنانچه ملاحظه می‌شود عرصه برای ورود به علوم جدید فراخ تر و شرایط برای آغاز تعلیمات سنی گسترده تر گردید و این تحول مهمی در آموزش های دوران فاطمی محسوب می‌شود. اما این امر چندان نپایید. از یک سو الحاکم به دستگیری مدرسان سنی مذهب و قتل و حبس آنان فرمان داد و از آن پس آموزش ها به همان شیوه ی مذهبی اسماعیلیان ادامه یافت. و از سوی دیگر با استقرار حکومت ایوبیان (567 ق) و حاکم شدن و رسمیت یافتن مدارس ایوبی بر اوضاع و احوال جدید، این دارالعم اسباب و موجبات برتری خود را از دست داد.<br> | ||
از عوامل دیگری که باعث رکود دانشگاه الازهر گردید، انقراض سلسله ی شیعی آل بویه در ایران و عراق و چیرگی سلجوقیان پشتیبان خلافت عباسی بود که در سستی بنیان دولت فاطمیان و روند علمی ـ آموزشی الازهر تاثیرات شگرفی داشت.<br> | از عوامل دیگری که باعث رکود دانشگاه الازهر گردید، انقراض سلسله ی شیعی آل بویه در ایران و عراق و چیرگی سلجوقیان پشتیبان خلافت عباسی بود که در سستی بنیان دولت فاطمیان و روند علمی ـ آموزشی الازهر تاثیرات شگرفی داشت.<br> | ||
این افت و خیزها در عصر ایوبیان و عثمانی با شدت و حدت بیشتری ادامه یافت. به عنوان مثال در دوران عثمانی گاهی الازهر در اوج قدرت و گاه در نهایت سستی و رکود بوده است.<br> | این افت و خیزها در عصر ایوبیان و عثمانی با شدت و حدت بیشتری ادامه یافت. به عنوان مثال در دوران عثمانی گاهی الازهر در اوج قدرت و گاه در نهایت سستی و رکود بوده است.<br> | ||
در یک زمان شرکت شماری از پیشوایان مذاهب چهارگانه که بیشتر از عالمان برجسته الازهر بودند، در مجالس مشورتی دیوان عالی، باعث اعتبار الازهر شده و نیاز ترکان به عالمان دینی و نظام قضایی مبتنی بر فتاوای شرعی و دعاوی مربوط به مذاهب فقهی، رسیدگی به موقوفات و امور کشورداری، نقش سیاسی ـ اجتماعی الازهر را در برقراری عدالت اجتماعی و حفظ میراث فرهنگی اسلام و زبان عربی بیش از پیش چشمگیر می‌کند و در زمان دیگر گسترش فقر و ناامنی و بیماری های فراگیر، جامعه ی مصر را چنان به سمت صوفی گری سوق می‌دهد که حتی [[مشایخ الازهر]] نیایش های صوفیانه و رقص و سماع را جایز می شمرند و با اولیای تصوف روابطی نزدیک برقرار می نمایند.<br> | در یک زمان شرکت شماری از پیشوایان مذاهب چهارگانه که بیشتر از عالمان برجسته الازهر بودند، در مجالس مشورتی دیوان عالی، باعث اعتبار الازهر شده و نیاز ترکان به عالمان دینی و نظام قضایی مبتنی بر فتاوای شرعی و دعاوی مربوط به مذاهب فقهی، رسیدگی به موقوفات و امور کشورداری، نقش سیاسی ـ اجتماعی الازهر را در برقراری عدالت اجتماعی و حفظ میراث فرهنگی اسلام و زبان عربی بیش از پیش چشمگیر می‌کند و در زمان دیگر گسترش فقر و ناامنی و بیماری های فراگیر، جامعه ی مصر را چنان به سمت صوفی گری سوق می‌دهد که حتی [[مشایخ الازهر]] نیایش های صوفیانه و رقص و سماع را جایز می شمرند و با اولیای تصوف روابطی نزدیک برقرار می نمایند.<br> | ||
حدود سال 1161 ق، الازهر کاملاً ضوابط و مقررات خویش را از دست می‌دهد، دیگر برای ورود به الازهر و حضور و غیاب مدرسان و دانشجویان ضابطه ای باقی نمی ماند. انتخاب درس و استاد، بی برنامه | حدود سال 1161 ق، الازهر کاملاً ضوابط و مقررات خویش را از دست می‌دهد، دیگر برای ورود به الازهر و حضور و غیاب مدرسان و دانشجویان ضابطه ای باقی نمی ماند. انتخاب درس و استاد، بی برنامه می‌شود. انتصاب مدرسان جنبه ی رسمی خود را از دست می‌دهد و در سرما و گرما با حضور شاگردان کاستی می یابد، از درخشش در آموزش بهره ای نمی ماند و کیمیاگری و طالع بینی بازاری به مراتب گرم تر از پزشکی و ریاضی و نجوم و شیمی پیدا می‌کند. <br> | ||
=ساختمان الأزهر= | =ساختمان الأزهر= | ||
الأزهر اولین مسجدی بود که در شهر قاهره بنا گردید، به همین علت مسجد جامع قاهره محسوب می‌گردید. و ساختمان آن عبارت بود از یک صحن که سه رواق در اطراف آن بود، که بزرگترین آنها رواق قبله بود. و بعد مجموعه ای از رواق و شبستان ومدرسه و محراب و مناره و مأذنه به آن اضافه گردید. ساختمان اداری شامل دو مجموعه دانشکده ویژه پسران و دختران است که در گروه پسران چهارده دانشکده در رشته های علوم انسانی، پزشکی، کشاورزی و فنی و مهندسی فعالیت می‌کند و پنج دانشکده نیز در رشته های علوم انسانی و پزشکی ویژه دختران است. این دانشگاه هم اکنون بیش از 120 هزار دانشجو دارد که همه ساله نزدیک به بیست هزار نفر از آنان در مقاطع لیسانس، فوق لیسانس و دکتری از آن فارغ‌التحصیل می‌شوند. .<br> | الأزهر اولین مسجدی بود که در شهر قاهره بنا گردید، به همین علت مسجد جامع قاهره محسوب می‌گردید. و ساختمان آن عبارت بود از یک صحن که سه رواق در اطراف آن بود، که بزرگترین آنها رواق قبله بود. و بعد مجموعه ای از رواق و شبستان ومدرسه و محراب و مناره و مأذنه به آن اضافه گردید. ساختمان اداری شامل دو مجموعه دانشکده ویژه پسران و دختران است که در گروه پسران چهارده دانشکده در رشته های علوم انسانی، پزشکی، کشاورزی و فنی و مهندسی فعالیت می‌کند و پنج دانشکده نیز در رشته های علوم انسانی و پزشکی ویژه دختران است. این دانشگاه هم اکنون بیش از 120 هزار دانشجو دارد که همه ساله نزدیک به بیست هزار نفر از آنان در مقاطع لیسانس، فوق لیسانس و دکتری از آن فارغ‌التحصیل می‌شوند. .<br> | ||
مسجد اصلی الازهر در حقیقت یک مسجد ستون دار ساده است و تأثیر پذیری آن از جامع قیروان آشکار است. چهار ردیف ستون، نمازخانه را به پنج راهرو موازی با قبله تقسیم می‌کند. این راه رو ها در مرکز به وسیله شبستان محوری پهنی که به محراب گچ بری شده مسجد منتهی | مسجد اصلی الازهر در حقیقت یک مسجد ستون دار ساده است و تأثیر پذیری آن از جامع قیروان آشکار است. چهار ردیف ستون، نمازخانه را به پنج راهرو موازی با قبله تقسیم می‌کند. این راه رو ها در مرکز به وسیله شبستان محوری پهنی که به محراب گچ بری شده مسجد منتهی می‌شود، قطع می‌گردد. این پلان متقاطع T شکل، پیش از این در مساجد شمال آفریقا به کار گرفته می شد.<br> | ||
در جلو شبستان محوری مسجد الازهر، گنبدی ساخته شده که تاریخ آن مربوط به سال 509 هجری است و موقعیت آن، یکی از گنبدهای مشابه را در قیروان به یاد می آورد. در دوره عثمانی، دیوار سمت قبله مسجد الازهر بدون تغییر در وضعیت محراب، برداشته شد و نمازخانه در جهت شرق گسترش یافت و چهار راهرو دیگر به آن افزوده شد. .<br> | در جلو شبستان محوری مسجد الازهر، گنبدی ساخته شده که تاریخ آن مربوط به سال 509 هجری است و موقعیت آن، یکی از گنبدهای مشابه را در قیروان به یاد می آورد. در دوره عثمانی، دیوار سمت قبله مسجد الازهر بدون تغییر در وضعیت محراب، برداشته شد و نمازخانه در جهت شرق گسترش یافت و چهار راهرو دیگر به آن افزوده شد. .<br> | ||
تزئینات دوره فاطمی در قوس پشت بغلی ها و قاب دور پنجره ها مشاهده | تزئینات دوره فاطمی در قوس پشت بغلی ها و قاب دور پنجره ها مشاهده می‌شود که اغلب شامل نقوش طوماری و برگ های پر پیچ و تاب تاک است و به نیمه ای از برگ خرما با اشکال درختچه ای و خوشنویسی منتهی می‌شود که تأثیرات هنر شرقی را می نمایاند. .<br> | ||
بارو های مثلثی شکل بالای دیوارها به همراه نمونه های مشابه موجود در مسجد ابن طولون، الگویی را برای معماری گوتیک ایجاد می‌کند که نمونه آن در کلیسای کرامر واقع در نور فولک انگلستان دیده | بارو های مثلثی شکل بالای دیوارها به همراه نمونه های مشابه موجود در مسجد ابن طولون، الگویی را برای معماری گوتیک ایجاد می‌کند که نمونه آن در کلیسای کرامر واقع در نور فولک انگلستان دیده می‌شود. .<br> | ||
در قسمت غربی مسجد الازهر صحنی قرار دارد که ایوان هایی آن را در بر گرفته اند. این صحن در قرن ششم و در زمان حکومت خلیفه الحافظ ساخته شد. این صحن زیبا و ورودی آن در سال 1213 هجری به هنگام سرکوب دانشجویان مخالف به دستور بناپارت ویران شد و در سال 1312 مجددا بازسازی شد. .<br> | در قسمت غربی مسجد الازهر صحنی قرار دارد که ایوان هایی آن را در بر گرفته اند. این صحن در قرن ششم و در زمان حکومت خلیفه الحافظ ساخته شد. این صحن زیبا و ورودی آن در سال 1213 هجری به هنگام سرکوب دانشجویان مخالف به دستور بناپارت ویران شد و در سال 1312 مجددا بازسازی شد. .<br> | ||
از آنجا که مسجد الازهر به تدریج به یکی از مراکز عمده معارف مذهبی تبدیل شد، همواره مورد توجه حاکمان زمان بوده و تغییرات فراوانی در آن صورت گرفته و از شکل اولیه و ساده خود دور شده است. حاکمان و امیران هر یک به فراخور سلیقه خود و نیاز زمان، بخشهایی را ویران کردند، سازه هایی را به آن افزودند و گاه، بخشی را از نو ساختند. لذا مسجد الازهر سبکی تلفیقی دارد و نمی‌توان آن را به دوره ای خاص نسبت داد. .<br> | از آنجا که مسجد الازهر به تدریج به یکی از مراکز عمده معارف مذهبی تبدیل شد، همواره مورد توجه حاکمان زمان بوده و تغییرات فراوانی در آن صورت گرفته و از شکل اولیه و ساده خود دور شده است. حاکمان و امیران هر یک به فراخور سلیقه خود و نیاز زمان، بخشهایی را ویران کردند، سازه هایی را به آن افزودند و گاه، بخشی را از نو ساختند. لذا مسجد الازهر سبکی تلفیقی دارد و نمی‌توان آن را به دوره ای خاص نسبت داد. .<br> | ||