توحید: تفاوت میان نسخه‌ها

'''توحید''' از بنیادی ترین ارکان [[اصول دین]] و به معنای  یگانگی [[خدا]] است. اعتقاد به توحید نگاه عبد را نسبت به معبود تغییر می‌دهد و او را تسلیم موجودی می‌کند که هستی در سیطره فرمان اوست.  توحید از هر منظری قله [[عرفان]] است. این مسئله حتی در دیگر ادیان خصوصا ادیان ابراهیمی نیز به عنوان اصلی بنیادی شناخته شده است. به طوری که به انسان‌های [[توحید گرا]]، [[موحد]] می‌گویند. توحید از منظر [[فلسفه]] و [[کلام]] به توحید ذاتی، صفاتی، افعالی و توحید در عبادت  تقسیم می‌شود.

 

توحید از نظر معنا شناسی دارای سه جهت عرفانی، فلسفی و کلامی است. توحید عرفانی مبتنی بر [[شهود]] و وصول به وحدانیت خداوند است. توحید فلسفی مبتنی بر باور عقلی به وحدانیت خداوند است و توحید کلامی مبتنی بر پذیرش احدیت خداوند است.

<ref> با استفاده از  طباطبایی،«توحید شهودی از منظر امام خمینی »، ص۱۰۴.</ref>

 

واژه «توحید» مصدر باب «تفعیل» و به معنای «یگانه دانستن» است. ریشه این کلمه از «وحد» و به معنای انفراد است و از این رو «واحد» به چیزی اطلاق می‌شود که جزء ندارد.<ref>کریمی، توحید از دیدگاه آیات و روایات (۲)، ۱۳۷۹ش، ص۱۹-۲۰.</ref>

و باز تعریف کرده‌اند که توحید در لغت، یه معناس حکم به یکى بودن چیزى و علم به یکتایى چیزی است. <ref> میر سید شریف جرجانی التعریفات ص 96 واژه التوحید

 

توحید در اصطلاح کلامی، اقرار به یگانگی خداوند و شریک نداشتن در صفات او است. <ref> قاضی عبدالجبار معتزلی ، شرح الاصول الخمسه ، ص 80</ref>

 

توحید ذاتی به معنای نفی شریک، شبیه و جزء از ذات خداوند است. توحید ذاتی به معنای یگانه بودن ذات خداوند است که مثل و مانندی نداردو و هر چه غیر از اوست مخلوق اوست. آیات کریمه « لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ».<ref>سوره شوری آیه 11</ref> و «وَلَمْ یَکُن لَّهُ کُفُوًا أَحَدٌ»<ref> سوره اخلاص آیه 4</ref> در توصیف توحید ذاتی است.  

[[امام علی علیه السلام]] در این باره فرمود: «کل عزیز غیره ذلیل و کل قوى غیره ضعیف، و کل مالک غیره مملوک و کل عالم غیره متعلم و کل قادر غیره یقدر و یعجز یعنی هر چی غیر اوست، ذلیل است و هر قدرت مندی غیر او ناتوان است و هر مالکی جز او مملوک است و هر عالمى جز او نوآموز است و هر توانایى جز او گاه توانا و گاه ناتوان است» <ref> نهج البلاغه ، خطبه 65.</ref> در این روایت تاکید شده است که اوصاف خداى متعال عین ذات او هستند و هیچ موجودی در آن شریک نخواهد بود.

 

[[توحید افعالی]] یعنی این که خدای متعال خالق همه  فعل و انفعالات [[نظام هستی]] از جمله [[افعال انسان]] است و همان طور که همه موجودات مخلوق خدا هستند افعال شان نیز مخلوق خدای متعال است. و اصولا هیچ فاعل و موثری غیر از خدا شناخته نمی‌شود.[[ملاصدرا]] در این باره می‌گوید: لا مؤثر فی الوجود إلا الله یعنی در هستی هیچ موثری( خالقی) جز خدا شناخته نمی‌شود.<ref> صدرالمتالهین ،  الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه ، ج‏6، ص387</ref>

البته این قسم از  توحید معرکه آرای [[مذاهب اسلامی]] است و مباحث بسیاری درباره آن شده است و علاوه نظریات معروف [[امر بین الامرین]]، [[کسب]] و [[خلق افعال عباد]] که اولی مربوط به [[امامیه]] و دومی مربوط به [[اشاعره]] و [[ماتریدیه]] و سومی مربوط به اهل [[حدیث است]]، با این نوع توحید ارتباط دارد.  

 

توحید در عبادت به این معنا است که جز خدا هیچ موجود دیگری را نمی‌توان یافت که شایسته پرستش باشد.از [[مولای متقیان]] امام علی علیه السلام در تفسیر بخش‌هایی از  [[اذان]] نقل شده است که فرمود: «اما قوله «اشهد ان لا اله الاالله » کانه یقول: اعلم انه لامعبود الا الله (عزوجل) و ان کل [[معبود]] باطل سوى الله» یعنی قول کسی که می‌گوید من شهادت می‌دهم که خدایی جز او را نمی‌شناسم به این معنا است  که معبودی جز خدا وجود ندارد و هر معبودی به جز او باطل( غیر قابل پرستش) است.<ref> شیخ صدوق ، معانى الاخبار ، ص 39.</ref>

 

هر چند واژه توحید در [[قرآن]]  نیامده است، اما آیات فراوانی از آن درباره اثبات توحید و نفی [[شرک]] است.<ref> با استفاده از رمضانی، حسن، «مبحث توحید»، سایت دانشنامه موضوعی قرآن</ref>و به تصریح قرآن، پیام تمامی [[پیامبران]]، اعتقاد به توحید بوده است.<ref>همان</ref>  

این واژه  با تعابیر و عبارات مختلف، بارها در قرآن کریم مورد تأکید قرار گرفته است؛ از جمله در سوره توحید که خداوند «احد» یعنی یگانه خوانده شده است. <ref>« شریعتمداری، توحید از دیدگاه قرآن و  نهج البلاغه ، ص۴۸.</ref> نفی خدایان دیگر، یکی بودن خدا، یک خدا برای همگان، خدای همه عالم، نکوهش معتقدان به وجود خدایان، تأکید بر نفی اعتقاد به چند خدا، رد ادعای قائلان به [[تثلیث]] و سه‌گانه‌باوری، و همچنین نفی هر گونه مثل و مانند برای خدا، از جمله مفاهیم مرتبط با توحید است که در قرآن کریم آمده است.<ref>طارمی‌راد، «توحید»، ص۴۰۶و۴۰۷.</ref>شهادت بر یکتایی خدا و پرهیز از شرک، اولین اقدامی است که پیامبر اسلام ص در ابتدای دعوت آشکار خود، خطاب به مردم [[مکه]] بیان کرده است. <ref>یعقوبی،  تاریخ الیعقوبی ،‌ دار صادر ، ج۲، ص۲۴.</ref>نمایندگان پیامبر ص از جمله [[معاذ بن جبل]] که برای تبلیغ اسلام به سرزمین‌های مختلف می‌رفتند، همواره مردم را به پذیرش یکتایی خداوند دعوت می‌کردند. <ref>همان، ج۲، ص۷۶ و ۸۱.</ref>

برخی از عالمان مسلمان با تکیه بر جایگاه ویژه و مهم آموزه توحید در اسلام، مسلمانان را «[[اهل التوحید]]» خوانده‌اند.<ref>طارمی‌راد، «توحید»، ص۴۰۶.</ref>و آن را نشانه مسلمانی قلمداد کرده‌اند.<ref> مصباح یزدی ، خداشناسی (مجموعه کتب آموزشی معارف قرآن ۱)، ۱۳۹۴ش، ص۱۸۰</ref>امام علی(ع)، اعتقاد به توحید و یگانگی خداوند را پایه معرفت خدا دانسته است. <ref>نهج البلاغه، تحقیق  صبحی صالح ، خطبه اول، ص۳۹.</ref> ملاصدرا هدف اصلی قرآن کریم را اثبات توحید خدا می‌داند. <ref>ملاصدرا،  تفسیر القرآن الکریم ، ۱۳۶۶ش، ج۴، ص۵۴.</ref>

 

در مباحث خداشناسی، توحید به معنای [[یکتاپرستی]] یکى از [[اصول اعتقادى اسلام]] و همه [[ادیان ابراهیمى]] است. اهمیت این اصل به این دلیل است که به نظر بسیاری از متکلمان مسلمان؛ دیگر [[اصول دین]] اسلام مبتنی بر اصل توحید می‌باشد. به همین دلیل است که امام علی علیه السلام در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می‌کند که "التوحید نصف الدین" یعنی توحید نیمی از دین است.<ref> شیخ صدوق، التوحید، قم نشر جامعه مدرسین، چاپ اول، ص 68، ح 24.</ref>و یا شخصی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و پرسید اساس علم چیست؟ حضرت فرمودند: «معرفة الله حق معرفته» <ref>همان، ص 285</ref> یعنی [[شناخت خدا]] آن چنان که شایسته اوست. آن شخص دوباره پرسید حق [[معرفت خدا]] چیست؟ حضرت فرمودند: این که بدانی او نه مثلی دارد و نه شبیهی و او را معبود واحد خالق و قادر و اول و آخر و ظاهر و باطن بشناسی که مثل و مانندی ندارد این است حق معرفت خداوند.

 

مسئله توحید و مباحث مربوط به آن، معرکه آرای مذاهب اسلامی (ا[[مامیه]]، [[معتزله]]، [[اشاعره]] و [[اهل حدیث]]) است. با این حال تمامی مذاهب  یاد شده درباره [[توحید ذاتی]] و [[توحید در عبادت]] مناقشه ای ندارند. علاوه در میان مکاتب اسلامی، توحید ذاتی و توحید در عبادت مورد قبول قطعی همه گرایش‌های فکری بوده است، ولی در مورد [[توحید صفاتی]] و [[توحید افعالی]] اختلافاتی وجود دارد. اشاعره، منکر توحید صفاتى‌ و معتزله منکر توحید افعالی اند. شهید [[مرتضی مطهری]] در این زمینه می‌گوید: «توحید جزء [[اصول پنجگانه معتزله]] نیز بود، همچنانکه جزء اصول‌ اشاعره نیز هست، با این تفاوت که توحید مورد نظر معتزله که مشخصه مکتب آنها به شمار می‌رود، توحید صفاتی است که مورد انکار اشاعره است و توحید مورد نظر اشاعره که مشخصه مکتب آنها به شمار می‌رود توحید افعالی‌ است که مورد انکار معتزله است.مرتضی مطهری، <ref> آشنایی با علوم اسلامی  ص 35</ref>

 

متکلمان امامیه درباره توحید نظر وسیعی دارند. در نگاه ایشان توحید علاوه بر این که شامل  توحید ذاتی و توحید در عبادت می‌شود؛توحید صفاتی و افعالی را نیز در بر نمی‌گیرد. با این حال نگاه امامیه در توحید صفاتی با نگاه معتزله متفاوت است، همان گونه که نگاه امامیه با نگاه اشاعره نسبت به توحید افعالی متفاوت است، زیرا معتزله ذات الهی را خالی از هر گونه صفتی می‌دانند، ولی امامیه صفات الهی را عین ذات الهی می‌دانند. <ref>مرتضی مطهری، آشنایی با علوم اسلامی: ص 35.</ref>  

توحید و شرک مبنای نخستین اعتقادی مسلمانان است. تمام احکام و معارف شریعت بر اساس این اصل اساسی و زیربنایی تشریع گردیده و هر نوع تفسیری از آن در سلوک فکری و عملی معتقدین به آن تاثیر بسزایی خواهد داشت. [[وهابیت]] با تفسیر نادرست آن بیشتر مسلمانان را تکفیر نموده و خودشان را موحدین حقیقی می‌دانند. در نوشتار ذیل دیدگاه [[شهید مطهری]] در زمینه توحید و مرز آن با شرک، محل نزاع وهابیت با سائر مسلمین در این مساله  تبیین گردیده است.  

:‌ایشان می‌فرماید از قرآن کریم بدست می‌آید که توحید و شرک هر یک دارای مراتبی است:‌

توحید افعالى یعنى درک و شناختن اینکه جهان، با همه نظامات و سنن و علل و معلولات و اسباب و مسبّبات، فعل او و کار او و ناشى از اراده اوست. موجودات عالم همچنان که در ذات استقلال ندارند و همه قائم به او و وابسته به او هستند و او به تعبیر قرآن «قیوم» همه عالم است، در مقام تأثیر و علّیت نیز استقلال ندارند، و در نتیجه خداوند همچنان که در ذات شریک ندارد در فاعلیّت نیز شریک ندارد. هر فاعل و سببى، حقیقت خود و وجود خود و تأثیر و فاعلیّت خود را از او دارد و قائم به اوست. همه حولها و قوّه‏ها «به او» است (ما شاء اللّه و لا قوّة الّا به، لا حول و لا قوّة الّا باللّه).

پس همواره انسان باید دو حالت متضاد داشته باشد: تسلیم محض خدا، و عصیان محض غیر خدا. این است معنى‏ (ایّاکَ نَعْبُدُ) خدایا تنها تو را می‌پرستیم و غیر تو را نمی‌‏پرستیم. <ref>مجموعه ‏آثاراستادشهیدمطهرى، ج‏26، ص:101- 102</ref>

ایشان در بیان فرق بین مراتب سه گانه با مرتبه اخیر – توحید در عبادت – می‌فرماید:‌

مراتب سه‌‏گانه توحید ذاتی صفاتی و افعالی، توحید نظرى و از نوع شناختن است، اما توحید در عبادت، توحید عملى و از نوع «بودن» و «شدن» است. آن مراتب توحید، تفکر و اندیشه راستین است و این مرحله از توحید، «بودن» و «شدن» راستین. توحید نظرى بینش کمال است و توحید عملى جنبش در جهت رسیدن به کمال. توحید نظرى پى بردن به «یگانگى» خداست و توحید عملى «یگانه شدن» انسان است. توحید نظرى «دیدن» است و توحید عملى «رفتن».<ref>همان ص 103-99</ref>  

شناخت خداى یگانه به عنوان کامل‌ترین ذات با کامل‌ترین صفات، منزه از هر گونه نقص و کاستى، و شناخت رابطه او با جهان که آفرینندگى و نگهدارى و فیاضیت، عطوفت و رحمانیت است، عکس العملى در ما ایجاد می‌‏کند که از آن به «پرستش» تعبیر می‌‏شود. <ref>مجموعه آثار استاد شهید مطهرى (جهان‌‏بینى توحیدى)، ج‏2، ص:-97 96</ref>

ایشان در معنای پرستش می‌فرماید:‌ پرستش نوعى رابطه خاضعانه و ستایشگرانه و سپاسگزارانه است که انسان با خداى خود برقرار می‌کند. این نوع رابطه را انسان تنها با خداى خود می‌تواند برقرار کند و تنها در مورد خداوند صادق است، در مورد غیر خدا نه صادق است نه جایز. <ref>همان</ref>  

4- قرآن کریم تأکید و اصرار زیاد دارد بر اینکه عبادت و پرستش باید مخصوص خدا باشد، هیچ گناهى مانند شرک به خدا نیست. <ref>همان </ref>

5- از منظر ایشان توحید در عبادت انگاه محقق می‌گردد که انسان عبادتگر بداند:‌ ...جز او کامل مطلق نیست، جز او هیچ ذاتى منزه از نقص نیست، جز او کسى منعم اصلى و منشأ اصلى نعمت‌ها که همه سپاس‌ها به او برگردد نیست، جز او هیچ موجودى استحقاق مطاع محض بودن و تسلیم محض در برابر او شدن را ندارد.  

ایشان در توسعه معنای توحید عبادی می‌فرماید:‌ هر اطاعتى مانند اطاعت پیامبر و امام و حاکم شرعى اسلامى و پدر و مادر یا معلم باید به اطاعت از او و رضاى او منتهى شود وگرنه جایز نیست.این است عکس العملى که شایسته یک بنده در مقابل خداى بزرگ است و جز در مورد خداى یگانه در مورد هیچ موجودى دیگر نه صادق است نه جایز. <ref>همان  ص 99-98</ref>

یعنى اگر کسى در اعتقادش به یکى از این دو اصل خللى باشد جزء مسلمین محسوب نمی‌گردد. احدى از مسلمین با این دو اصل مخالف نیست. <ref>مجموعه آثار استاد شهید مطهرى ؛ ج‏3 ؛ ص71</ref>

‌ اختلاف وهابیّه با سایر مسلمین در این نیست که آیا یگانه موجود شایسته پرستش، خداوند است یا غیر خداوند، مثلًا انبیا و اولیا نیز شایسته پرستش‏‌اند؛ در این جهت تردید نیست که غیر خدا شایسته پرستش نیست، اختلاف در این است که آیا [[استشفاعات]] و [[توسلات‏]]، عبادت است یا نه؟ پس نزاع فیما بین، صغروى است نه کبروى. <ref>همان</ref>