سجده بر زمین و استفاده از مهر (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

انسان در حال سجده از هر حال دیگر به خدا نزدیک‌تر است. سجده‏‌های طولانی برای خدا روح و جان انسان را پرورش می‏‌دهد و بارزترین نشانه ‏های عبودیت و خضوع در پیشگاه پروردگار است. به همین دلیل در هر رکعت نماز دستور دو سجده داده شده است و سجده شکر و سجده‏ های واجب و مستحب تلاوت قرآن نیز از مهمترین مصادیق سجده اند. سجده هم امر مهمی است و هم دارای شرایط و آدابی که یکی از شرایط آن چیزی است که می‌توان برای و بر آن سجده کرد، در داسلام سجده جز برای خدا جایز نیست، اما سجده بر چه چیزی درست و بر چه چیزی نادرست است؟

در حدیث آمده که هیچ کار انسان برای شیطان ناراحت‏‌کننده‏‌تر از سجده نیست، و در حدیثی دیگر [[محمد (ص) خاتم الانبیاء|پیغمبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله)]] به یکى از یاران خود فرمود: «وَ إِذَا أرَدْتَ أنْ یَحْشُرَکَ اللهُ مَعِى یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأطِلِ السُّجُودَ بَیْنَ یَدَىِ اللهِ الوَاحِدِ الْقَهّارِ»اگر مى‏خواهى در قیامت با من محشور شوى براى خداوند قهّار سجده‏هاى طولانى بجا آور <ref>(سفینة البحار، مادّه سجود.)</ref>

جمله‏ (لَهُ یَسْجُدُونَ) <ref>(در آیه 206 اعراف)</ref> و همچنین تعبیر (وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) <ref>(رعد، آیه 15.)</ref> با توجه به مقدّم شدن «للّه» در جمله مزبور، آیه دلالت بر حصر دارد یعنى همه و همه در آسمان و زمین فقط براى خدا سجده مى‏کنند!

جالب‌توجه این‌که در کتاب «وسائل الشیعة» در ابواب سجده نماز، بابى تحت عنوان «عدم جواز السجود لغیر الله» ذکر شده و در آن هفت حدیث از پیغمبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) و امامان معصوم نقل شده است که سجده براى غیر خدا جایز نیست. <ref>(وسائل الشیعة، جلد 4، صفحه 984.)</ref>از این سخن در بحث‏هاى آینده نتیجه‏گیرى می‌کنیم.

==سجده شرایط و آدابی دارد که یکی از آنها چیزی است که می‌توان بر آن سجده کرد==

فقهاى اهل‌سنت عموماً معتقد به جواز سجده بر همه چیز هستند البتّه گروهى از آنان سجده بر آستین لباس یا گوشه عمامه و مانند آن را استثنا کرده و جایز ندانسته‏ اند.

پیروان مکتب اهل‌بیت (علیهم‌السلام) متّفقاً بر این عقیده هستند که تنها بر دو چیز می‌توان سجده کرد: زمین و آنچه از زمین مى‏روید، به‌شرط آن که خوردنى و پوشیدنى نباشد مانند برگ و چوب درختان و حصیر و بوریا و امثال آنها.<br>

پیروان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) به استناد روایاتى که از رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) و ائمّه اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و عمل صحابه نقل شده، بر این عقیده اصرار دارند، لذا در مسجدالحرام و مسجد پیغمبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) ترجیح می‌دهندروى فرش‏ها سجده نکنند بلکه روى سنگ‏ها سجده کنند و گاه حصیرى همراه خود مى‏آورند و روى حصیر سجده مى‏کنند.<br>

در مساجد ایران و عراق و کشورهاى شیعه‏نشین که تمام مساجد مفروش است، قطعه خاکى را به نام «مهر نماز» درست کرده و آن را روى فرش گذارده و بر آن سجده مى‏کنند تا پیشانى که اشرف اعضاى انسان است، در پیشگاه خداوند به خاک ساییده شود و نهایت تواضع در پیشگاه خدا به عمل آید. گاه این قطعه خاک را از تربت شهیدان انتخاب مى‏کنند که یادآور جانفشانى‏هاى آنها در راه خدا باشد و حضور قلب بیشترى در نماز حاصل کنند، و تربت شهیدان کربلا را بر دیگران ترجیح مى‏دهند، ولى نه همیشه مقیّد به تربت هستند و نه خاک، بلکه همان‏طور که گفته شد بر سنگ‏هاى کف مساجد- مانند مسجد الحرام و مسجد النبى (صلی‌الله علیه و آله)- به راحتى سجده مى‏کنند. (دقّت کنید)<ref>مکارم شیرازى، ناصر، شیعه پاسخ مى گوید، 1جلد، مدرسة الإمام علی بن أبی‌طالب ‌علیه‌السلام - قم - ایران، چاپ: 8.</ref>

== احادیث و سیره پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله) ==

====الف) حدیث معروف نبوى در مورد سجده بر زمین‏====

این حدیث را شیعه و اهل سنّت از پیغمبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) نقل کرده‏اند که‏ فرمود:

«جُعِلَتْ لِىَ الأرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً؛ زمین براى من محلّ سجده و طهارت (تیمّم) قرار داده شده است».<ref>صحیح بخارى، جلد 1، صفحه 91 و سنن بیهقى، جلد 2، صفحه 433( در کتب بسیار دیگرى نیز این حدیث نقل شده است).</ref>

بعضى گمان کرده‏اند معناى حدیث آن است که سراسر روى زمین محلّ عبادت پروردگار است و انجام عبادات، مخصوص محلّ معیّنى نیست، آن گونه که یهود و نصارى گمان مى‏کرده‏اند که عبادت حتماً باید در کلیسا و معابد خاص انجام گردد، ولى این تفسیر با کمى دقّت با معناى واقعى حدیث سازگار نیست، زیرا پیامبر فرمود: «زمین هم طهور است و هم مسجد» و مى‏دانیم آنچه طهور است و با آن مى‏توان تیمّم کرد، خاک و سنگ زمین است، بنابراین سجده‏گاه نیز باید همان خاک و سنگ باشد.<br>

اگر پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) مى‏خواست آن معنا را که جمعى از فقهاى اهل‌سنت از حدیث استفاده کرده‏اند، بیان کند باید بگوید: «جعلت لى الارض مسجداً و ترابها طهوراً؛ سرتاسر زمین براى من مسجد است و خاک آن وسیله طهارت و تیمم» ولى چنین نفرمود.<br>

بنابراین شکّى نیست که مسجد در اینجا به معناى سجده‏گاه است و سجده‏گاه باید همان چیزى باشد که بتوان بر آن تیمّم کرد. پس اگر شیعیان مقیّد هستند بر زمین سجده کنند و سجده بر فرش و مانند آن را مجاز نمی‌‏دانند، کار خطایى نکرده‏اند، چون به دستور رسول‌الله (صلی‌الله علیه و آله) عمل مى‏کنند.

(صلی‌الله علیه و آله) از روایات متعدّدى استفاده مى‏شود که پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) نیز بر زمین سجده مى‏کرد، نه بر فرش، لباس و مانند آن.

در حدیثى از أبو هریره مى‏خوانیم که مى‏گوید: «سجد رسول الله فى یوم مطیر حتّى أنّى لانظر إلى أثر ذلک فى جبهته و ارنبته؛ رسول خدا را در یک روز بارانى دیدم که بر زمین سجده مى‏کرد و اثر آن بر پیشانى و بینى او نمایان بود». <ref>مجمع الزوائد، جلد 2، صفحه 126.</ref>اگر سجده بر فرش و پارچه جایز بود، لزومى نداشت آن حضرت در روز بارانى بر زمین سجده کند.<br>

عایشه نیز مى‏گوید: «ما رأیت رسول الله متقیاً وجهه بشى‏ء؛ من هرگز ندیدم پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) (به هنگام سجده) پیشانى خود را به چیزى بپوشاند». <ref>مصنف ابن ابى شیبه، جلد 1، صفحه 397.</ref>

ابن حجر در شرح این حدیث مى‏گوید: این حدیث اشاره به این است که اصل در سجده این است که پیشانى به زمین برسد ولى در موقع عدم توانایى واجب نیست. <ref>فتح البارى، جلد 1، صفحه 404.</ref><br>

در روایت دیگرى از میمونه (همسر دیگر رسول خدا) آمده است: «و رسول‌الله یصلى على الخُمرة فیسجد؛ پیامبر بر قطعه حصیرى نماز مى‏خواند و سجده مى‏کرد». <ref>مسند احمد، جلد 6، صفحه 331.</ref><br>

بدیهى است مفهوم حدیث این است که پیامبر بر همان سجّاده حصیرى سجده مى‏کرد.

روایات متعدّدى در منابع معروف اهل سنّت آمده است که پیامبر بر «خمره» نماز مى‏خواند، (خُمره حصیر کوچک یا سجّاده‏اى است که از برگ درخت نخل مى‏بافتند).

====1- جابر بن عبدالله انصارى====

مى‏گوید: «کنت اصلّى مع النبى (صلی‌الله علیه و آله) الظهر فآخذ قبضة من الحصى فاجعلها فى کفّى ثم احولها إلى الکف الأخرى حتّى تبرد ثمّ اضعها لجبینى حتّى اسجد علیها من شدّة الحرّ؛ من با پیغمبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) نماز ظهر مى‏خواندم، مقدارى از سنگریزه‏ها را در یک کف دست مى‏گرفتم و آن را از این دست به آن دست مى‏کردم تا خنک شود و بر آن سجده کنم، این کار به خاطر شدّت گرما بود». <ref>مسند احمد، جلد 3، صفحه 327؛ سنن بیهقى، جلد 1، صفحه 439.</ref> این حدیث به خوبى نشان مى‏دهد که اصحاب پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) مقیّد بودند بر زمین سجده کنند، حتّى براى موقع گرما چاره مى‏اندیشیدند. اگر سجده بر زمین لازم نبود این کار پرزحمت لزومى نداشت.

====2- برخی اصحاب به شهادت انس بن مالک====

انس بن مالک مى‏گوید: «کنّا مع رسول الله (صلی‌الله علیه و آله) فى شدّة الحرّ فیأخذ أحدنا الحصباء فى یده فإذا برد وضعه و سجد علیه؛ ما در شدّت گرما در خدمت رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) بودیم بعضى از ما سنگریزه را در دستش مى‏گرفت تا خنک شود سپس آن را بر زمین مى‏نهاد و بر آن سجده مى‏کرد».<ref>السنن الکبرى بیهقى، جلد 2، صفحه 106.</ref> این تعبیر نیز نشان مى‏دهد که این کار در بین اصحاب رایج بوده است.

أبو عبیده نقل می‌کند «أنّ ابن مسعود لا یسجد- أو قال لا یصلّى- إلّا على الأرض؛ عبدالله بن مسعود نماز نمى‏خواند یا گفت: سجده نمى‏کرد، مگر بر زمین». <ref>مصنف ابن أبی شیبه، جلد 1، صفحه 397.</ref>اگر منظور از زمین، فرش باشد احتیاج به گفتن ندارد، بنابراین زمین به همان معناى خاک، سنگ، شن و مانند اینهاست.

از یاران ابن مسعود آمده است: «کان لا یرخص فى السجود على غیر الأرض حتّى فى السفینة و کان یحمل فى السفینة شیئاً یسجد علیه؛ او اجازه نمى‏داد بر غیر زمین سجده کنند، حتّى هنگامى که به کشتى سوار مى‏شد، چیزى با خود به کشتى مى‏برد و بر آن سجده مى‏کرد».<ref>طبقات الکبرى، ابن سعد، جلد 6، صفحه 53.</ref>  

====5- على بن عبدالله بن عبّاس====

على بن عبدالله بن عبّاس به «رزین» نوشت: «ابعث إلىّ بلوح من أحجار المروة علیه اسجد؛ قطعه صافى از سنگ‏هاى «مروه» براى من بفرست تا بر آن سجده کنم». <ref>اخبار مکّه ازرقى، جلد 2، صفحه 151.</ref>

در نقل دیگرى در کتاب فتح البارى (شرح صحیح بخارى) آمده است: «کان عمر بن عبدالعزیز لا یکتفى بالخمرة بل یضع علیها التراب و یسجد علیه؛ عمر بن عبدالعزیز قناعت به سجده بر حصیر نمى‏کرد بلکه مقدارى خاک بر آن مى‏گذارد و بر آن سجده مى‏کرد». <ref>فتح البارى، جلد 1، صفحه 410.</ref>

از مجموع این اخبار مى‏فهمیم که سیره اصحاب و تابعین، در قرون نخستین این بوده است که بر زمین یعنى خاک و سنگ و شن و مانند آن سجده می‌کردند.

===روایتى از امامان اهل‌بیت (علیهم‌السلام)===

حدیث امام صادق (علیه‌السلام): هشام بن حکم که از یاران دانشمند آن حضرت است سؤال کرد، بر چه چیز مى‏توان سجده کرد و بر چه چیز نمى‏توان سجده کرد؟ امام فرمود: «السُّجُودُ لَا یَجُوزُ إِلَّا عَلَى الأرْضِ أَوْ مَا أنْبَتَتْ الأرْضُ إِلَّا مَا أُکِلَ أوْ لُبِسَ‏؛ سجود جایز نیست مگر بر زمین یا چیزى که از زمین مى‏روید، مگر خوردنى‏ها و پوشیدنى‏ها».هشام مى‏گوید: گفتم فدایت شوم حکمت آن چیست؟<br>

فرمود: «لَانَّ السُّجُودَ هُوَ الْخُضُوعُ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَا یَنْبَغِى أنْ یَکُونَ عَلَى مَا یُؤْکَلُ وَ یُلْبَسُ لَانَّ أبْنَاءَ الدُّنْیَا عَبِیدُ مَا یَأْکُلُونَ وَ یَلْبَسُونَ وَ السَّاجِدُ فِى سُجُودِهِ فِى عِبَادَةِ اللهِ فَلَا یَنْبَغِى أنْ یَضَعَ جَبْهَتَهُ فِى سُجُودِهِ عَلَى مَعْبُودِ أبْنَاءِ الدُّنْیَا الَّذِینَ اغْتَرُّوا بِغُرُورِهَا ؛ زیرا سجود خضوع براى خداوند متعال است و سزاوار نیست بر خوردنى‏ها و پوشیدنى‏ها سجده کرد، زیرا دنیاپرستان بنده خوردنى‏ها و پوشیدنى‏ها می‌باشند و کسى که سجده می‌کند در حال سجود مشغول عبادت خداست. بنابراین سزاوار نیست پیشانى را در سجده‏اش بر چیزى بگذارد که معبود دنیاپرستانى است که فریفته زرق و برق دنیا هستند.<br>

سپس امام افزود:«وَ السُّجُودُ عَلَى الأرْضِ أَفْضَلُ لَانَّهُ أبْلَغُ لِلتَّوَاضُعِ وَ الْخُضُوعِ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏؛ سجده بر زمین افضل است، چرا که تواضع و خضوع در برابر خدا را بهتر نشان مى‏دهد».<ref>علل الشرایع، جلد 2، صفحه 341.</ref>

مکارم شیرازى، ناصر، شیعه پاسخ مى گوید، 1جلد، مدرسة الإمام علی بن أبی‌طالب ‌علیه‌السلام - قم - ایران، چاپ: 8.

==پی نویس:==

[[رده: مفاهیم دینی]]