تاویل در قرآن از منظر فریقین (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

2- قول متاخرین:  «تاویل» بمعنای آن است که  است که از کلامی، خلاف ظاهرش قصد شود. بنابراین همه آیات قرآنی دارای تاویل نمی‌باشند. بلکه فقط آیات متشابه است که دارای تاویل و معنی خلاف ظاهر دارند که جز خدا کسی را برآنها احاطه نخواهد داشت مانند آیاتی که تجسم و آمدن و نشستن و رضا و سخط و تاسف و سایر لوازم مادیت را به خدا نسبت می‌دهند و نیز آیاتی که برخی از معاصی را بفرستادگان خدا و پیامبران معصوم نسبت می‌دهد. <ref>القرآن  فی الاسلام  ص 39-49  اختلف المفسرون فی معنى التأویل اختلافا شدیدا ، وبعد الفحص فی أقوالهم یمکن ارجاعها إلى أکثر من عشرة  إلا أن المشهور فیه قولان: 1 -قول القدماء ، ومحصل کلامهم أن التفسیر والتأویل بمعنى واحد وهما مترادفان . وعلیه فلکل الآیات القرآنیة تأویل ، وبمقتضى قوله تعالى ( وما یعلم تأویله الا الله ) یختص العلم بالآیات المتشابهة بالله عز شأنه... 2 -قول المتأخرین ، وهو أن التأویل المعنى خلاف الظاهر الذی یقصد من الکلام . وعلیه فلیس لکل الآیات تأویل ، وانما یختص ذلک بالآیات المتشابهة التی لا یحیط بعلمها الا الله ، کالآیات الظاهرة فی الجسیمة والمجئ و الاستواء والرضا والسخط والأسف وغیرها من الأوصاف المنسوبة الیه جل جلاله وکذلک الآیات الظاهرة فی نسبة الذنب إلى الرسل والأنبیاء المعصومین علیهم السلام .</ref>  

علامه  معتقد است معنای دوم  تاویل – که متاخرین بدان معتقدند – بحدی مشهور شده است که بمنزله حقیقت ثانویه برای این کلمه گردید ه است. <ref>همان: بلغ هذا القول من الاشتهار بحیث أصبحت لفظة التأویل کالحقیقة الثانیة فی المعنى خلاف الظاهر ، فان تأویل الآیات القرآنیة فی المباحث الکلامیة والخصام العقائدی یعنی هذا المعنى بالذات ، کما أن حمل الآیة على خلاف ظاهرمعناها بدلیل یسمونه التأویل موضوع دائر على الألسن مع أنه لا یخلو من تناقض.</ref>

رابعا دلیلی بر اثبات قول مشهور وجود ندارد بلکه در موارد گوناگون تاویل در معانی دیگری بکار رفته است چنانکه در سه ایه از سوره یوسف  کلمه تاویل در تعبیرخواب استعمال شده است ؛ بدیهی است که تعبیرخواب حقیقتی خارجی بوده  و از سنخ معنای لفظ نیست که خلاف ظاهرش اراده شده باشد. <ref>القرآن  فی الاسلام  ص 39-49  هذا القول مع شهرته العظیمة لیس بصحیح ، ولا ینطبق على الآیات القرآنیة ، لأنه: أولا - الآیتان المنقولتان فی الفصل السابق ( هل  ینظرون الا تأویله ) و ( بل کذبوا بما لم یحیطوا بعلمه ولما یأتهم تأویله ) ظاهرتان أن کل فی الآیات لها تأویل ولا یختص ذلک بالآیات المتشابهة کما یبدو من هذا القول .وثانیا - لازم هذا القول وجود آیات فی القرآن یشتبه الناس فی فهم مدلولها الحقیقی ولا یعلمه الا الله تعالى ومثل هذا الکلام الذی لا یدل على مدلوله لا یعد کلاما بلیغا فکیف بتحدیه للبلغاء فی بلاغته . وثالثا - بناء على هذا القول لا تتم حجیة القرآن الکریم ، لأنه حسب احتجاج الآیة الکریمة ( افلا یتدبرون القرآن ولو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا ) ، احدى الدلائل على أن القرآن لیس من کلام البشر عدم وجود اختلاف معنوی ومدلولی بین الآیات - مع بعد أزمان نزولها وتباین ظروف النزول وأسبابه - وما یظهر من الاختلاف بین بعض الآیات فی بادئ النظر یرتفع بالتفکر والتدبر فی الآیات .ولو فرضنا أن کمیة کبیرة من الآیات المسماة بالمتشابهات تختلف مع کمیة أخرى تسمى بالمحکمات ونرفع الاختلاف بینها بأن نذهب إلى أن ظاهرها غیر مراد وما یراد منها معان لا یعلمها الا الله تعالى .. . هکذا رفع الاختلاف لا یدل على أن القرآن لیس من کلام البشر .وهکذا لو رفعنا الاختلاف بصرف ظاهر کل آیة یخالف مضمونها أو یناقض الآیات المحکمة ، فأولناها - حسب اصطلاح المتأخرین بأن حملناها على معنى خلاف الظاهر .

ورابعا - لا دلیل اطلاقا على أن المراد من التأویل فی آیة المحکم والمتشابه هو المعنى خلاف الظاهر ، کما لم یقصد مثل هذا المعنى فی الآیات التی ذکرت فیها لفظة التأویل ، فمثلا: فی قصة یوسف ‌علیه‌السلام عبر فی ثلاثة مواضع عن تعبیر الرؤیا بکلمة التأویل ، وظاهر أن تعبیر الرؤیا لیس معنى خلاف الظاهر للرؤیا بل هو حقیقة خارجیة ترى فی النوم بشکل مخصوص ، کأن رأى یوسف تعظیم أبیه وأمه واخوته بشکل سجدة الشمس والقمر والنجوم له ، ورأى ملک مصر سنوات القحط فی صورة سبع بقرات عجاف یأکلن سبعا سمانا ، ورأى صاحبا یوسف فی السجن الصلب وخدمة الملک فی صورة عصر الخمر وحمل الخبز على الرأس تأکل الطیر منه وفی قصة موسى والخضر ، بعد أن یخرق السفینة ویقتل الغلام ویقیم الجدار ، یحتج علیه موسى فی کل مرة فیذکر له السر الکامن وراء أعماله ویسمیه التأویل .</ref>  

شکی نیست که تاویل بمعنای حقیقت و روح عمل با تاویل بمعنای خلاف ظاهر متفاوت می‌باشد. <ref>القرآن  فی الاسلام  ص 39-49 : ومعلوم أن حقیقة الاعمال والنظر الحقیقی فی انجازها کالروح لها سمیت بالتأویل ، ولیست هی المعنى خلاف الظاهر لها  ویقول تعالى بشأن الوزن والکیل: ( وأوفوا الکیل إذا کلتم وزنوا بالقسطاس المستقیم ذلک خیرا وأحسن تأویلا )  وواضح أنه یرید من التأویل فی الکیل والوزن وضعا اقتصادیا خاصا یوجد فی السوق بواسطة البیع والشراء والنقل والانتقال . والتأویل بهذا المعنى لیس معنى خلاف الظاهر من الکیل والوزن ، بل هو حقیقة خارجیة ، وروح أوجدت فی الکیل والوزن تقوى وتضعف بواسطة استقامة المعاملة وعدم استقامتها . ویقول تعالى فی موضع آخر: ( فان تنازعتم فی شئ فردوه إلى الله والرسول . . . ذلک خیر وأحسن تأویلا. من الواضح أن المراد من التأویل فی هذه الآیة هو ثبات الوحدة وإقامة علاقات روحیة فی المجتمع ، وهذه حقیقة خارجیة ولیست معنى خلاف الظاهر لردع النزاع .</ref>

در تمام  16 مورد  استعمال قرآنی کلمه تاویل ، معنای تاویل مخالف مبنای متاخرین در تعریف این واژه «مدلول خلاف ظاهر»  می‌باشد.<ref>القرآن  فی الاسلام  ص 45  وهکذا المواضع الأخرى من القرآن الکریم الواردة فیها لفظة التأویل ، وهی مع ما سبق ستة عشر موضعا . ففی کل هذه المواضع لا یمکن أخذ التأویل بمعنى المدلول خلاف الظاهر ، بل هو معنى آخر یلائم أیضا مع التأویل الواردة فی آیة المحکم والمتشابه کما سنذکره فی الفصل الآتی . ولهذا لا موجب لتفسیر التأویل فی الآیة المذکورة بمعنى المدلول خلاف الظاهر .</ref>   

بین متقدمین  و متاخران در معنای تاویل اختلاف است متقدمین این‌دو را مترادف دانسته در حالی که متاخرین این‌دو را از یکدیگر متفاوت می‌دانند<ref>علوم القرآن ص 228-231- همان-الاتجاه العام لدى قدماء المفسرین الذی یمیل إلى القول بالترادف بینهما ، فکل تفسیر تأویل ، والعکس صحیح أیضا ، وعلى هذا فالنسبة بینهما هی التساوی ، 2-الاتجاه العام لدى من تأخر عنهم من المفسرین الذی یمیل إلى القول بأن التفسیر یخالف التأویل فی بعض الحدود: اما فی طبیعة المجال المفسر والمؤول ، أو فی نوع الحکم الذی یصدره المفسر والمؤول ، أو فی طبیعة الدلیل الذی یعتمد علیه التفسیر والتأویل</ref>  

تاویل در قرآن با تاویل بمعنای اصطلاحی که برای ان ذکر شد متفاوت است. <ref>همان: ونحن إذا لاحظنا کلمة التأویل وموارد استعمالاتها فی القرآن نجد لها معنى آخر ، لا یتفق مع ذلک المعنى الاصطلاحی الذی یجعلها بمعنى التفسیر ولا یمیزها عنه إلا فی الحدود والتفصیلات ، فلکی نفهم کلمة التأویل یجب أن نتناول إضافة إلى معناها الاصطلاحی معناها الذی جاءت به فی القرآن الکریم .

2-: سوره نساء:‌ ( یا أیها الذین آمنوا أطیعوا الله وأطیعوا الرسول وأولی الامر منکم فان تنازعتم فی شئ فردوه إلى الله والرسول ان کنتم تؤمنون بالله والیوم الآخر ذلک خیر وأحسن تأویلا ) ( که تاویل قرآن را برترین بازگشت و رجو ع به پیامبر ص و اولی الامر در امور اختلافی می داند  )

3-: سوره أعراف: ( ولقد جئناهم بکتاب فصلناه على علم هدى ورحمة لقوم یؤمنون * هل ینظرون الا تأویله یوم یأتی تأویله یقول الذین نسوه من قبل قد جاءت رسل ربنا بالحق... )  

6و7: سوره اسراء و کهف ، که واژه تاویل در انها همانند آیات دیگر ذکر شده است ( إذ جاءت فیهما کلمة التأویل على هذا المنوال أیضا.)

ایشان معتقد است که دقت در موارد استعمال کلمه تاویل در قرآن مبین ان است که معنای اصطلاحی که مفسران برای تاویل ذکر کرده‌اند در صدر اسلام وجود نداشته است. <ref>علوم القرآن ص 228-23ونحن بإزاء موقف من هذا القبیل یجب أن نعرف قبل کل شئ أن المعنى الاصطلاحی هل کان موجودا فی عصر القرآن ؟ وهل جاءت کلمة التأویل بهذا المعنى وقتئذ ؟ ولا یکفی مجرد انسیاق المعنى الاصطلاحی مع سیاق الآیة لنحمل کلمة التأویل فیها علیه  وملاحظة ما عدا الآیة الأولى من الآیات التی جاءت فیها کلمة التأویل تدل على أنها کانت تستعمل فی القرآن الکریم بمعنى آخر غیر التفسیر ، ولا نملک دلیلا على أنها استعملت بمعنى التفسیر فی مورد ما من القرآن</ref>  

تاویل در همه  آیات مذکور بمعنای ان چیزی است که شی موول بوسیله  ان در خارج تحقق و تشخص می یابد.<ref>همان: والمعنى الذی یناسب تلک الآیات هو ان یکون المراد بتأویل الشئ هو ما یؤول وینتهی إلیه فی الخارج والحقیقة ، کما تدل علیه مادة الکلمة نفسها ، ولهذا أضیف التأویل إلى الرد إلى الله والرسول تارة ، والى الکتاب أخرى ، والى الرؤیا ، والى الوزن بالقسطاس المستقیم .</ref>

ایشان  اظهار می‌دارد حتی در ایه نخست – ایه 7سوره آل عمران -نیز کلمه تاویل بمعنائی که ذکر شد بکار رفته است بدین معنا که تاویل آیات متشابه در سوره آل عمران بمعنای تفسیر معنای لغوی ان نمی‌باشد بلکه بمعنای مصادیق خارجی است که ان معانی لغوی بدان  بر می‌گردد. <ref>همان وهذا نفسه هو المراد - کما عرفنا سابقا - من کلمة التأویل فی الآیة الأولى التی أضیف فیها التأویل إلى الآیات المتشابهة فی قوله تعالى: ( . . . . فأما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة وابتغاء تأویله . . . ) ، فتأویل الآیات المتشابهة لیس بمعنى بیان مدلولها وتفسیر معانیها اللغویة ، بل هو ما تؤول إلیه تلک المعانی ، لان کل معنى عام حین یرید العقل ان یحدده ویجسده ویصوره فی صورة معینة ، فهذه الصورة المعینة هی تأویل ذلک المعنى العام . </ref>

أحدهما: التأویل جاء فی القرآن بمعنى ما یؤول إلیه الشئ لا بمعنى التفسیر ، وقد استخدم بهذا المعنى للدلالة على تفسیر المعنى لا تفسیر اللفظ ، ای على تجسید المعنى العام فی صورة ذهنیة معینة والاخر: ان اختصاص الله سبحانه والراسخین فی العلم بالعلم بتأویل الآیات المتشابهة لا یعنی أن الآیات المتشابهة لیس لها معنى مفهوم ، وان الله وحده الذی یعلم بمدلول اللفظ وتفسیره ، بل یعنی أن الله وحده الذی یعلم بالواقع الذی تشیر إلیه تلک المعانی ، ویستوعب حدوده وکنهه . وأما معنى اللفظ فی الآیة المتشابهة فهو مفهوم بدلیل أن القرآن یتحدث عن اتباع مرضى القلوب للآیة المتشابهة ، فلو لم یکن لها معنى مفهوم لما صدق لفظ ( الاتباع ) هنا ، فما دامت الآیة المتشابهة یمکن ان تتبع فمن الطبیعی ان یکون لها معنى مفهوم ، وکیف لا یکون لها معنى مفهوم وهی جزء من القرآن الذی أنزل لهدایة الناس وتبیان کل شئ... ! وهکذا یمکننا فی هذا الضوء ان نضیف إلى المعانی الاصطلاحیة التی مرت بکلمة التأویل معنى آخر یمکن استنباطه من القرآن الکریم هو: تفسیر معنى اللفظ ، والبحث عن استیعاب ما یؤول إلیه المفهوم العام ، ویتجسد به من صورة ومصداق .:- انتهی</ref>

ایشان در بخش دیگری از گفتارشان ضمن تقسیم کلام به دو نوع انشاء و اخبار،  نسبت به معنای تاویل در انشائیات نظیر امر و نهی – جملات انشائیه – معتقد است که تاویل در این نوع از کلام بمعنای نفس انجام خارجی ماموره به  یا نفس ترک خارجی ان- ترک منهی عنه -  می‌باشد.    <ref>وَالْکَلَامُ نَوْعَانِ: إنْشَاءٌ وَإِخْبَارٌ .فَالْإِنْشَاءُ الْأَمْرُ وَالنَّهْیُ وَالْإِبَاحَةُ وَتَأْوِیلُ الْأَمْرِ وَالنَّهْیِ نَفْسُ فِعْلِ الْمَأْمُورِ وَنَفْسُ تَرْکِ الْمَحْظُورِ  همان:  کَمَا فِی الصَّحِیحِ { عَنْ عَائِشَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ  یَقُولُ فِی رُکُوعِهِ وَسُجُودِهِ سُبْحَانَک اللَّهُمَّ رَبَّنَا وَبِحَمْدِک اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی یَتَأَوَّلُ الْقُرْآنَ } فَکَانَ هَذَا الْکَلَامُ تَأْوِیلَ قَوْلِهِ: { فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَاسْتَغْفِرْهُ</ref>   

ایشان در تبیین  مفهوم  تاویل در نوع دوم کلام  - اخبارو جملات خبریه  – می گوید: تاویل در جملات اخباری نظیر اخبارالهی از اسماء و صفات و نیز اخباراز وعده و وعیدهائی که به بندگانش می‌دهد ، می‌باشد. <ref>همان :وَالنَّوْعُ الثَّانِی: الْخَبَرُ کَإِخْبَارِ الرَّبِّ عَنْ نَفْسِهِ تَعَالَى بِأَسْمَائِهِ وَصِفَاتِهِ وَإِخْبَارِهِ عَمَّا ذِکْرِهِ لِعِبَادِهِ مِن الوَعْدِ وَالْوَعِیدِ وَهَذَا هُوَ التَّأْوِیلُ الْمَذْکُورُ فِی قَوْلِهِ: { وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِکِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى عِلْمٍ هُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ } { هَلْ یَنْظُرُونَ إلَّا تَأْوِیلَهُ یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ } وَهَذَا کَقَوْلِهِمْ: { یَا وَیْلَنَا مَنْ بَعَثَنَا مِنْ مَرْقَدِنَا هَذَا مَا وَعَدَ الرَّحْمَنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ }...</ref>  

تفسیر ، احاطه علمی به موضوع و تاویل ، واقعیت اعمالی است  که به انسانها وعده داده شده است نظیر اگاهی و احاطه علمی پیامبر ص به نزول آیات الهی که تاویل ان – تحقق نفس وعده و وعیدهای الهی – در گذشته ، حال یا اینده محقق می‌گردد.  <ref>همان: فَالتَّفْسِیرُ هُوَ الْإِحَاطَةُ بِعِلْمِهِ وَالتَّأْوِیلُ هُوَ نَفْسُ مَا وُعِدُوا بِهِ إذَا أَتَاهُمْ فَهُمْ کَذَّبُوا بِالْقُرْآنِ الَّذِی لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ ؛ وَقَدْ یُحِیطُ النَّاسُ بِعِلْمِهِ وَلَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ فَالرَّسُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یُحِیطُ بِعِلْمِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَإِنْ کَانَ تَأْوِیلُهُ لَمْ یَأْتِ بَعْدُ وَفِی الْحَدِیثِ { عَنْ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ لَمَّا نَزَلَ قَوْلُهُ: { قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذَاباً مِنْ فَوْقِکُمْ } الْآیَةُ: قَالَ: إنَّهَا کَائِنَةٌ وَلَمْ یَأْتِ تَأْوِیلُهَا بَعْدُ } ...</ref>

ایشان در ادامه شواهدی نیز ازگفتار دیگران بر تایید مبنای خود  - تاویل از سنخ  کلام نیست بلکه از نوع حقیقت خارجی است - نقل می‌کند. <ref>مجموعه الفتاوی ج  17ص -370  -364.....همان :وَمِنْهُ قَوْلُ کَثِیرٍ مِن السَّلَفِ فِی آیَاتٍ: هَذِهِ ذَهَبَ تَأْوِیلُهَا وَهَذِهِ لَمْ یَأْتِ تَأْوِیلُهَا مِثْلَ مَا رَوَى أَبُو الْأَشْهَبِ عَنْ الْحَسَنِ وَالرَّبِیعِ عَنْ أَبِی الْعَالِیَةِ أَنَّ هَذِهِ الْآیَةَ قُرِئَتْ عَلَى ابْنِ مَسْعُودٍ: { یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ } الْآیَةُ فَقَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ: لَیْسَ هَذَا بِزَمَانِهَا قُولُوهَا مَا قُبِلَتْ مِنْکُمْ فَإِذَا رُدَّتْ عَلَیْکُمْ فَعَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ قَالَ: إنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ حَیْثُ نَزَلَ فَمِنْهُ آیٌ قَدْ مَضَى تَأْوِیلُهُنَّ قَبْلَ أَنْ یَنْزِلْنَ وَمِنْهُ آیٌ وَقَعَ تَأْوِیلُهُنَّ عَلَى عَهْدِ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ وَمِنْهُ آیٌ وَقَعَ تَأْوِیلُهُنَّ بَعْدَ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ بِیَسِیرِ وَمِنْهُ آیٌ یَقَعُ تَأْوِیلُهُنَّ بَعْدَ الْیَوْمِ وَمِنْهُ آیٌ یَقَعُ تَأْوِیلُهُنَّ فِی آخِرِ الزَّمَانِ وَمِنْهُ آیٌ یَقَعُ تَأْوِیلُهُنَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَا ذُکِرَ مِن الحِسَابِ وَالْجَنَّةِ وَالنَّارِ– انتهی -</ref>  

ایشان ذیل ایه 7سوره آل عمران تاویل  را  مترادف  تفسیر دانسته و معتقد است تاویل اخبار ، چیزی است که معنای لفظ به ان بر می‌گردد و بر این امر به آیاتی از قرآن استشهاد می‌کند.  ref>تفسیر الکبیر ج 7ص188 فاعلم أن التأویل هو التفسیر وأصله فی اللغة المرجع والمصیر ، من قولک آل الأمر إلى کذا إذا صار إلیه ، وأولته تأویلاً إذا صیرته إلیه ، هذا معنى التأویل فی اللغة ،  ثم یسمى التفسیر تأویلاً ، قال تعالى: * ( سأنبئک بتأویل ما لم تستطع علیه صبراً ) * ( الکهف: 78 ) وقال تعالى: * ( وأحسن تأویلا ) * ( النساء: 59 ) وذلک أنه إخبار عما یرجع إلیه اللفظ من المعنى ، <nowiki></ref></nowiki>