حسن بن علی بن فضال: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حسن بن علی بن فضّال ''' از فقیهان بزرگ شیعه و محدّثان عظیم‌الشأن و جلیل‌القدر است. وی معاصر امام کاظم(علیه‌السلام) و امام رضا(علیه‌السلام) و امام جواد(علیه‌السلام) بوده و از اصحاب اجماع شمرده می‌شود.

حسن بن علی بن فضّال از محدّثان مشهور و راویان و خواص امام رضا(علیه‌السلام) بوده و به عبادت، زهد و دانش شهره بوده است <ref>ر.ک به: أعیان الشیعة، ج5،ص206؛ رجال بحرالعلوم، ج2،ص246؛ رجال الکشى، ص345، ش639؛ قاموس الرجال، ج3، ص211؛ معجم رجال الحدیث.</ref>.

حسن بن علی بن فضّال کوفی و کنیه او أبا محمد است <ref>رجال النجاشي؛ ص34؛ ترتيب خلاصة الأقوال في معرفة الرجال؛ ص148.</ref>.

کشّی، از بعضی نقل می‌کند که به جای «حسن بن محبوب»، «حسن بن علی بن فضّال» را از اصحاب اجماع برشمرده اند  <ref>رجال الکشى، ص556، ش1050.</ref>

در مورد انتساب خاندن بنی فضال دو قول وجود دارد برخی گفته‌اند که خاندان بنی‌فَضال، شماری از راویان شیعه که منتسب به فضال بن عمر بن ایمن مامقانی، <ref>تنقیح المقال، ۱۳۸۱ش، ج۲۰، ص۲۱۶.</ref> از موالی تیم‌الله می‌‌دانند <ref>رجال النجاشي؛ ص34.</ref>.

و برخی این خاندان را منسوب به فضال تَیملی بن ربیعة بن بکر، بنده آزاد شده تیم‌الله بن ثعلبه می‌‌دانند <ref>ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۶۶ش، ص۴۰۸؛ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۲۸؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۳۷۲ش، ج۱۶، ص۲۴۴؛ ترتيب خلاصة الأقوال في معرفة الرجال؛ ص148؛ منهج المقال فى تحقيق احوال الرجال؛ ج‏4؛ ص109.</ref>.  

تیملی لقب بنی‌فضال است <ref>کلباسی، الرسائل الرجالیة، ۱۳۸۰ش، ج۳، ص۹۵.</ref>.

خاندان بنی فضّال از خاندان‌های علمی شیعه است که محدّثان فراوانی را به جامعه ارزانی داشتند؛ منتها اینان پس از امام جعفر صادق(علیه‌السلام) به امامت عبداللّه افطح، فرزند آن حضرت، اعتقاد پیدا کردند؛ ولی افرادی ثقه بودند؛ لذا جمعی به امام عرض کردند که انبوهی از کتاب‌هایی که توسط رجال خاندان بنوفضّال نوشته شده، در منازل ما، وجود دارد. تکلیف ما نسبت به آنها چیست؟ فرمود:

* احتمال اول: حدیثشان را بپذیرید اما عقیده شان را کنار بگذارید.

* احتمال دوم: این عقیده شان مانع از اخذ حدیثشان نشود. احتمال دوم به نظر درست تر می‌باشد زیرا کسانی که از امام علیه‌السلام درباره کتب بنی فضال سوال کردند شکی در بطلان عقیده ایشان نداشتند و به همین دلیل به امام علیه‌السلام عرض کردند خانه‌های ما از کتب اینها پر است، با این کتب چه کنیم؟ و حضرت نیز در جواب فرموده اند: این فساد عقیده مانع از اخذ روایات ایشان نیست زیرا افراد ثقه و صدوقی هستند <ref>خارج اصول/خبر واحد/جلسه 41 – 17/11/95. https://zanjani.ir/</ref>.

شیخ طوسی درباره وی می‌گوید:

او نخست فطحی مذهب بود؛ اما در زمان فوتش، به امامت حضرت ابوالحسن موسی(علیه‌السلام) رجوع کرد و مردی جلیل‌القدر، عظیم‌المنزله و در حدیث و روایاتش ثقه بوده است <ref>الفهرست، ص97، ش164.</ref>.

ابن عليّ بن فضّال، مولی لتيم‌الرباب، كوفي، ثقة <ref>رجال الشيخ، ج2، ص354.</ref>.

شیخ طوسی و کشی این خاندان را مدح و تایید کرده و معتقدند بنی‌فضال، امام موسی کاظم (علیه‌السلام)، امام رضا(علیه‌السلام)، امام هادی(علیه‌السلام) و امام حسن عسکری(علیه‌السلام) را درک کرده و از اصحاب آنان بوده‌اند <ref>خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۴۳۷؛ شیخ طوسی، الفهرست، نشر المکتبة الرضویه، ص۴۷؛ کشی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۸۳۶.</ref>. با این حال، ابن ادریس حلی خاندان بنی‌فضال را «کافر ملعون» خوانده و گمراه می‌داند <ref>مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۱۳۶</ref>.  

مامقانی با اتکا به مدح و تایید بنی‌فضال توسط شیخ طوسی، کشی، سید ابن طاووس و نجاشی، کافر و گمراه خواندنِ بنی‌فضال را اشتباه دانسته است <ref>مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۱۳۶.</ref>.

به عقیده شیخ طوسی، مشاهیر خاندان بنی‌فضال که حسن و فرزندانش احمد، علی و محمد هستند <ref>شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۲۸؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۳۷۲ش، ج۱۶، ص۲۴۴.</ref>.

فطحی‌مذهب‌ بوده‌اند، ولی سپس به امامت امام رضا(علیه‌السلام)، امام هادی(علیه‌السلام) و امام حسن عسکری(علیه‌السلام) معتقد و از اصحاب خاص آنان شده‌اند.   <ref>شیخ طوسی، الفهرست، نشر المکتبة الرضویه، ص۴۷.</ref>.

کشی در رجال خود از فضل بن شاذان روایت می‌کند که گفت: من در کوی ربیع بغداد در مسجد زیتونه نزدیک معلم و مقرئی درس می‌خواندم و نام او اسماعیل بن عباد بود، یکی از روزها مشاهده کردم چند نفر با هم آهسته صحبت می‌کنند، یکی از آنها گفت: شخصی در منطقه جبل هست که او را ابن فضال می‌گویند، او عابد‌ترین فردی است که من دیده و یا شنیده‌ام.

فضل بن شاذان گفت: من از این جا فهمیدم که آمدن او نزد من که جوانی بیش نبودم و او پیرمرد بود، برای تعلیم و تربیت من بوده و او با نیت پاکی کتاب‌های خود را برای من می‌خوانده است، او در مسجد کوفه در نزد ستون هفتم نماز می‌گذارد که آن ستون را استوانه ابراهیم می‌‌گفتند او با عبدالله حجال و علی بن اسباط در آنجا اجتماع می‌کردند، حجال در علم کلام بسیار ماهر بود و ابن‌فضال مرا با او به مباحثه مشغول می‌کرد، و مرا بسیار دوست می‌داشت <ref>اختيار معرفة الرجال المعروف برجال الكشى (مع تعليقات مير داماد الأسترآبادى)؛ ج‏2؛ ص801؛ رجال النجاشي، ص: 35؛ رجال العلامة الحلي، ص: 38.</ref>.

برخی گفته‌اند «علی ابن حسن بن فضّال» فطحی مذهب شده <ref>رجال العلامة الحلي، ص: 38</ref> و در نتیجه نمی‌توان او را توثیق نمود. این موضوع در زمان خود ائمه(علیه‌السلام) مطرح شده و شیعیان با این مشکل روبرو شدند که کتاب‌هایشان پر بود از روایات بنی‌فضّال و در عین حال ایشان فطحی مذهب شدند. ممکن است بگوییم روایات ایشان درست است و این روایات مربوط به زمان استقامت ایشان است. و اساسا وقتی فساد در عقیده ایشان مشاهده شد، دیگر شیعیان از آنها اخذ روایت نکردند. علاوه بر این، روایت صحیحه یا روایت حسنه‌ای وارد شده است که امام حسن عسکری(علیه‌السلام) توثیق عام درباره روایات بنی فضّال نموده‌اند ولی به این نکته تأکید نمودند که روایات ایشان را اخذ نمایید و آراء و نظرات‌شان را رها نمایید: و قد ورد رواية حسنة كالصحيحة في شأن عليّ بن فضّال و أبيه و أخويه و كتبهم عن العسكري عليه‌السلام قال: «خذوا ما رووا و ذروا ما رأوا» <ref>وسائل الشيعة، الشيخ الحر العاملي، ج18، ص103، ب11، ابواب وجوب الرجوع في القضاء والفتوى إلى رواة الحديث، ح13، ط اسلامیه.</ref>.

یکی از توثیقات عام در علم رجال قرار گرفتن بنی فضال در سند یک روایت ‎است که خاندان بنی‌فضال مشهور به فطحی بودن هستند - فطحی‌ها گروهی از شیعیان بودند که پس از امام صادق علیه‌السلام، به امامت عبدالله افطح، فرزند بزرگ ایشان معتقد شدند - ولی آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای عقیده مشهور را درباره فطحی بودن بنی فضال نمی‌پذیرند. از دیدگاه ایشان حسن بن علی بن فضال و فرزندش علی بن حسن، فطحی نیستند، بلکه چون در طایفه فطحی‌ها بوده‌اند، به اشتباه فطحی محسوب شده‌اند. علاوه‌بر این، بسیاری از کسانی‌که به امامت عبدالله افطح معتقد شدند، بعد از مرگ او به حضرت موسی بن جعفرعلیهماالسلام برگشته و امامت ایشان و امامان بعد از ایشان را پذیرفتند، از‌این‌رو روایات آن‌ها نه‌تنها قابل‌اعتماد، بلکه صحیحه می‌باشد‎  <ref>اعتبار روا‌‌یات بنی فضال از دیدگاه آیت‌الله العظمی خامنه‌ای(مدظله‌العالی)، موسوی زنجانی، سید ناصر؛ پژوه نامه فقه و علوم اسلامی » پاییز 1401 - شماره 2 (‎16 از صفحه - 91 تا 106</ref>.

از امام رضا روایت شده که حسن بن علی بن فضال از خواص ایشان بوده و انسانی جليل‌القدر، عظيم‌المنزلة، زاهد، با ورع و در روایاتش ثقه است <ref>ترتيب خلاصة الأقوال في معرفة الرجال؛ ص148؛ منهج المقال فى تحقيق احوال الرجال؛ ج‏4؛ ص109.</ref>

کشی وی را از اصحاب امام کاظم و امام رضا دانسته است.  <ref>كشی : ۵۵۶ ر ۱۰۵۰</ref>.

سید تفرشی در نقد‌الرجال وی را از أصحاب امام جواد عليه‌السلام شمرده است <ref>نقد الرجال ۹۵ ر ۱۱۱</ref>.

*يونس بن يعقوب.

*يعقوب بن يزيد.

این راوی، دارای مکانت والایی نزد دانشمندان حدیث و رجال است و مجموعاً ۳۲۱ روايت از ایشان به دست ما رسیده است.  

*المتعة <ref>الفهرست، ص97، ش164؛ الذریعة، ج10، ص89.</ref>.

حسن بن علی بن فضّال در 224 ق در گذشت <ref>رجال النجاشي، ص: 36.</ref> .