شیخ محمود شلتوت (آیت شجاعت) (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

شیخ محمود شلتوت در روز پنجم شوال سال 1310 قمرى در روستاى «منشاة بنى منصور» از توابع بخش «ایتاى البارود» یکى از بخش‌هاى استان بحیره مصر  در خانواده اى عالم پرور و ادیب دیده به جهان گشود. پدرش شیخ محمّد او را محمود نام نهاد. وى نهایت سعى را در راه تربیت و تعلیم فرزندش به کار گرفت.  

هنوز هفت بهار از سن محمود نگذشته بود که پدرش دار فانى را وداع کرد و عمویش شیخ عبدالقوى شلتوت سرپرستى او را بر عهده گرفت. از همان ابتدا آثار نبوغ و استعداد وافر در کارهایش آشکار بود؛ بدین سبب عمویش او را براى کسب علم و معارف اسلامى به مکتب‌خانه روستا فرستاد.

از مقررات مکتب‌خانه‌هاى مصر این بود که دانش آموز قبل از خواندن دروس ادبیات، باید کلّ قرآن را حفظ کند. محمود هم همچون دیگر دانش آموزان قبل از هر چیز به حفظ قرآن مشغول شد و در مدّت کمى کلّ آن را حفظ کرد.

شیخ محمود در سال 1328 قمرى (1906 م) براى کسب مدارج عالى علم، به شهر اسکندریه هجرت کرد و در دانشکده اسکندریه  مشغول تحصیل شد.

نبوغ علمى و استعداد درخشان وى، مورد تعجّب استادان و دانشجویان قرار گرفت. وى با تلاش بىوقفه در سال 1340 قمرى (1918 م) موفق به کسب عالى‌ترین مدرک رسمى از دانشکده اسکندریه شد و دانشجوى نمونه دانشکده معرفى شد؛ در حالى که از زندگى او 25 بهار بیشتر نگذشته بود.

وى پس از اتمام تحصیلات در سال 1341 قمرى (فوریه 1919 م) در جایگاه استاد در همان دانشکده مشغول تدریس شد.  

تحصیلات و تدریس شلتوت در سال 1341 قمرى(1919 م) در مصر همزمان با انقلاب مردمى مصر به رهبرى سعد زغلول  بود. روستاها و شهرهاى مصر سرشار از تظاهرات به حمایت از سعد زغلول و ضد اشغاگران شد. شلتوت نیز بى تفاوت نبود و به وظیفه انقلابى اش عمل کرد و با زبان و قلمش در خدمت انقلاب مردم مصر بود.

شیخ محمّد مصطفى مراغى که تأثیر عقیدتى شگرفى بر شلتوت داشته است، هنگامى که در سال 1360 قمرى (1938 م) ریاست دانشگاه الازهر را بر عهده داشت، مقاله اى از شیخ محمود شلتوت مطالعه کرد و به عمق اندیشه، تسلط بر ادبیات عرب و چیره دستى او در نویسندگى پى برد؛ بدین جهت از او براى تدریس در سطوح بالاى دانشگاه الازهر دعوت کرد. شلتوت که در دانشکده اسکندریه مشغول تدریس و تربیت شاگرد بود، از این دعوت استقبال و به قاهره عزیمت کرد و در جایگاه استاد در دانشگاه الازهر مشغول تدریس شد.

کامیابى‌هاى پى در پى او باعث شد که در سال 1361قمرى(1939 م) در مقام مدرّس مرحله تخصصى دانشگاه الازهر برگزیده شود.

شلتوت در محضر استادان بسیارى شاگردى کرده است؛ اما سه تن از آن‌ها سهم بیشترى در تربیت و آموزش او داشته اند:

1. استاد شیخ الجیزاوى: از استادان شیخ محمود شتلوت در دانشکده اسکندریه.

2. شیخ عبدالمجید سلیم: عبدالمجید سلیم در 1304 قمرى(13 اکتبر 1882) در مصر دیده به جهان گشود. پس از گذراندن دوران مقدماتى، وارد دانشگاه الازهر و در سال 1330 قمرى از آن جا فارغ التحصیل شد. وى پس از اتمام تحصیلات، در جایگاه قاضى، مدرّس و عضو هیأت فتوا مشغول به کار شد. وى از شاگردان امام محمّد عبده به شمار مى‌رود.  

عبدالمجید سلیم یکى از بنیان‌گذاران جماعت تقریب مذاهب اسلامى و از فعال‌ترین اعضاى آن جمعیت بود. از ویژگى‌هاى بارز او صراحت و شجاعت بود. به دلیل همین صراحت کم‌نظیر در سال 1368قمرى هنگامى که دید حکومت مى‌خواهد در شؤون الازهر دخالت کند، از ریاست الازهر استعفا کرد. رئیس دیوان دربار که از این عمل عبدالمجید به شدّت عصبانى شده بود، عبدالمجید را تهدید کرد و گفت: به سبب این اقدام، خطرهایى متوجه او خواهد شد. شیخ عبدالمجید با کمال شجاعت و صراحت در پاسخ او گفت: همانا مادامى که بین خانه ام و مسجد در حرکتم، خطرى مرا تهدید نمى‌کند (بى‌آزار شیرازى، 1379 ش، ص24).

وى پس از سال‌ها تلاش در عرصه تقریب و وحدت اسلامى در روز پنج شنبه دهم صفر 1374قمرى دار فانى را وداع گفت. خفاجى، ج 1، ص 306).

3. شیخ امام محمدمصطفى مراغى: شیخ مصطفى مراغى در 1303 قمرى(مارس 1881 م) در «مراغه» یکى از توابع استان سوهاج مصر متولّد شد. پس از دوران کودکى، به حفظ قرآن روى آورد و در مدّت کمى حافظ کل قرآن شد. وى از مریدان، پیروان و شاگردان محمّد عبده بود و تحت تأثیر افکار او رشد کرد.

رشید رضا درباره وى مى‌گوید: او از خالص‌ترین برادران و مریدان شیخ محمد عبده بود. بى‌آزار شیرازى، 1379 ش، ص24).

هنگامى که عبده به سودان سفر کرد، او را با خود آن جا برد و وى آن جا به شغل قضا مشغول شد.

شیخ محمود شلتوت استاد خود را این گونه مى‌ستاید: هر آنچه شیخ مراغى از علم و عقل و اندیشه داشت بدین سبب بود که شاگرد شیخ محمد عبده بود. احمدى، 1383 ش، ص 54).

دبیر کل مجمع دارالتقریب، محمدتقى قمى درباره او مى‌گوید: «او ]= امام مراغى رحمة الله علیه [مردى باوقار و با شخصیت و داراى فکرى منظم و هماهنگ و بینشى وسیع بود... . او مردى فعال بود و در ایجاد ارتباط میان اشخاص و اتفاق بر نقاط اساسى سهم بسزایى داشت. او محیط را براى بعضى از بزرگان و علماى دین که در صدر آن‌ها شیخ مصطفى عبدالرزاق  و شیخ عبدالمجید سلیم قرار داشتند، آماده ساخت. بى‌آزار شیرازى، 1379 ش، ص 65).

مراغى آثارى در حوزه قرآن و معارف اسلامى از خود به یادگار گذاشت که برخى از آن‌ها عبارتند از الاولیاء و المحجورین، بحثى در ترجمه قرآن، بحث‌هاى لغوى و دروسى شامل تفسیر سوره‌هاى لقمان، الحجرات، الحدید و والعصر و.... احمدى، 1383 ش، ص 54).

وى در رمضان 1364 دار فانى را وداع گفت. پس از تشییع جنازه اى باشکوه، پیکر او را در مقبره سیده نفیسه دفن کردند. مجاهد، 1994 م، ج 1، ص 400).

عباس محمود عقّاد شاعر، مجدّد، نقّاد و روزنامه نگار معروف مصرى در سال 1311 قمرى(1889م) در اسوان  دیده به جهان گشود. حرفه اصلى او روزنامه نگارى بود؛ ولى در شعرسرایى هم بسیار تبحّر داشت. اکثر آثار او از جمله دیوان شعر، وحى الاربعین، هدیة الکروان و عابر السبیل در حوزه شعر است. دو کتاب به نام‌هاى عبقریة محمد و عقبریة عمر درباره سلسله اى از اعلام اسلام تألیف کرده است. المنجد فى الاعلام، ص 471).

شیخ مصطفى مراغى در جایگاه روشنفکرى اصلاح گر، مصمم بود برنامه‌هاى اصلاحى خود را در الازهر اجرا کند؛ بدین لحاظ براى جلب نظر دولت مصر، لایحه اصلاحى خود را به دولت وقت تقدیم کرد.  شلتوت هم با نوشتن چندین مقاله به حمایت از برنامه‌هاى مراغى برخاست و برنامه‌هاى اصلاحى او را گامى در پیشبرد وضعیت فرهنگى و علمى دانشگاه الازهر معرفى کرد.

دربار فاسد و وابسته مصر با این لایحه مخالفت ورزید. پس از این اقدام، مصطفى مراغى براى اعتراض از ریاست دانشگاه الازهر کناره گیرى کرد. دربار مصر ضمن قبول استعفاى مراغى، شیخ محمد ظواهرى  را در جایگاه رئیس دانشگاه الازهر برگزید. وى پس از استقرار در مقام ریاست الازهر، تصمیم گرفت برنامه‌هاى دربار را اجرا کند؛ ولى با مخالفت عالمان روشن ضمیر رو به رو شد. ظواهرى که خود را با موجى از مخالفت مواجه دید، برخى از عوامل اصلى این مخالفت را از کار برکنار کرد. از جمله این افراد شیخ محمود شلتوت را در تاریخ  1353 قمرى (17 سپتامبر 1931) از سمت خود برکنار کرد.

وى پس از برکنارى، لحظه اى هم بیکار ننشست و همراه شاگردش، شیخ على عبدالرزاق به شغل وکالت در محاکم شرعى و نویسندگى در روزنامه‌ها مشغول شد. وى ذره اى از مواضع اصولى خود عقب ننشست و در مقالاتى که مى‌نوشت، بر ضرورت اصلاحات در الازهر تأکید مى‌کرد.  

مسؤولان الازهر پس از مدّتى متوجه شدند که با نبودن استادان بزرگى چون شلتوت، به اعتبار دانشگاه لطمه وارد مى‌شود؛ از این رو در سال 1357قمرى (1935 م) او را به کار و تدریس در الازهر دعوت کردند؛ بنابراین، وى در همان سال در دانشکده شریعت مشغول تدریس شد.

شیخ محمود شلتوت در طول حیات فکرى اش بارها مورد تقدیر و نکوداشت قرار گرفت، به طور نمونه، در سال 1380 قمرى (1958 م) از دانشگاه شیلى و در سال 1382 قمرى (1960 م) از دانشگاه جاکارتا، دکتراى افتخارى کسب کرد. خفاجى، ج 3، ص 444).

دولت وقت مصر در سال 1359 قمرى (1937 م) شیخ مراغى را دوباره به مقام رئیس الازهر برگزید. لیاقت و کاردانى شلتوت و نیز علاقه وافر مراغى به وى باعث شد که مراغى او را در جایگاه قائم مقام دانشکده شریعت برگزیند.

مراغى در سال 1379 قمرى (1957 م) شلتوت را به عنوان قائم مقام دانشگاه الازهر برگزید.  

شیخ محمود شلتوت در سال 1383 قمرى (1961 م) از طرف ریاست جمهورى وقت مصر در مقام رئیس دانشگاه الازهر برگزیده شد. وى در مدّت ریاست در الازهر، خدمات شایانى براى دانشگاه الازهر و اسلام انجام داد.  

شیخ محمود شلتوت پاسخ داد: مهم‌ترین هدف اساسى در برنامه من عبارت است از پیکار با تعصبات، و تحقیق و بررسى علوم دینى در محیطى پر از صفا و برادرى، بحث در یافتن بهترین راهى که بتوان به تحکیم روابط دین و ایمان خدمت کرد و پیروى از دلیل قوى از هر افقى که بدرخشد.  

اگر مسلمانان به این مطالب جامه عمل بپوشانند، نیرویى بس بزرگ تشکیل مى‌دهند که مى‌توانند با فراغت و آسودگى به بالا بردن شأن و منزلت خود بپردازند و از بار مشکلات گذشته که مولود تعصب بود، رهایى یابند، و در جهان، همچون یک روح در پیکرهاى مختلف درآیند. بى‌آزار شیرازى، 1377 ش، ص 355؛ جمهورى اسلامى، 19 / 10 / 79، ویژه نامه، ص 10).

از مهم‌ترین اقدام‌هاى او هنگام ریاست در دانشگاه الازهر، تدریس فقه شیعه کنار مذاهب اهل سنّت بود. وى در این باره مى‌گوید: «این هم دانشگاه الازهر که بر اساس تقریب بین مذاهب اسلامى مقرر داشت که فقه شیعه و سنّى هر دو بر اساس دلیل و برهان بدون هیچ گونه تعصّبى تدریس شود. جمهورى اسلامى، 19 / 10 / 79، ویژه نامه، ص10)».

از برنامه‌هاى شیخ محمود شلتوت در دورانى که ریاست الازهر را بر عهده داشت، برگزارى مراسم عزادارى در روز عاشورا در صحن دانشگاه الازهر بود. این موضوع عشق و علاقه وافر او را به اهل بیت به ویژه امام حسین(علیه‌السلام) نشان مى‌دهد. استاد محمد واعظ زاده خراسانى در این باره مى‌گوید: «براى بزرگداشت واقعه عاشورا در دوران شیخ شلتوت شیخ وقت الازهر، در محوطه (جامع الازهر) در روز عاشورا مجلس عزادارى برگزار کردند و به خاطر دارم که در همان موقع، روزنامه‌هاى ایران، این خبر را نشر دادند. روزنامه اطلاعات، 13 / 4 / 1374، ویژه نامه، ص 14)».

در این مؤسسه که شلتوت آن را تأسیس کرد، نمایندگان تمام مذاهب اسلامى گرد هم مى‌آیند و درباره موضوعات مختلف اسلامى، به بحث و بررسى مى‌پردازند. مردم و دین، ص 16).

2. شرکت در کنفرانس هلند

شیخ محمود شلتوت از طرف دانشگاه الازهر در سال 1359 قمرى (1937 م) در جایگاه عضوى از هیأت نمایندگى الازهر به کنفرانس بین المللى «لاهه» که در کشور هلند برگزار شد، برگزیده شد و در این کنفرانس شرکت کرد.

شلتوت در این کنفرانس مقاله اى تحت عنوان «المسؤولیة المدنیة و الجنائیة فى الشریعة الاسلامیه» ارائه کرد. مقاله وى از نظر علمى و ادبى در سطح بالایى قرار داشت و مورد قبول و تقدیر اعضاى کنفرانس قرار گرفت. در پایان با توجه به اهمیت موضوعى که به آن پرداخته بود، مقاله وى به صورت مقاله نمونه انتخاب شد و به چاپ رسید.

3. عضویت در کمیسیون تفسیر رادیویى

وظیفه این کمیسیون نظارت بر پخش برنامه‌هاى تفسیر قرآن کریم در رادیوى مصر بود که شلتوت از اعضاى فعال این کمیسیون به شمار مى‌رفت و به پیشنهاد او هر روز صبح قبل و بعد از تلاوت قرآن برنامه اى تحت عنوان «سخن بامداد» که بحثى تفسیرى بود، پخش مى‌شد.

4. عضویت در کمیته فتواى الازهر

از مهم‌ترین وظایف این کمیته، صدور فتوا در زمینه‌هاى گوناگون فقهى بر اساس نیاز جامعه است.

5. عضویت در انجمن علماى طراز اوّل  مصر

6. نظریات شیخ محمود شلتوت درباره ازدواج موقت در دولت آلمان غربى

7. عضویت در فرهنگستان زبان عربى مصر موضعگیرى‌هاى شلتوت

شیخ محمود شلتوت  6 روز پس از واقعه 15 خرداد 1342 شمسى، نامه اى نوشت و از عموم مسلمانان خواست تا عالمان مجاهد ایران را که به جرم دفاع از حق به زندان کشیده شده اند، پشتیبانى کنند. او در این اعلامیه دستگیرى عالمان و اهانت به ساحت مقدّس آنان را داغ ننگى بر جبین بشر شمرد و طى تلگرافى خطاب به شاه رسماً خواست که از تجاوز به حریم روحانیان و عالمان اسلام، خوددارى کند و بازداشت شدگان از عالمان و مردم مسلمان را هر چه زودتر آزاد سازد.  

متن اعلامیه

بسم الله الرحمن الرحیم  

در این دوره، جریان‌هاى تبلیغاتى شوم و تجاوزاتى آشکار رخ مى‌دهد که قربانیانش علماى اسلام در ایرانند؛ آن رادمردانى که به راه خدا مى‌خوانند و از دینش پاسدارى مى‌نمایند و جرمى جز این ندارند که تعلیمات الاهى را باز مى‌گویند. علماى اسلام و روحانیون ایرانى بارها مورد تجاوز رژیم قرار گرفته اند و بارها زندانى شده اند و از انجام وظیفه امر به معروف ـ که هر غیر عاجزى بدان مکلّف است ـ و از وظیفه نهى از منکر ـ که بر هر غیر عاجزى واجب است ـ بازداشته شده اند حال آن که خیر و فواید انجام این دو وظیفه عاید امّت اسلام مى‌شود و نتایج فرخنده اش نصیب ملّت مى‌گردد؛ زیرا حیات هر ملتى وابسته به اخلاق او است و شالوده اخلاق را دین خدا ـ در مجموعه احکام و آداب و نظامات و تعلیماتش ـ تشکیل مى‌دهد، و پرچمداران جنبش تکامل اخلاقى و رهبران معنویت و عناصر مؤثر در این کار، همان علماى اخلاقى هر ملتند که با تبلیغ و رهبرى و ارشادشان زمینه و شرایط و عوامل تکامل معنوى او را فراهم مى‌گردانند.  

هان، به شما مسلمانان هشدار مى‌دهم، به مسلمانان همه کشورها و به ملت مسلمان ایران که این تجاوز و دست درازى بیشرمانه را به سادگى نگاه نکنید و به تمام نیرو براى نجات علماى ایران از چنگال دژخیمان دیکتاتور ایران مبارزه کنید، (وَ لا تَرْکنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکمُ النّارُ وَ ما لَکمْ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ )، و به ستمکاران تکیه نکنید که آتش ]دوزخ [گریبانتان را خواهد گرفت و در برابر خدا هیچ یاورى نخواهید داشت و هیچ کس به کمکتان نخواهد آمد.  

18 / محرم / 1383  

با تلاش‌هاى پیگیر امریکا و انگلیس در تاریخ 8/ 9 / 1326 شمسى (برابر با 29 نوامبر 1947 م) مجمع عمومى سازمان ملل طرح پیشنهادى مبنى بر تقسیم سرزمین مقدس فلسطین به دو منطقه یهودى نشین و مسلمان نشین را به تصویب رساند و پنج ماه بعد دولت اسرائیل تأسیس شد؛ سپس برخى از کشورها دولت غاصب اسرائیل را به رسمیت شناختند.  

محمدرضا، شاه ایران نیز که نوکر بى چون و چراى امریکا و انگلیس بود و بقاى خود را در نوکرى آن‌ها مى‌دید، اسرائیل را به رسمیت شناخت و در بیت المقدس کنسولگرى دایر کرد. به دنبال انتشار این خبر، روشنفکران و عالمان بیدار در داخل و خارج از کشور به شدت به این عمل وقیحانه اعتراض کردند. آیت الله کاشانى رهبر مذهبى ایران در مقابل این عمل، موضعگیرى و سخنرانى شدیداللحنى ایراد کرد. در جهان عرب نیز واکنش‌هاى تندى در برابر عمل انزجار آمیز شاه ایران صورت گرفت و عالمان مسلمان به این موضوع حساسیت نشان دادند.

شیخ محمود شلتوت نیز ضمن ردّ هر گونه ارتباط کشورهاى اسلامى با اسرائیل، اقدام دولت ایران را تقبیح کرد و در این باره تلگرافى به آیت الله بروجردى به قم فرستاد. متن تلگرام از این قرار است:  

درود خدا بر شما و بر همه برادران ما و برادران شما، علماى شفیق ایران و تمام کسانى که مدافع و حافظ وحدت و ائتلاف مسلمانانند. اما بعد مسلماً جنابعالى و جمیع برادران بزرگوار خبر حزن آورى که در این روزها پدید آمد، شنیده اید که شاه ایران، اسرائیل را به رسمیت شناخته است؛ اسرائیلى که به سرزمین فلسطین تجاوز کرده و مردم آن را آواره و حقوقشان را غصب کرده است.  

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته  

برادر شما محمود شلتوت ـ شیخ الازهر. بى‌آزار شیرازى، 1379 ش، ص 262)

متأسفانه تلگراف شیخ محمود شلتوت وقتى به قم رسید که آیت الله بروجردى در بستر بیمارى به سر مى‌برد و با همین بیمارى از دنیا رحلت کرد.  

در پى این واقعه شیخ محمود شلتوت دست از وظیفه اش برنداشت و نامه اى براى آیت الله سید محسن حکیم (متوفاى 1390ق) نگاشت و از وى خواست تا در این باره اقدامى انجام دهد.  

این دو نامه از طرف شیخ محمود شلتوت بیانگر چند نکته مهم و اساسى است که عبارتند از:  

1. اهتمام و کوشش او در راه آزادى سرزمین قدس؛

2. مقابله با کسانى که به هر صورتى از رژیم اسرائیل حمایت مى‌کنند؛

3. رابطه گرم وى با عالمان شیعه که از لحن نامه‌ها مى‌توان این صمیمیت و صفا را فهمید؛

4. ارتباط مستمر وى با عالمان شیعه و مشورت با آنان در امور مهمى که بر مسلمانان جهان مى‌گذرد.  

پس از این که  آیت الله سید محسن حکیم نامه را دریافت، تلگرافى براى آیت الله سید على بهبهانى به تهران فرستاد و مراتب را به محضر وى رساند. آیت الله بهبهانى نیز ناراحتى عالمان و مراجع را به شاه اعلام کرد.