غسل

غسل

نام	غُسل (ablution)

غُسل شست‌وشوی آیینی است. برای مثال هندوان پیش از نیایش خود را ترجیحاً در آب روان می‌شویند و شست‌وشو در بعضی رودها خاصه رود گنگ را دارای محاسن معنوی می‌دانند. آیین‌های مسیحیت و شینتو معتقدند غسل موجب تطهیر می‌شود. برای مثال در اساطیر ژاپنی، ایزاناگی پس از دیدار از جهان مردگان خود را با شستن در رودی تطهیر می‌کند.

در آیین شینتو شست‌وشوی بدن پیش از نیایش به قصد رفع آلودگی است نه تطهیر از گناهان. در اسلام، در موارد زیادی توصیه به غسل و شست‌وشوی کامل بدن شده است که برخی از آن‌ها واجب و بسیاری مستحب است. از غسل‌های واجب می‌توان به غسل جنابت ـ غسل بعد از احتلام و مقاربت ـ و غسل مسّ میّت اشاره کرد.

تعداد غسل‌های واجب را شش و تعداد غسل‌های مستحب را بالغ بر ۴۰ دانسته‌اند. غسل در فقه اسلامی به دو نوع ارتماسی و ترتیبی تقسیم شده که در اوّلی همه بدن یک‌باره در داخل آب ـ مثلاً استخر ـ قرار می‌گیرد امّا در دوّمی ابتدا سر و گردن سپس سمت راست و بعد از آن سمت چپ شسته می‌شود. از غسل‌های مستحبی معروف می‌توان غسل جمعه، غسل عیدین، غسل زیارت، و غسل توبه را نام برد.

معرفی اجمالی غسل

کلمه «غَسل» در لغت به معنی شستن است. غُسل در اصطلاح فقهی نیز به معنی شستن تمامی بدن از سر تا پا با کیفیت تعیین شده از سوی شرع، به قصد قربت و انجام فرمان الهی است. در غسل دست کشیدن لازم نیست و به هر صورتی آب به بدن برسد کافی است. از احکام آن به تفصیل در باب طهارت رساله‌های عملیه سخن گفته‌اند.

قرآن در آیات ۶ مائده و ۴۳ نساء به این موضوع پرداخته و بیش از ۲۴۰۰ حدیث نیز در این موضوع وجود دارد.

یکی از آثار غسل، پاک شدن و طراوت روح و آمادگی آن برای نزدیک شدن به خدا و عبادت است. در روایت از اینکه کسی با حالت جنابت بخوابد نهی شده است. غسل را یک عمل عبادی دانسته‌اند.

انواع غسل

غسل بر دو گونه‌ است، واجب و مستحب.

غسل‌هاى واجب

1. غسل جنابت

2. غسل‌های ویژه‌ی بانوان: (غسل حیض، غسل نفاس، غسل استحاضه)

3. غسل مس میّت

4. غسل میّت

5. غسلى که به واسطه ی نذر و قسم و مانند اینها واجب مى‌شود.

غسل‌هاى مستحب

غسل‌هاى مستحب در شرع مقدس اسلام بسیار است و از آن جمله است:

1. غسل جمعه، که وقت آن از اذان صبح است تا ظهر و بهتر است نزدیک ظهر به جا آورده شود و اگر تا ظهر انجام ندهد بهتر است که بدون نیّت ادا و قضا تا عصر جمعه به جا آورد. و اگر در روز جمعه غسل نکند مستحبّ است از صبح شنبه تا غروب، قضاى آن‌را به جا آورد. کسى که می‌ترسد در روز جمعه آب پیدا نکند می‌تواند روز پنج‌شنبه غسل را انجام دهد. (غسل جمعه و نپوسیدن بدن در قبر).

2. غسل شب اول ماه رمضان و تمام شب‌هاى فرد آن، مانند سوم، پنجم و...، ولى در دهه‌ی آخر رمضان مستحبّ است همه شب غسل کند.

3. غسل شب عید فطر، که وقت آن از اول مغرب است تا اذان صبح و بهتر است در اول شب به جا آورده شود.

4. غسل روز عید فطر و عید قربان، که وقت آن از اذان صبح است تا غروب و بهتر است آن‌را پیش از نماز عید به جا آورد و اگر از ظهر تا غروب به جا آورد، احتیاط آن است که به قصد رجاء انجام دهد.

5. غسل روز هشتم و نهم ذى حَجّه. و در روز نهم بهتر است آن‌را نزدیک ظهر به جا آورد.

6. غسل روز اول و پانزدهم و بیست و هفتم و آخر ماه رجب.

7. غسل روز عید غدیر، که بهتر است قبل از ظهر آن را انجام دهد.

8. غسل روز بیست و چهارم ذى حَجّه.

9. غسل عید نوروز و پانزدهم شعبان و نهم و هفدهم ربیع الاول و روز بیست و پنجم ذى قعده.

10. غسل اِحرام و طواف خانه خدا.

11. غسل زیارت حرم معصومین، به ویژه پیامبر(ص) و حضرت سید الشهداء(ع).

12. غسل توبه؛ یعنى هر گاه بعد از ارتکاب گناهى توبه کند غسل به جا می‌آورد.

13. غسل براى نماز حاجت.

14. غسل برای انجام استخاره.

15. غسل دادن بچه‌اى که تازه به دنیا آمده.

16. غسل کسى که در حال مستى خوابیده است.

17. غسل کسى که جایى از بدنش را به بدن میّتى که غسل داده‌‌اند رسانده است.

18. غسل کسى که در موقع گرفتن خورشید و ماه نماز آیات را عمداً نخوانده در صورتى که تمام ماه و خورشید گرفته باشد.

19. غسل کسى که براى تماشاى دار آویخته رفته و آن‌را دیده باشد، ولى اگر اتفاقاً یا از روى ناچارى نگاهش بیفتد یا مثلاً براى شهادت دادن رفته باشد، غسل مستحبّ نیست.

روش غسل کردن نزد اهل سنت

در موضوع غسل کردن دیدگاه امام شافعی با سایر علمای اهل سنت رحمهم الله تعالی یکی است و همه بر یک روش متفق هستند. طبق فقه امام شافعی رحمه الله و دیگر امامان اهل سنت دو روش برای انجام غسل صحیح وجود دارد. یک روش آنست که فقط می‌توان با انجام فرایض، غسل را انجام داد و این صحیح است و می‌توان نماز خواند.

روش دوم آن است که علاوه بر انجام فرایض غسل به سنتهای غسل نیز عمل کرد.

فرایض در غسل

ابتدا نیت پاکی می‌کنید از حدث اصغر ( بی وضویی ) و حدث اکبر ( جنابت ) و در مرحله دوم تمام بدن را طوری می‌شوئید که هیچ قسمتی خشک نماند آب در دهان و بینی بکنید و اگر نجاستی بر بدن بود حتما نجاست را از بدن دور نمایید.

توضیح :

منظور از نیت همان اراده ی قلبی است نه جاری ساختن عباراتی بر زبان چرا که از سنت ثابت نیست. این همان غسلی است که کفایت می‌کند.

روش دوم غسل کردن آن است که در آن سنت‌های غسل نیز انجام می‌پذیرند و دارای ثواب بیشتری است که از جمله این سنتها وضو گرفتن است.

سنت‌ها‌ی غسل

برای‌ کسی ‌که غسل می‌کند، سنت است افعالی را مراعات ‌کند که پیغمبر (ص) در غسل خود انجام داده است‌:

1 -‌شستن هر دو دست سه بار

2- سپس شستن شرمگاه

3- بدنبال آن به همانگونه که برای نماز وضو می‌گیرد، وضوی کاملی بگیرد، در ضمن می‌تواند شستن پاها را بعد از اتمام غسل انجام دهد. این در صورتی است ‌که در طشت و امثال آن خود را بشوید.

4-‌ بدنبال وضو، سه بار آب بر سر خود بریزد ولابلای موها را خلال‌کند تا آب به بن آنها برسد.

5-‌ بعد از آن آب را بر بقیه‌ی بدنش بریزد از طرف راست شروع ‌کند و بعد طرف چپ و همراه آن زیر بغل‌ها و داخل‌ گوش‌ها و ناف و لای انگشتان پا را بشوید و بر اندامها دست ‌کشد. همه‌ی اینها از عایشه روایت شده است ‌که‌: “‌‌پیامبر (ص)، هرگاه غسل جنابت می‌کرد اول دستها را می‌شست سپس با دست راست آب بر دست چپ می‌ریخت و با آن شرمگاه خود را می‌شست‌، سپس به همانگونه ‌که برای نماز وضو می‌گرفت‌، وضو می‌گرفت‌، بعد از آن آب می‌گرفت و انگشتان را در لابلای موهای سر فرو می‌کرد و بن آنها را می‌شست تا اینکه می‌دید که آب به پوست سررسیده است‌، آنوقت سه بار بر سر خود آب می‌ریخت و بعد از آن بر تمام اندامش آب می‌پاشید”‌‌. مسلم و بخاری آنرا روایت‌ کرده‌اند.

در روایت دیگری از آنها آمده است ‌که‌: “‌سپس با هر دو دست موهای خود را خلال می‌کرد، تا اینکه یقین پیدا می‌کرد که پوستش سیراب‌ گشته‌، سه بار بر آن آب می‌ریخت‌“‌. باز هم آنها از عایشه رضی الله عنها روایت کرده‌اند که گفته است‌: “‌‌پیامبر (ص)، هرگاه غسل جنابت می‌کرد، آب می‌خواست و با کف دست آب می‌گرفت و اول طرف راست سرش و بعد از آن طرف چپ آنرا می‌شست‌، سپس با کف هر دو دست آب می‌گرفت و بر سر می‌ریخت‌“‌‌.

از میمونه روایت است که‌ گفته‌:

برای پیامبر آب‌ گذاشتم که بدان غسل کند، آب بر هر دو دست خود ریخت دو بار یا سه بار، سپس با دست راست آب بر دست چپ خود ریخت و شرمگاه‌های خود را شست، سپس دست خود را بر زمین مالید، سپس مضمضه و استنشاق ‌کرد و بعد از آن صورت ودستان خود را شست‌، سپس سرش را سه بار شست‌، سپس بر تمام بدنش آب ریخت‌. سپس از جای خود دور شد و پاهایش را شست‌. میمونه‌گفت‌: من خرقه‌ای را برایش بردم (‌که بدان خود را خشک کند) آنرا نخواست و با دست خود آب را از خود می‌چلاند. جماعت محدثین آنرا روایت کرده‌اند.

جایگاه آب و غسل در ادیان دیگر

مسیحیت

تقریباً همه کلیساها و فرقه‌های مسیحیت مراسم عبادی اولیه‌ای دارند که در آن از آب استفاده می‌شود، غسل تعمید نماد نجات بنی اسرائیل از بردگی در مصر توسط حضرت موسی علیه‌السلام و بواسطه عبورشان از دریای سرخ بوده و همچنین از تعمید حضرت عیسی(ع) توسط یحیی تعمید دهنده در اردن ریشه می‌گیرد.

پس از رستاخیز مسیح (ع)، وی حواریون خود را به تعمید دادن بنام پدر، پسر و روح القدس فرمان داد.

فرقه‌های مختلف در عالم مسیحیت هرکدام بگونه‌ای متفاوت به مسئله غسل تعمید می‌نگرند. غسل تعمید نماد رهایی از بند گناهانی است که ما را از خداوند دور می‌کنند. بجز کلیسای کاتولیک، سایر فرقه‌ها معتقدند که غسل تعمید به تنهایی موجب پاکی فرد از گناه نمی‌گردد بلکه این تنها اعلامیه‌ای بیانگر ایمان و اعتقاد به مسیحیت و نوعی خوشامدگویی هنگام ورود فرد به کلیساست.

اما کلیسای کاتولیک معتقد است که بهنگام غسل تعمید تحولی عظیم در انسان رخ می‌دهد و این تنها یک نماد نیست بلکه عملی است که لکه ننگ گناه نخستین را از انسان می‌زداید.

ارزش نمادین آب در سه چیز است: آب، آلودگی‌ها را می‌زداید و پاک می‌گرداند، بدرون هرچه راه یابد آنرا سیراب می‌کند آنچنان که خدا بندگانی را که غرق او شوند سیراب می‌کند و ما همچنان که برای حیات معنوی به خدا نیازمندیم برای حیات فیزیکی نیز محتاج آبیم. در کلیسای عهد عتیق، غسل تعمید توسط فردی که درون آب ایستاده و آنرا به بالاتنه افراد می‌پاشید، انجام می‌گرفت. این عمل ایمرژن (immersion) نامیده می‌شد. اما امروزه این واژه به فرو بردن تمام بدن به زیر آب اطلاق می‌شود که توسط تعمیددهندگان و کلیسای ارتدکس اجرا می‌گردد.

امروزه در بیشتر کلیساهای غرب این آیین با سه بار آب ریختن روی سر فرد (افیوژن affusion) و یا تنها پاشیدن چند قطره روی سرش (اسپرشن aspersion) انجام می‌شود. اهمیت دیگر آب در مسیحیت آن چیزی است که مسیح (ع) آنرا آب حیات نامیده داستان مسیح (ع) و زن سامری است. مسیح آب حیات را به زن پیشنهاد می‌کند تا دیگر هرگز احساس تشنگی نکند. به عبارت دیگر آب حیات همان حیات جاودانه است.

آب حیات، آب متبرکی است که در آیین ویژه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد، بخصوص به آبی گفته می‌شود که در شب عید پاک برای تعمید دادن تازه واردان به مذهب مسیحیت، استفاده می‌شود. استفاده از آب جز برای تعمید دادن، به قرن چهارم در مشرق زمین و قرن پنجم در غرب باز می‌گردد.

سنت آب پاشیدن روی افراد در آیین عشاء ربانی از قرن نهم آغاز شد. در این زمان استفاده از قدح که ظرفی بود حاوی آب مقدس و مردم هنگام ورود به کلیسا خود را با آن تعمید می‌دادند، بسیار متداول بود. همچنین دردعای پیش از غذا، تبرک کردن، دفع ارواح شیطانی و مراسم تدفین، از آب مقدس استفاده می‌گردد.

طهارت در مسیحیت عمدتاً شامل غسل تعمید و شستشوی انگشتان و ظروف عشای ربانی پس از پایان مراسم می‌شود. این عمل در دو مرحله انجام نمی‌گیرد: ابتدا جام را با شراب شسته و سپس دوباره جام و انگشتان کشیش را با آب و شراب غسل می‌دهند. این غسل بسیار مهم است زیرا این باور وجود دارد که پس از تبرک نان و شراب، مسیح (ع) ظهور می‌کند.

زرتشت

دین زرتشت بر پایه تقابل خوب و بد استوار است. براساس اعتقادات پیروان این آیین، در زمان خلقت جهان، روح شیطانی به زمین حمله ور شده و بخشی از آب‌های آن را شور کرده است. پاکی و آلودگی در باور زرتشتیان بسیار حائز اهمیت است. ایشان آلودگی را مظهر شیطان و بدی می‌دانند و تقدس و احترام فراوانی برای آب پاک قائلند. تف کردن، ادرار کردن و شستن دست‌ها در رودخانه‌ها مجاز نیست، چراکه این اعمال قداست و پاکی آب را از بین می‌برد.

هندو

آب نزد هندوها سرشار از قداست و پاکی روحانی است؛ برای این افراد استحمام صبحگاهی یکی از فرایض و واجبات روزانه است. معبدهای هندوها در نزدیکی آب احداث شده‌اند و پیروان این آیین قبل از ورود به معبد بایستی بدن خود را بشویند. تعداد زیادی از زیارتگاه‌های هندوها در حاشیه رودخانه قرار گرفته و مکان‌هایی که 2یا 3 رودخانه به هم می‌پیوندند از قداست بالایی برخوردار هستند.

بودایی

در آئین بودایی آب در مراسم سوزاندن جنازه مردگان استفاده می‌شود. بودائیان در کاسه‌ای که بین راهب و جنازه مرده قرار گرفته، آب می‌ریزند تا لبریز شود؛ پس از لبریز شدن آب از کاسه، راهب می‌گوید: همان‌گونه که باران، رودخانه را جاری می‌سازد و در نهایت به اقیانوس می‌پیوندد، امیدواریم بخشش نصیب این درگذشته شود.

شینتو

آیین شینتو بر اساس پرستش Kami (این باور که خدایان بی‌شماری که در طبیعت ساکنند) بنا شده است. پرستش Kami همواره با آیین طهارت با آب آغاز می‌شود. از نگاه شینتوها، این عمل تعادل (را در) میان طبیعت(بین)، انسان و خدایان را حفظ می‌کند. در آیین شینتو، آبشارها مقدس بوده و دارای جایگاه رفیعی در این آیین هستند.