ادیان و مذاهب در بنگلادش (مقاله)

مقاله پیش رو پیرامون کشور بنگلادش و ادیان و مذاهب آن توجه دارد و به موضوعات تاریخچه رشد و نفوذ ادیان و مذاهب، سیاست مذهبی حکومت، روابط پیروان ادیان و مذاهب مختلف با یکدیگر، آداب و سنن، تشکیلات مذهبی، حوزه‌های دینی و رهبران مذهبی و تاثیر تبلیغ و ترویج مذاهب و همچنین بررسی جمعیت ادیان و مذاهب رایج کشور بنگلادش می‌پردازد.

مقدمه

موقعیت جغرافیایی جمهوری خلق بنگلادش که نماد بین‌المللی آن BG است، پیش تر بنگال شرقی یا پاکستان شرقی نامیده می‌شد. پایتخت بنگلادش «داکا» است. این کشور 143998 کیلومتر مربع وسعت دارد. مرزهای قدیمی بنگلادش در جنوب آسیا ناشناخته است. در کتاب‌های جغرافیا به اجتماعی از مردم که بنگا نامیده می‌شدند اشاره شده است. مهابهاراتا چندین درگیری را دراین اجتماع ذکر می‌کند. مارکوپولو نیز در خاطرات خود به نام بنگلا اشاره می‌کند. مورخان دیگری هم با اسامی مختلف به این منطقه جغرافیایی اشاره کرده‌اند ولی برای اولین بار لغت بنگال در دوران سلطنت اکبرشاه استفاده شد؛ هنگامی که استان شرقی موخالز بعنوان سوبا - بنگلا شناخته شد. طی استیلای بریتانیا بر هند بین سال‌های1854 -1874 بنگال شامل این قسمت‌ها بود: الف) بنگال خاص؛ ب) ایالت بیهار در هند کنونی و مناطق اریسا و چوتانگپور در غرب؛ ج) قسمتی از دره سورما در شمال شرقی. در 1875م هنگامی که ایالت آسام به وجود آمد، بخش‌های کاچار و سیلهت در دره سورما از بنگال جدا شد و به ایالت جدید واگذار گردید. در 1905م ایالت بنگال شرقی و آسام از ترکیب پانزده بخش از بنگال، ایالت آسام و ایالت‌های کوچ بیهار، تریپورا و منپور تشکیل شد و داکا، مقر دولت، ایالت جدید شد. در 1912م تقسیمات دیگری صورت گرفت و بالاخره در 1947م که بریتانیا قدرت را به هند واگذار کرد، استان بنگال دوباره تقسیم شد. قسمت شرقی بنگال شرقی نامیده شد و بعد پاکستان شرقی نام گرفت و در 1971م این بخش با عنوان کشور بنگلادش از پاکستان جدا گردید و داکا دوباره پایتخت شد. بنگلادش کنونی 998/143 کیلومتر مربع وسعت دارد. مرزهای این کشور از شمال و غرب و شرق به وسیله هند محاصره شده است: از شمال به ایالت آسام و بنگال غربی، از شرق به ایالت آسام و از غرب به ایالت بیهار و بنگال غربی هند محدود می‌شود. در قسمت جنوب شرقی با کشور برمه هم مرز می‌شود و در جنوب آن خلیج بنگال قرار دارد. این کشور بین خطوط 2034 و 2638 عرض شمالی وخطوط 8801 و 9241 طول شرقی قرار گرفته است. بنگلادش به چهار ایالت چیتاگنگ، داکا، خولنا، و راج شاهی تقسیم شده است که هر یک از این ایالت‌ها به بیست بخش تقسیم می‌شوند و هر بخش دارای چند بخش فرعی است.

تاریخچه رشد هریک از ادیان و مذاهب

در تاریخ اکسفورد آمده است: «وقایع (تاریخ) مشخص در بنگال از سیصد سال قبل از میلاد شکل گرفته است.» اغلب اطلاعات تاریخی موجود به ایندوس (سند) و بالای دره‌های گنگ و پس از آن انتهای رود بیهار مربوط است. ابتدا مهاجرت گروه‌های هند آریایی و دراویدین به شمال هند صورت گرفته است. در بین این مهاجران یک قبیله به نام بنگ بود که اسم آن از نام منطقه گرفته شده بود. بنگال از زمان امپراتوری شاهان گوپتا که هندو بودند شکل گرفت. شاهان گوپتا ابتدا در شمال بنگال و سپس بیهار حکومت را به عهده داشتند. در میان پادشاهان سلسله گوپتا، چاندرا گوپتا، مسامودرا گوپتا، بیکرامادیتا و الیاس چاندرا گوپتا از دیگران مشهورتر می‌باشند. نماینده یکی از پادشاهان این سلسله به نام آشوکا اول بار بودیسم را به این منطقه ارائه کرد و حدود هزار سال بعد یک پادشاه بودایی در بنگال به قدرت رسید. بسیاری از مورخان متفق القول‌اند که شاشانکا (598-640 میلادی) که وی هم هندو بود، نخستین پادشاهی بود که توانست در بنگال قلمرو مشخص و مهمی را تحت پوشش قوای خود داشته باشد. در سال 750 میلادی مردم گوپال را که یک بودایی بود برای حکومت انتخاب کردند. وی سلسله پالا را تاسیس کرد. پادشاهان این سلسله بوداییانی بودند که مذهبی را که اول بار بوسیله نماینده آشوکا ارائه شد توسعه دادند. آنها صومعه‌ها و مدارس بودایی را تأسیس کردند. زائران چینی که در آن زمان به این منطقه مسافرت کرده‌اند، در مورد پارسایی و طرفداری بنگالیها از مذهب بودا مطالبی نوشته‌اند. بودیسم به خصوص از طرف طبقات پایین مورد استقبال قرار گرفت. ظاهر آرام بودیسم سلطه طلبی پالاها و نفوذ آنها را به مناطق دیگر تا حدودی تضعیف می‌کرد. دارماپال یکی از پادشاهان این سلسله به تعمیر و بنای معابد بوداها پرداخت و کشور را تا رودخانه ایندوس (سند) در غرب و کوه‌های بیند‌هایا در مرکز هند امتداد بخشید. در نیمه قرن یازدهم میلادی سن‌ها، پالاها را سرنگون کردند. سنها هندو‌های ارتدوکس بودند و سیستم طبقاتی را با همه ضعف‌هایش برای طبقات پایین جامعه دوباره برقرار کردند. بیجوی سن اولین پادشاه این سلسله 64 سال حکومت کرد. پس از وی فرزندش بالان سن نیز بیست سال در کمال آرامش حکمرانی نمود. در همین زمان بالال کنفرانس عظیم مذهبی هندوها را تشکیل داد (1158-1178 میلادی) و در آنجا سیستم طبقاتی هندو را به وجود آورد. بر این اساس، هر هندو به تناسب شغل و حرفه ارزش و اهمیت پیدا می‌کرد. هندوهای بنگلادش و بنگال غربی هم اینک بر اساس همین سیستم طبقه بندی شده‌اند. وی در پایان عمر خود مذهبی تر شد و بر اثر گرایشه‌ای شدید مذهبی هندویسم و به خاطر ترک دنیا و به منظور پاک شدن از گناهان به اتفاق همسرش خود را به رودخانه مقدس گنگ انداخت. وی قبل از ترک دنیا حکومت را به فرزندش لاکشمن سن واگذار نمود. لاکشمن فردی مقید به مذهب هندویسم بود و پایتختش در بنگال غربی قرار داشت. وی به هنگام حمله اختیار الدین بختیار، پیر و فرسوده بود و پس از حمله به بکرام پور به داکا گریخت و در همان جا وفات یافت. سن‌ها همچنین سیستمی را به نام کولینیسم بنگال ارائه کردند. برمبنای این سیستم یک مرد از طبقه بالا ممکن بود با یک زن از طبقه پایین ازدواج کند. حکومت مسلمانان در بنگال از سال 1757 تا 1201 میلادی به طول انجامید. پس از شکست لاکشمن سن، آخرین فرمانروای هندو مذهب، حکومت مسلمانان توسط اختیار الدین بختیار در بنگال شروع می‌شود و با شکست نواب سراج الدوله در یک توطئه حساب شده توسط نیروهای بریتانیا خاتمه می‌یابد. اختیارالدین که فرمانده ارتش قطب الدین، از نخستین فاتحان مسلمان هند، بود، مأمور گردید تا به طرف شرق حرکت نماید و ضمن ترویج اسلام، بخش دیگری از شبه قاره را به متصرفات امپراتور دهلی بیفزاید. وی ابتدا بیهر را فتح کرد و سپس به طرف بنگال رفت وبدون هیج مقاومتی بنگال را تسخیر نمود. بختیار پایتخت خود را دردوکوت (نزدیک شهر دناجپور) بنا نهاد. بدین ترتیب پایه‌های حکومت مسلمانان ترک در بنگال نهاده شد.

اسلام

مسلمانان طی دهه‌های متوالی موفق به فتح بخش‌ها و فرمانداری‌های مختلف بنگال شدند و این متطقه تحت سیطره و نفوذ مسلمانان در آمد. طی 135 سال پس از فتح بنگال، این سرزمین توسط حکام ترک که از دهلی منصوب می‌گردیدند اداره می‌شد. در طول حکومت مسلمانان ترک، بنگال در ناآرامی سیاسی و جنگ قدرت قرار داشت. اکثر حکام مدت کوتاهی زمام امور را در دست داشتند و از 24 حاکمی که در طول 135 سال فرمانروایی می‌کردند، تنها می‌توان از باقر خان به عنوان حاکم قدرتمند یاد کرد. نفوذ مسیحیان در بنگلادش به وسیله اروپاییان صورت گرفت. پرتغالی‌ها اولین اروپاییانی بودند که به بنگال آمدند. آنها در سال 1517 اولین مؤسسه را در چیتاگنگ تأسیس کردند و همراه با آنها مبلغان و هیأت‌های مذهبی وارد این منطقه شدند و کلیسایی را در منطقه‌ای در داکا که هنوز باقی مانده، ساختند. پس از آنها هلندی‌ها، بریتانیایی‌ها، دانمارکی‌ها و فرانسوی‌ها به این منطقه نفود کردند تا اینکه بریتانیایی‌ها حکومت مسلمانان را در 1757 میلادی شکست دادند و کل منطقه را در اختیار خود گرفتند. ولی اسلام به عنوان دین اکثریت مردم بنگلادش در دوران حکومت بریتانیا باقی ماند و پس از استقلال هند و پاکستان، این منطقه به دلیل دارا بودن اکثریت مسلمان از دیگر مناطق هند جدا شد.

نفوذ ادیان

با گسترش اسلام در بنگلادش حاکمان مسلمان در تمام قسمت‌های این کشور قدرت را به دست گرفتند. اسلام توسط ترک‌ها در بنگال توسعه یافت. قبل از ورود ترک‌ها مسلمانان سایر مناطق بنگال به لحاظ ارتباط تجاری و اقتصادی با اسلام آشنا بودند، اما با ورود ترک‌ها موجبات تقویت و پیدایش حکومت مسلمانان در بنگال پدیدار گردید. پس از ترک‌ها مغول‌ها در بنگال به حکومت رسیدند که آنان نیز تا حدودی به توسعه فرهنگ اسلام پرداختند. مبدأ تاریخ بنگلادش در زمان سلطنت اکبر به هجری شمسی تغییر نمود. اورنگ زاد یکی دیگر از پادشاهان مغول که اعتقاد زیادی به اسلام داشت شخصاً از قرآن نسخه برداری کرد. پس از استیلای بریتانیا بر شبه قاره، مسلمانان بیشترین ضربه را از جانب آنان متحمل شدند و خسارات فراوانی دیدند. برای مثال در سال1793 استعمارگران انگلیسی قانونی را به تصویب رساندند که معروف به اقامت دائمی است. بر اساس این قانون، مالکیت بنگال برای همیشه به عهده هندوها واگذار شد و این در حالی بود که مسلمانان سال‌های طولانی حاکمیت مطلق سراسر قاره را در اختیار داشتند. گرچه مسلمانان استیلای سیاسی خود را از دست دادند، با توجه به غنای فرهنگ و شرایط بهتر اقتصادی، نسبت به هندوها، در درجه بالاتری از ارزش اجتماعی قرار داشتند. در تمام مناطق شبه قاره، مسلمانان همگام با هندوها و سایر قشرهای تحت ستم، علیه استعمارگران به مبارزه برخاستند. فکیر منجوساه نخستین مسلمانی بود که در سال1763 علیه نیروهای بریتانیا قیام کرد. وی جنگ‌های مختلفی را علیه انگلیسیها هدایت کرد، ولی سرانجام شکست خورد. شاه ولی الله که برقراری خلافت اسلامی را به عنوان هدف تعیین کرده بود نیز در طول سال‌های 1779- 1831 به جنگ با انگلیس پرداخت. ولی وی نیز سرانجام از آنها شکست خورد. حاجی شریعت الله و مولانا کرامت علی و محسن الدین الیاس نیز جنگ‌هایی را علیه انگلیس رهبری کردند. آنان با الهام از تعالیم اسلامی، روحیه مبارزه طلبی و جهاد را علیه انگلیسی‌ها در بین مسلمانان تبلیغ و تشویق می‌کردند. این دوره از حرکت تجدید بنای اسلام بین سال‌های 1700-1873 میلادی ادامه یافت. پس از این سال‌ها نیز مسلمانان و هندوان متحداً علیه استعمارگران انگلیسی به مبارزه پرداختند. در سال1905 لرد کرزن، فرمانروای معروف هندوستان، ایالت بنگال را به دو بخش تقسیم نمود. نواب سلیم الله، رهبر مسلمانان بنگال، مشوق لرد کرزن در امر تقسیم بنگال بود. وی به رغم مخالفت‌های زیاد، با او در این زمینه همکاری نمود. بعد از تقسیم بنگال، بخش‌های عقب افتاده آن سرزمین مورد توجه قرار گرفت و از توسعه و عمران برخوردار شد. نواب سلیم الله در سال 1906 با گرد آوری رهبران مسلمانان سراسر هند، نخستین کنفرانس سراسری رهبران اسلامی را تشکیل داد. که در این کنفرانس تصمیم به تشکیل حزب مسلم لیگ اتخاذ گردید و رهبران این حزب در مراحل بعدی، طرح تشکیل پاکستان را ارائه نمودند. رهبران حزب مسلم لیگ بر این عقیده بودند که مسلمانان شبه قاره باید دارای موطن جداگانه‌ای بوده، قوانین شرع مقدس اسلام ناظر بر روابط سیاسی و اجتماعی مملکت باشد. در رأس رهبران این حزب، محمد علی جناح قرار داشت. علاوه بر جناح می‌توان از لیاقت علی خان، عبدالرب پیشتار، خواجه ناظم الدین و شهید سهروردی نام برد. در طول سال‌های 1930 – 1932 سه کنفرانس با حضور 58 تن از رهبران برجسته مسلمانان و هندوها در یک طرف و دولت بریتانیا در طرف دیگر انجام پذیرفت. در نخستین کنفرانس که موضوع چگونگی اداره امور و آینده شبه قاره در آن به بحث گذاشته شد، رهبران مسلمانان خواهان بررسی جداگانه مسئله مسلمانان گردیدند. در حالی که رهبران سیاسی مشغول مذاکره درباره وضعیت آینده شبه قاره بودند، استقلال طلبان شبه قاره در جبهه‌های مختلف به مبارزه با قوای انگلیس برخاستند. از جمله این افراد نواب میرقاسم خان و فقیر منظور شاه بودند که جنگ‌های مختلفی را علیه استعمارگران هدایت می‌کردند. در 1935 که دولت انگلیس موافقت خود را با برگزاری انتخابات اعلام نمود، ابوالقاسم فضل الحق، از رهبران مسلمانان، پس از پیروزی در انتخابات در بنگال کابینه خود را تشکیل داد. وی به توسعه فرهنگ و دانش اهتمام ورزید که بدین ترتیب مسلمانان تشویق و ترغیب به فراگیری علم و دانش شدند و در مراحل بعدی بخش عظیمی از طبقه متوسط جامعه را تشکیل دادند. با شروع جنگ جهانی دوم، آزادیخواهان بر خواستهای خود پافشاری کردند و انگلیسیها به طور ضمنی پذیرفتند که در صورت پیروزی انگلیس در جنگ، استقلال به هندوستان داده خواهد شد. در طول سالیان جنگ، نزاع و کشمکش‌های مذهبی و فرقه‌ای سراسر هند و بنگال را فراگرفت که بر اثر آن هزاران نفر کشته شدند و دارایی‌ها و اموال مسلمانان به غارت رفت. در چنین شرایطی، در23 مارس1940م در مجمع شورای سالانه حزب مسلم لیگ، طرح تاریخی لاهور از سوی جناح مطرح شد که سرانجام منجر به تقسیم شبه قاره گردید. وی در طرح خود خواهان ایجاد سرزمین مستقلی برای مسلمانان براساس اکثریت نفوس مسلم در مناطق موردنظر گردید که این طرح در مجمع عمومی به تصویب شرکت‌کنندگان رسید. سرانجام، پس از یک دوره مذاکرات و درگیریها، در1946م انتخابات سراسری در شبه قاره برگزار گردید. در تاریخ نهم ژوئیه 1947م پایان سلطه نیروهای انگلیسی در شبه قاره وتاسیس دو کشور مستقل هند و پاکستان رسماً اعلام گردید. پس از استقلال پاکستان اختلافات میان دو بخش شرقی و غربی کشور شروع شد که به جدایی بخش شرقی پاکستان و تاسیس کشور بنگلادش در 1971 منجر گردید. مسلمانان پس از تاسیس بنگلادش نیز قدرت را در این کشور در دست داشتند.

سیاست مذهبی حکومت

پس از استقلال بنگلادش مادی گرایی به عنوان یکی از اصول اساسی سیاست کشور اعلام شد. اما در 1977م دولت ضیاءالرحمان «ایمان و اعتقاد کامل به خداوند قادر مطلق» را جایگزین آن ساخت. ژنرال ضیا به طور چشمگیری ماهیت مادی قانون اساسی بنگلادش را تغییر داد. یکی از اولین اقدامات وی در این زمینه، افزودن «بسم الله الرحمن الرحیم» در مقدمه قانون اساسی بود. ماده دوازدهم قانون اساسی که شامل مکانیزم‌هایی برای اجرای مادی گرایی بود، به کلی حذف شد و یک عبارت جدید به ماده 25 اضافه شد و مقاصد دولت را برای «تثبیت، حفظ و تقویت روابط برادرانه با کشورهای اسلامی بر پایه اتحاد اسلامی» اعلام کرد. جدا از این تغییرات اساسی، اقدامات نمادین دیگری نیز انجام شد؛ اقداماتی مانند نصب پوسترهایی در اداره‌های دولتی که در آن آیاتی از قرآن کریم نوشته شده بود، پخش پیام‌هایی توسط رئیس‌جمهور به مناسبتهای مذهبی، مانند عید میلاد پیامبر اکرم (ص)، شبهای محرم و پخش مناجات به مناسبتهای خاص. همچنین فعالیتهایی در جهت معرفی اسلام و اصول شریعت از طریق رادیو و تلویزیون به عمل آمد و اذان پنج بار در روز پخش شد. برخی از تغییرات نیز در سطح اجرایی بود. یک «بخش جدید امور مذهبی» تحت نظارت یک وزیر، تاسیس و به مؤسسه‌ای اسلامی با شبکه گسترده‌ای از امکانات تحقیقاتی تبدیل شد. دولت همچنین یک دانشگاه اسلامی با مرکز تحقیقات اسلامی را تاسیس کرد. با سیاست‌هایی که ضیا به کار برد، گرایش اسلامی خود را بیشتر نشان داد. وی سخنرانی‌های خود را با نام خدا آغاز می‌کرد. بنگلادش تحت رهبری وی تبدیل به عضو مؤثری در سازمان کنفرانس اسلامی (OIC) و کمیته سه جانبه القدس و جبهه اتحاد اسلامی شد. دولت ارشاد به روند اسلامگرایی ادامه داد. ارشاد به طور قاطع اعلام کرد که اصول اسلام باید در قانون اساسی بنگلادش گنجانده شود. ایجاد صندوق زکات و سیاست آموزشی جدید برای شناساندن زبان عربی و مسائل اسلامی در مدارس نمونه‌هایی از اقدامات وی است. وی همچنین نماز جمعه را مورد تاکید قرارداد. همه این مطالب در هشتمین اصلاحیه قانون اساسی (توسط مجلس ملی) در تاریخ هفتم ژوئن 1988م عنوان شد و اسلام دین رسمی کشور بنگلادش اعلام گردید.

روابط پیروان ادیان و مذاهب مختلف با یکدیگر

از آنجا که در استقلال شبه قاره، مسلمانان و هندوها مشترکاً در عملیات از بین بردن قوای متجاوز انگلیس نقش داشتند، استعمارگران انگلیس همواره سعی می‌کردند همزمان با فعالیتهای سیاسی از طریق تحریک عوامل خود فروخته، به اختلافات مذهبی مسلمانان و هندوها دامن بزنند و بدین وسیله تاوان شکست سیاسی خود را در مذاکرات دریافت نمایند. از طرفی اتحاد مسلمانان و هندوها در مبارزات علیه استعمارگران بریتانیایی قابل تحسین است، ولی از طرف دیگر درگیریهایی که به تحریک عوامل استعمارگر صورت می‌گرفت، تاسف را بر می‌انگیزد. یکی از تاسف بارترین و دهشتناک‌ترین این درگیریها در1946 در بیهار بود که طی آن هزاران مسلمان توسط افراطیون هندو مذهب به قتل رسیدند. به تلافی کشتار مسلمانان در بیهار، مردم مسلمان نواخالی (یکی از شهرهای مذهبی بنگلادش) به قتل عام هندوها دست زدند تا بدین وسیله آتش خشم خود را فرو بنشانند. اوضاع آن چنان بحرانی و وخیم بود که مهاتما گاندی که به خوبی از نقشه‌ها و تو طئه‌های استعمارگران آگاهی داشت به بیهار و نواخالی مسافرت نمود تا طرفین درگیر را از ادامه نبرد و کشتار باز دارد و آنان را متوجه دشمن اصلی نماید. هند و پاکستان به ترتیب براساس دارا بودن اکثریت هندو و مسلمان مستقل تشکیل شدند. درگیریهای فرقه‌ای در هند و پاکستان کماکان ادامه دارد، ولی این درگیریها در بنگلادش کمتر از دو کشور دیگر است و تقریباً پیروان ادیان و مذاهب مختلف در کنار یکدیگر با مسالمت به سر می‌برند.

مذهب صوفیان

اکثریت مردم بنگلادش پیرو فقه سنی و حنفی مذهب‌اند. صوفیان و درویشان سهم مهمی در توسعه اسلام در بنگلادش بر عهده داشتند. مردم تعلیمات آنان در مورد تسلیم به خداوند و تزکیه نفس را پیروی می‌کنند. آرامگاه این صوفیان از قدیم بزرگ‌ترین مراکز دعا و نیایش و تعلیم اصول قرآن و سنت در بنگلادش بوده است. روزانه صدها نفر ازمردم از نقاط مختلف کشور به این آرامگاهها می‌روند و به مناسبتهایی مانند جشن‌ها چند صد هزار نفر در آنجا گردهم می‌آیند. این جشن‌ها نه تنها با حضور مردم عادی، بلکه در حضور رئیس دولت و وزرای کابینه، ژنرالها، ماموران دولتی رده بالا و بسیاری از استادان دانشگاه‌ها اجرا می‌شود. مردم بنگلادش نیز همانند دیگر مسلمانان پایبند اصول و سنن مذهبی خود هستند و درمراسم مختلف مذهبی شرکت می‌نمایند. گسترش مؤسسات اسلامی و مساجد در بنگلادش نمایانگر این امر می‌باشد. علاوه برآن، این مؤسسه‌ها آموزش آداب و سنن مذهبی به مردم را عهده دار می‌باشند. در دوران شکوفایی اسلام در بنگلادش، ترویج و تبلیغ اسلام در بین مردم بیشتر از طریق صوفیان صورت می‌گرفت. در این دوران عموماً در جوار کاخ پادشاهان و یا سلاطین، محلی موسوم به «مرید خانه» قرار داشت که پیروان مذاهب مختلف به هنگام پذیرش اسلام به این محل آورده می‌شدند. به رغم عمق اعتقاد و وفاداری مردم این کشور به اسلام، محتوا و ساخت اجتماعی اسلام در بنگلادش تا حدود زیادی از آیین هندو تاثیر پذیرفته است. نفوذ عادات و آداب هندو در معتقدات و شعائر اسلامی مسلمانان بنگال بسیار نیرومند است و معتقدات و رفتارهای برخی از مسلمانان در نواحی روستایی در بسیاری از موارد، درست مخالف آن چیزی است که دین اسلام ایجاد می‌کند.

آداب و سنن، مذهب و میزان پایبندی مردم به مذهب

نفوذ باورهای شیعی نیز در زندگی دینی مسلمانان سنی بنگال مشهود است. گرچه بسیاری از مقامات رسمی بنگال شیعه بوده‌اند، امروزه، تنها چندین طایفه از قبایل کارام علیا شیعه هستند. با این حال قابل توجه است که مسلمانان این سرزمین هر ساله مراسم عزاداری محرم را با شور و احساس غریبی برگزار می‌کنند. تعزیه که در ماههای محرم هر سال در همه روستاهای بنگال با شور و حرارت خاصی برگزار می‌شود، در گذشته از سوی مصلحان مسلمان این سرزمین به لحاظ شباهت با برخی آیینها و آداب هندو، به عنوان شرک و بت‌پرستی و توهین به اعتقادات دینی اسلام تلقی می‌گردید. یکی از جنبشهایی که به قصد پیراستن معتقدات و آداب اسلامی مسلمانان بنگال از شائبه‌های هندو تکوین یافت، جنبش فراضی به رهبری حاجی شریعت الله بود که به فرقه صوفیه قادریه تعلق داشت. جنبش فراضی عمدتاً از اندیشه‌های وهابی مایه گرفته بود و بر انجام فرائض بنابر قرآن مجید و حدیث و سنت پیامبر(ص) تاکید داشت. این جنبشها سپس رنگ و بوی سیاسی گرفت و در استقلال بنگلادش تاثیر نهاد.

تشکیلات مذهبی

در این دوران و پس از آن، مساجد بزرگی از سوی سلاطین و مردم مسلمان ساخته می‌شد. در سال 1375 میلادی اسکندر شاه، مسجد معروف آدینه را در پاندوآ در ایالت مالدا، واقع در بنگال غربی، بنا نمود. این مسجد بزرگ‌ترین مسجد در شبه قاره است. درکنار این مساجد، مدارس و حوزه‌های علمیه نیز بنا می‌شد که به تعلیم و تربیت طلاب می‌پرداخت. در 1867م نخستین مرکز علمی و فقهی معروف شبه قاره در محلی به نام دیوبند تاسیس گردید. این حوزه علمیه که به منظور ارتقای دانش و خرد مسلمانان شبه قاره و انتشار اسلام تاسیس گردیده بود، نقش مهمی در آگاهی سیاسی و ترویج و ترغیب مسلمانان به فراگیری آیات جهاد ایفا نمود و تاثیر بسزایی نیز در مردم بنگال برجای گذارد. به طورکلی مؤسسات و سازمان‌های اسلامی در بنگلادش را می‌توان به چندگروه تقسیم کرد: مؤسساتی مانند مدرسه، مساجد و گروه‌های داوطلبی که احکام اسلامی را تدریس می‌کنند؛ مراکزی که اطراف آرامگاههای صوفیان و روحانیون تشکیل می‌شود؛ سازمان‌های متعدد اجتماعی، مذهبی و فرهنگی که وظیفه آنها رسیدگی به وضعیت رفاهی مسلمانان است؛ و مدارس و حوزه‌های دینی که از قدیم به کار تعلیم و تربیت مربیان و رهبران دینی اشتغال داشته‌اند. هزاران مسجد موجود در بنگلادش مراکز فعالی برای فعالیتهای اجتماعی- مذهبی هستند. سازمان‌هایی نظیر هیات مسجد بنگلادش، مسجد سماج و بیت الشرف، فعالیتهای برخی از این مساجد را هماهنگ می‌نمایند و برنامه‌هایی برای فعالیتهای فرهنگی- مذهبی مانند تبلیغ اسلام، توسعه آموزشهای اسلامی و اصلاحات اجتماعی و خدماتی فراهم می‌کنند. این مساجد به عنوان مراکز نمازهای جماعت و یومیه همواره نقش مهمی ایفا کرده‌اند. ساخت مساجد جدید و توسعه، تعمیر و تزئین مساجد قدیمی، به مشخصه پیشرفت ناگهانی اسلام در بنگلادش تبدیل شده است. آرامگاههای صوفیان و روحانیون نیز از قدیم بزرگ‌ترین مراکز دعا و نیایش و تعلیم اصول قرآن و سنت در بنگلادش بوده است. صدها آرامگاه در بنگلادش وجود دارد. این صوفیان که از کشورهای عربی و آسیای مرکزی به بنگلادش آمده‌اند، نقش مهمی در توسعه اسلام در بنگلادش به عهده داشته‌اند وپس از مرگشان مزار آنها به صورت مرکزی برای دعا و عبادت مردم در آمده است. درگاه شاه جلال در سیلهت، شاه نعمت و بایزید بسطامی در چیتاگنگ، درگاه شاه مخدوم در پابنا، مزارمیرپور در داکا، درگاه خان جهان علی در خولنا مهم‌ترین این مراکز هستند که بازسازی شده‌اند. پیشوا ذاکر منجیل (مرکز عبادی بین‌المللی) اترشی فریدپور که به وسیله حضرت شاه صوفی مولانا حشمت الله (معروف به پیرصاحب اترشی) تاسیس شده، اخیراً تبدیل به مشهورترین این مراکز شده است. روزانه صدها نفر از مردم از نقاط مختلف کشور به این آرامگاهها می‌آیند. در اعیاد مذهبی نیز صدها هزار نفر از مردم عادی و مقامات دولتی در این مکان‌ها گردهم می‌آیند. درگاه اترشی مجتمع بزرگی در یک منطقه روستایی است، اما با امکانات فراوان یک مسجد، یک مدرسه و یک استراحتگاه که چندین هزارتن را در خود می‌پذیرد. یک مرکز تحقیقات بین‌المللی نیز در آنجا تاسیس شده است. بسیاری بر این باورند که پیشوا ذاکر منجیل احتمالاً جامعه بنگلادش را مجدداً بر طبق اصول و سنت اسلامی شکل داده است. سازمان‌ها و مؤسسات اجتماعی و مذهبی نیز در بنگلادش وجود دارند. مهم‌ترین آنها بنیاد اسلامی، هیات مسجد بنگلادش، انجمن مدرسه قرآنی، مرکز اسلامی بنگلادش، جمعیت المدرسین بنگلادش، هیات جهانی اسلام (قرآن و سنت)، اتحاد الامه و شورای سازمان‌های اجتماعی- فرهنگی اسلامی می‌باشند. بنیاد اسلامی مسئولیت آموزش امامان مساجد را به عنوان رهبران اجتماع در کشور دارد. این بنیاد با برگزاری اجلاس‌ها و انجام کارهای تحقیقاتی اسلامی تا کنون به شهرت دست یافته است. انتشار دائرة المعارف اسلامی یکی از آثار ارزشمند آن می‌باشد. هیات مسجد بنگلادش تصمیم دارد تا مساجد را به مراکز فعالیتهای اجتماعی مذهبی تبدیل کند. انجمن دیگری نیز به ارائه خدمات رفاهی به تازه مسلمانان و موعظه کردن آنها مشغول است. تلاش این گروه در جهت تقویت ایمان مسلمانان به قرآن و سنت بوده است. هدف انجمن مدرسه قرآن تربیت فرزندان مسلمانان با گرایش اسلامی است. وظیفه مرکز اسلامی بنگلادش تحقیق در تعلیمات قرآن است و ترجمه کتاب‌هایی به زبان‌های عربی، اردو و فارسی را به بنگالی بر عهده دارد. این سازمان همچنین با سازمان‌های دیگری که برنامه‌های مشابهی دارند همکاری می‌کند. جمعیت المدرسین بنگلادش یکی از بزرگ‌ترین سازمان‌هاست که بیش از صد هزار عضو، شامل معلمان و محصلان دارد و سخنرانی‌هایی در مورد عقاید اسلامی و روش زندگی برگزار می‌کند و سعی دارد آگاهی اسلامی در جامعه را افزایش دهد. هیات جهانی اسلام، سازمانی بشر دوست است که خدماتی به یتیمان و معلولان ارائه می‌دهد. هدف اتحادالامه که توسط گروهی از رهبران مذهبی سرپرستی می‌شود، ایجاد اتحاد بین نیروهای اسلامی در بنگلادش به منظور اسلام‌گرایی جامعه است. شورای سازمان‌های فرهنگی – اجتماعی نیز در جهت هماهنگی فعالیتهای گروه‌های اجتماعی- مذهبی و تبلیغی در بنگلادش کار می‌کند. درکنار تشکیلات مذهبی مسلمانان، اقلیت‌های مذهبی (هندوها و بوداییان و مسیحیان) نیز در معابد و کلیساهای خود به امور مذهبی خویش می‌پردازند.

حوزه‌های دینی و رهبران مذهبی

به موازات گسترش اسلام در شبه قاره هند و نفوذ آن در بنگلادش، مدارس و حوزه‌های دینی نیز در این کشور تاسیس شد. اسناد رسمی نشان می‌دهد که تا قبل از تسلط بریتانیا بر امور بنگال متجاوز از هشتاد هزار مدرسه دینی در نقاط مختلف این منطقه وجود داشته است. مدرسه معروف اسلامی، ایمان ابوتواما، نمونه‌ای از این مدارس است که طلاب بسیاری جهت کسب علم و دانش از نقاط دور دست شرق آسیا به آنجا می‌آمدند. این مدرسه در سونارگان که مدتی پایتخت بنگلادش بود قرار داشت. مجموع مدارس دینی در1947 تنها 378 واحد بود و شمار طلاب به 39512 نفر می‌رسید. قبل از سال 1971 مجموع مدارس دینی بنگلادش به 5075 واحد می‌رسید که مجموعا 648061 نفر طلبه پسر و دختر به تحصیل در آنها شتغال داشتند. در بنگلادش چهار سیستم تحصیل در مدارس علمیه به شرح زیر وجود دارد: 1. مدارس فرقانیه و حافظیه: در این مدارس مدرسین به تدریس روش قرائت و تلاوت قرآن برای طلاب جوان که بیشتر آنها را پسران و دختران پنج تا ده ساله تشکیل می‌دهند، می‌پردازند. در این مدارس همچنین عاشقان قرآن به حفظ و فراگیری سوره‌ها و آیات کلام الله مجید می‌پردازند. این گونه مدارس در مساجد وجود دارند و بعضا در جوار مدارس قومی یافت می‌شوند. در بنگلادش بیش از 61569 مدرسه فرقانیه وجود دارد. 2. مدارس کاملیه (دولتی): هم اکنون دو مدرسه کاملیه، یکی در داکا و دیگری درسیلهت، وجود دارد. تمامی مخارج این مدارس توسط دولت تامین می‌شود. هیات عالی مدارس، اخیراً یک سیستم واحد درسی را برای این مدارس تنظیم نموده است. درمدارس علمیه کاملیه علاوه بر تدریس تفسیر، فقه، اصول و…، درس‌های علوم جدید چون جبر، تاریخ و… نیز تدریس می‌شود. طلبه‌ای که به درجه کامل می‌رسد، باید حداقل شانزده سال تحصیل کرده باشد. 3. مدارس رسمی و غیررسمی: این مدارس بعضاً طلابی در سطح کامل نیز تربیت می‌نماید و برخی از این مدارس توسط دولت حمایت می‌شود. روش و مواد درسی این مدارس توسط سازمان مدارس دینی بنگلادش تعیین می‌گردد. 4. مدارس خارجی یا قومی: این مدارس از واحدهای درسی تعیین شده توسط دارالعلوم دیوبند در هند پیروی می‌کنند. مدرسه دیوبند در 1867م توسط مولانا محمد قاسم مذوی بنیان‌گذاری شد. این نوع مدارس از طریق کمکهای مردمی و افراد خیر اداره می‌شود. در 1978م این مدارس سازمانی را به منظور تدوین اصول و مبانی درسی خود به نام «بفاق المدارس القومیة العربیة» بنگلادش تشکیل دادند. مدرسه تاریخی علمیه لعل باع در داکا، به سرپرستی مولانا حافظی حضور، با بیش از سه هزار طلبه و صد استاد و همچنین مدرسه علمیه قومیه نوریه که مؤسس آن مولانا حافظی حضور است، ازجمله مدارس معروف در بنگلادش می‌باشند. رهبران مذهبی بنگلادش درویشان و صوفیان می‌باشند. قبل ار حکومت ترک‌ها نخستین درویشی که به منظور اشاعه و تبلیغ اسلام وارد بنگال گردید، مقدوم شیخ جلال‌الدین تبریزی نام داشت. وی مسجد و باغ و خانقاهی در پاندوآ (در بنگال غربی) بنا کرد که هزاران مسکین و گرسنه و مسافر از خانقاه وی متنعم می‌شدند و هزاران نفر توسط وی آیین اسلام را پذیرفتند. درویش شاه جلال مجروی یمنی (تبریزی هم می‌گویند) از دیگر صوفیان معروف و متنفذ بنگال است که باکمک سرداران فیروز شاه سیلهت را فتح کرد. ابن بطوطه در سال 1303 با وی درسیلهت ملاقات نمود. هزاران نفر از مردم بنگال توسط وی به اسلام روی آوردند. از میان صوفیان و مصلحان زاهد معروف بنگلادش، می‌توان از این افراد نام برد: نور قطب العالم؛ بابا آدم شهید در بخش منشی گنج نزدیک داکا؛ خان جهان علی که مزارش در بندر کولنا قرار دارد؛ بدربیر، یا بدرالدین شاه در چیتاگنگ (ظاهراً این فرد مریدان فراوانی در بین قایقرانان و ملوانان داشته است، به طوری که قایقرانان معتقد به قدرت معنوی وی بوده‌اند و به هنگام دریانوردی نام او را ذکر می‌نمودند)؛ صوفی شاه مقدوم، بزرگ شهر راجشاهی که مریدان فروانی دارد و نوه عبدالقادر گیلانی از مصلحان معروف شبه قاره می‌باشد؛ شاه مقدوم از شاهزادپور واقع در شهر پابنا؛ و علی بغدادی از میرپور واقع در داکا. قاضی مغول اعزام خان، عبدالله کرمانی، شاه شافع الدین شهید و شید عباس علی مکی نیز از درویشان معروف بودند. در دوران حکومت ترک‌ها درویشان و صوفیان و علما از نفوذ فوق‌العاده‌ای در بین مردم بر خوردار بودند. ابن بطوطه می‌نویسد: در طول حکومت فخرالدین مبارک شاه، درویش‌ها علاوه بر احترامی که حکمرانان برایشان قائل بودند، از امکانات زیادی از جمله مسافرت رایگان توسط قایق، غذا و غیره بر خوردار بودند. به دستور سلاطین وقت، هنگامی که درویشی وارد شهر می‌شد، حاکم شهر از وی استقبال می‌کرد و نیمی از خزانه دولت در اختیارش قرار می‌گرفت. در دوران مغول نیز صوفیان و درویشان به توسعه نفوذ اسلامی می‌پرداختند. خواجه معین الدین چشتی، معروف به سلطان اولیا هندوستان، در همین ایام می‌زیست. در دوران استیلای انگلیس بر شبه قاره نیز بعضی از رهبران مذهبی عهده دار هدایت قیام‌ها علیه بریتانیا بودند. از جمله این افراد فکیر منجو شاه (1763- 1787م)، شاه ولی الله (1779- 1831م)، سید احمد برلوی، اسماعیل شاهد، میر نصار علی، حاجی شریعت الله، محسن الدین الیاس و مولانا کرامت علی بودند که با الهام از تعالیم اسلامی روحیه جهاد و مبارزه طلبی را در مسلمانان بنگلادش تبلیغ و تشویق می‌کردند. ابوالقاسم فضل الحق از بریسال بنگلادش و مولانا عبدالحمید خان باشانی از دیگر رهبران سرشناس و مذهبی بنگال می‌باشند که در مبارزات استقلال طلبانه شبه قاره و پس از آن در استقلال بنگلادش نقش مهمی‌داشتند.

روند تأثیر تبلیغ و ترویج مذاهب

پیروان مذهب بودا که مورد نفرت و آزار هندو مذهبان قرار داشتند، با ورود اسلام به بنگال تحت نفوذ این آیین عدالت جو و بشر دوست قرار گرفتند و بسیاری از آنان مسلمان شدند. با تأسیس حکومت ترکان مسلمان در بنگال، برهمن‌ها (طبقه مرفه و درجه اول هندوییسم) نفوذ و استیلای خود را از دست دادند و ارکان اقتدارشان از بین رفت. ترویج و تبلیغ اسلام در بنگلادش را به چند دوره می‌توان تقسیم کرد: دوران نخست یا دوران تبلیغ افکار اسلامی در بنگال (از سال 800 تا 1200) با ورود تجار ایرانی و عرب به منطقه آغاز شد. در این دوران، تلاش مسلمانان تازه‌وارد بیشتر معطوف به ارائه اسلام و معرفی احکام حیات بخش آن بود. رفت و آمدهای تجار عرب و ایرانی به تدریج سبب گردید که عده بسیاری از مردم منطقه با قوانین و احکام اسلامی آشنایی پیدا کنند و بدان دل بندند. تحصیلات مذهبی در این دوران برای عموم آزاد و رایگان بود. در این دوران، کسب علم و دانش یک ارزش اجتماعی و یک وظیفه مذهبی خوانده می‌شد و مسلمانانی که در تاسیس و احیای مدارس دینی کمک می‌کردند، از موقعیت خوبی در بین دیگران برخوردار می‌شدند. دوران دوم (1200- 1765) پس از فتح بنگال توسط اختیارالدین بختیار خیلجی شروع می‌شود و تا قبل از تسلط استعمارگران انگلیسی بر شبه قاره ادامه پیدا می‌کند. این دوره 568 ساله، دوره تاثیر فرهنگ عرب، ترک، افغان و ایرانی در بنگال است که مورخان اسلامی آن را دوره طلایی شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی در منطقه می‌دانند. دوره سوم (1765- 1947) در واقع پس از استیلای استعمارگران انگلیسی آغاز می‌شود و با سقوط امپراتوری انگلستان در شبه قاره خاتمه پیدا می‌کند. مدارس علمی در زمان تسلط استعمارگران انگلیسی، تبدیل به مراکز مبارزه با استعمار و پرورش مجاهدان گردید که جهت حفظ ارزش‌های اسلامی، نتیجه همه سال‌های ایمان و تقوای خودرا در راه مبارزه با استعمارگران به کار گرفتند. انگلیسیها که به خوبی از نفوذ مذهبی این مراکز در بین مردم و وجود آیات جهاد در قرآن مطلع بودند، به عنوان یک اقدام پیشگیرانه شروع به قطع منابع در آمد مدارس علمیه کردند و در نتیجه ضربه هولناکی بر سیستم تحصیل و اداره مدارس دینی وارد آوردند. ضربه انگلیس آن چنان کاری و وحشتناک بود که تنها بیست سال پس از تسلط آنان بر شبه قاره، آثاری از مدارس با شکوه اسلامی باقی نماند. استعمارگران به تدریج واحد‌های درسی و موضوعات آن را به نحو زیرکانه‌ای تغییر دادند، به طوری که پس از پایان دوران تحصیل هیچ خطری از ناحیه طلاب متوجه استعمارگران نباشد. در آغاز دهه1940 جنبشی مذهبی در بنگلادش به نام تبلیغ جماعت آغاز شد و به عنوان تجدید حیات اسلامی توسعه یافت که هدفش تقویت ایمان بین مسلمانان و برانگیختن آنها برای کسب دانش «نفس» و تسلیم در مقابل خداوند قادر مطلق بود. تسلیم شدن به خدا به عنوان راه تزکیه نفس، احترام به دیگران و کارهای تبلیغی سه بخش عمده این جنبش را تشکیل می‌دهند. تبلیغ جماعت دارای هیچ چارچوب سازماندهی شده نیست. اما جلسه‌هایی در مسجد کاکرایل واقع در مرکز داکا برگزار می‌کند که تمامی قشرهای مردم و مقامات در آن حضور می‌یابند. این جلسه‌ها هم اکنون نیز برگزار می‌شود. دوره چهارم که از سال 1947 شروع می‌شود تا استقلال بنگلادش ادامه پیدا می‌کند. همراه با استقلال پاکستان، دولت در آموزش و پرورش تغییراتی داد و تدریس دروس اسلامی شامل قرآن، فقه، زبان عربی و… تا کلاس هشتم اجباری اعلام شد. همچنین در خصوص تدریس در مدارس دینی و لزوم توجه به امور دینی این مدارس، از ناحیه دولت توصیه‌هایی صورت گرفت. به رغم کم توجهی دولت مرکزی به اجرای این توصیه‌ها، بخش شرقی پاکستان در به کارگیری و اجرای امور مذهبی و اسلامی پر تحرک تر و مؤثرتر حرکت نمود. افزایش قابل توجه مدارس دینی در این دوران نمایانگر این مسئله است. دوره پنجم از دسامبر 1971 تاکنون ادامه دارد و مردم مسلمان بنگلادش، بار دیگر عزم راسخ خود را در حفظ ارزش‌های اسلامی و احیای مدارس دینی با افتتاح و تاسیس این گونه مدارس در فواصل کوتاه به نمایش گذاشتند و بار دیگر زنده بودن آیین حیات بخش اسلام را به اثبات رساندند. پس از استقلال در 1971 دولت عوامی لیگ تعهدات اساسی خود را بر پایه دنیا گرایی اعلام کرد و کلیه احزاب اسلامی را به خاطر همکاری با دولت پاکستان در زمان جنگ آزادیبخش تحریم کرد، اما نتوانست جلو حساسیت مذهبی مردم را بگیرد. دولت تشکیل کمیته‌های سیرت را برای نظارت بر جشن عید میلاد بنی پیامبر در سراسر کشور آزاد اعلام نمود و مطالعه زبان عربی و دروس اسلامی را در مدارس حفظ کرد. برنامه‌های رادیو و تلویزیون مانند قبل با تلاوت آیاتی از قرآن آغاز می‌شود و برگزاری مراسم روز عید همچون زمان قبل است. در بنگلادش، به خصوص از اواسط دهه 1970، فعالیتهای اسلامی صعودی ناگهانی داشت، مؤسسات و سازمان‌های اسلامی بیشتری پدید آمدند و سازمان‌های قبلی تقویت شدند. در این حال احزاب سیاسی اسلامی بهتر سازماندهی شدند و دولت اقدامات مشخصی راتعهد کرد و بیانیه‌های سیاسی که توسط ماموران دولتی اعلام می‌شد، به این روند یاری می‌رساند. اما روند جاری اسلام در بنگلادش به علت احیای اسلام یا تجدید حیات بنیادگرایی اسلامی نیست، بلکه تا حدودی به نقشی که برخی از کشورهای مسلمان آسیای غربی (از جمله ایران) و شمال آفریقا در سراسر جهان از جمله بنگلادش ایفا می‌کنند و نیز تا حدودی به تحولات داخلی بنگلادش، مثل ماهیت محدود فعالیت‌های سیاسی، همکاری عناصر پیشین مطرود جناح راست به عنوان پایگاه حمایت رژیم‌ها و اقتصاد ضعیف، بستگی دارد.

جمعیت ادیان در بنگلادش

جمعیت مسلمانان در بنگلادش اکثریت دارد و 88% جمعیت کل کشور مسلمان هستند. جمعیت هندوها (بت پرستان مشرک)، 11% کل کشور را تشکیل می‌دهد. جمعیت مسیحیان: قبلاً دویست تا سیصد هزار نفر بود، ولی در اثر فعالیت گسترده مبلغین مسیحی در سراسر کشور، در طی دو دهه گذشته، به طور غیر رسمی به دو میلیون نفر رسیده است. جمعیت بوداییها در بنگلادش بین سی تا پنجاه هزار نفر است. در سایر ادیان هم می‌توانیم به انیمیست‌ها اشاره کنیم که به اسم سائوتال مشهورند و تعدادشان حدودا ً پانصد هزار نفر می‌باشد.

اسلام

اکثریت قاطع مسلمانان بنگلادش اهل سنت می‌باشند و 99/99% جمعیت مسلمانان کشور را تشکیل می‌دهند. شیعیان این کشور اقلیت محض‌اند و تعدادشان به ده هزار نفر هم نمی‌رسد. ولی بر اثر پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و شخصیت نورانی و رهنمودهای پیامبر گونه حضرت امام خمینی و مبارزه ایشان با استکبار جهانی، جوانان روشندل حقجوی اهل سنت این کشور به طور فزاینده‌ای به سوی مکتب اهل بیت(ع) و تشیع روی می‌آورند که آماری دقیق از تعدادشان در دست نیست. جمعیت اهل سنت بنگلادش دو دسته هستند: الف- حنفیان: اهل سنت پیرو مذهب حنفی 90% جمعیت مسلمانان اهل سنت را تشکیل می‌دهند. ب- اهل الحدیث: 10% جمعیت اهل سنت را تشکیل می‌دهند و پیرو هیچ یک از مذاهب چهارگانه نیستند. از لحاظ عقاید و افکار و سلوک بسیار نزدیک به وهابیت می‌باشند. نفوذ وهابیت در بین آنان بیش از نفوذشان در حنفیان است. چون اغلب مسلمانان بنگلادش پیرو فرقه صوفیه هستند و عقاید صوفی‌ها به عقاید و افکار شیعه بسیار نزدیک می‌باشد، حساسیت مذهبی بین شیعه و سنی به حدی که در پاکستان و هند و کشورهای دیگر وجود دارد، نیست. مسلمانان اهل سنت این کشور اهل بیت پیامبر(ص) را دوست دارند و با ارادت خاصی در مراسم عزاداری ابا عبدالله الحسین (ع) در عاشورا شرکت می‌کنند. اکثریت شرکت‌کنندگان در راهپیمایی‌های عاشورا در شهرداکا و دیگر نقاط کشور اهل تسنن می‌باشند. ولی در سال‌های اخیر فعالیت وهابی‌ها در سراسر کشور گسترش پیدا کرده است و بر اثر فعالیت‌های آنها تعداد شرکت‌کنندگان در مراسم مزبور کاهش یافته است.

جمعیت شیعه اسماعیلیه

آمار دقیقی از شمار آنان در دست نیست، ولی خیلی کمتر از شیعه دوازده امامی هستند.

جمعیت بهراها

آماری دقیق از تعداد اینان نیز در دست نیست و در هر حال بسیار کمتر از شمار شیعیان دوازده امامی‌اند.

فرق هندوها

هندوها به گروه‌ها و طبقاتی تقسیم شده‌اند. طبقه براهمانها در راس همه طبقات این دین و روحانی هندوها می‌باشند. اجرای مراسم دینی و مذهبی، نکاح و مراسم تشییع میت و سوزاندن آن و... ، در دست براهمانهاست. طبقه خاتریاها بعد از طبقه براهمانها می‌باشد. در گذشته این گروه (خاتریاها) متصدی امور کشوری و لشکری بودند. طبقه کسبه و تجار نیز بعد از طبقه خاتریاست. این طبقه به انواع کسب و کار تجارتی می‌پردازند.

طبقه پایین

این طبقه را عوام الناس هندو، امثال کشاورزان و پارچه بافان و ماهیگیران و سفالگران و کفشدوزان وآهنگران و نجارها و... تشکیل می‌دهند. این طبقه از لحاظ حیثیت و مکانت اجتماعی از همه پایین‌تر و از حیثیت اقتصادی محروم است و به طور خلاصه طبقه‌ای مستضعف به شمار می‌آید. اینان از سوی طبقات عالی و اشراف مورد تحقیر و ظلم و ستم قرار می‌گرفتند و وقتی اسلام به این کشور آمد، این طبقه محروم به آیین اسلام روی آوردند و مسلمان شدند.

فرق مسیحیت

اکثریت مسیحیان بنگلادش پیرو کلیسای کاتولیک روم هستند و پاپ را به عنوان رهبر روحانی مذهبی شان می‌دانند. شاید عده‌ای بسیار اندک از مسیحیان بنگلادش پروتستان باشند. چون اغلب میسیونرهای مسیحی که در بنگلادش فعالیت‌های تبلیغی گسترده دارند، پیرو کلیسای کاتولیک رومی واتیکان هستند.

پوشش جمعیتی مسلمانان در بنگلادش

مسلمانان در تمام نقاط بنگلادش سکنا دارند. در بین مسلمانان، حنفیان (احناف) در همه نقاط بنگلادش اکثریت هستند. مسلمانان پیرو مکتب الحدیث در نواحی شمال غربی و جنوب غربی و مناطق مرکزی اسکان دارند. برخی از آنان نیز در منطقه شمال شرقی (سیلهت) سکنا دارند.

پوشش جمعیتی شیعیان دوازده امامی

اکثریت شیعیان بنگلادش در دو منطقه بنگلادش سکنا دارند: یکی شهر داکا و دیگری ناحیه خولنا و شتخیرا در جنوب غرب بنگلادش. عده‌ای اندک از آنان نیز در شهر سید پور (شمال بنگلادش) و شهر چیتا گونگ سکنا دارند. جمعیت شیعه دوازده امامی پانزده هزار نفر می‌باشد. در بین شیعیان این کشور حدوداََ چهار هزار نفر اردو زبان، چهار هزار نفر شیعیان اصیل بنگالی، و هفت هزار نفر متشیع می‌‍باشند. شیعیان این کشور، خود، حزب سیاسی مستقل ندارند، ولی به عنوان فردی در حزب‌های مختلف عضویت دارند.

پوشش جمعیتی شیعیان اسماعیلی آقاخانیه

تعداد اینان بسیار کم است و از چند خانوار تجاوز نمی‌کند. این گروه همگی ثروتمند و تاجر بزرگ‌اند و اکثریتشان در شهر داکا هستند.

پوشش جمعیتی شیعیان اسماعیلی بهرا

تعداد اینان نیز مانند آقاخانی‌ها بسیار کم است و از چند خانوار تجاوز نمی‌کند. اینان نیز همگی ثروتمند و تاجر بزرگ هستند و اکثریتشان در شهر چیتاگون در جنوب شرق بنگلادش سکنا دارند.

پوشش جمعیتی هندوها

هندوها در تمام نقاط بنگلادش در کنار هموطنان مسلمانشان سکنا دارند. ولی در نواحی مرکزی، جنوبی و جنوب غربی کشور تعدادشان به کثرت دیده می‌شود. اما در هیچ یک از مکان‌های یاد شده آنها اکثریت نیستند. جمعیت هندوها دوازده درصد از کل کشور را تشکیل می‌دهد.

پوشش جمعیتی مسیحیان

جمعیت مسیحی در شمال (منطقه ساؤتال نشین) و شمال شرق در بین قبایل و عشایر کوه نشین گارو، خاشیا و جوئینتیا و جنوب مانند بریسال و پوتواخالی و جنوب شرق در بین قبایل و عشایر جنگل نشین ناحیه چیتاگون کوهستانی به کثرت دیده می‌شود. اهالی مسیحی این مناطق و نواحی سابقاً پیرو ادیان دیگر مانند ساؤتال و انیمیست و هندو و بودایی بودند، ولی بر اثر فعالیتهای گسترده فرهنگی- اقتصادی میسیونرهای مسیحی، بسیاری از اهالی این مناطق به مسیحیت روی آوردند. غیر از این، در منطقه مرکزی (منطقه داکا) نیز پیروان دین مسیحیت به چشم می‌خورند.

پوشش جمعیتی بودایی‌ها و انیمست‌ها

اکثریت جمعیت بودایی کشور در نواحی چیتاگون کوهستانی دیده می‌شود. جمعیت انیمست‌ها نیز در شمال بنگلادش (نواحی راجشاهی و دیناجپور) سکنا دارند.

پوشش جمعیتی بهایی‌ها

قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بهاییت در بنگلادش وجود نداشت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، این فرقه ضاله توسط ایرانی‌های بهایی فراری در بنگلادش پایه‌گذاری شد. اینان توانسته‌اند در ناحیه میمنسینگ (شمال شرق بنگلادش) حدوداً پنچ هزار نفر از اهالی آن منطقه را به بهاییت بکشند.

پوشش جمعیتی قادیانیها

فرقه قادیانی نیز در بنگلادش در حال رشد است. آمار دقیق جمعیت قادیانی‌ها به دست نیست. اینان شبکه تبلیغاتی گسترده‌ای در سراسر بنگلادش دارند. تعداد قابل توجهی از قادیانیها در پایتخت دیده می‌شوند. این مذهب‌ها تحت عناوین بشر دوستانه و زیر نظر N.G.O. (مؤسسه غیر دولتی) کار می‌کنند. و بودجه آنها از طرف آمریکا و کشورهایی غربی تامین می‌شود.

نتیجه‌گیری:

از پیامبر (ص) نقل شده است که فرمود: دین یهود به 71 فرقه و امت حضرت عیسی به 72 فرقه تقسیم شداند و امت من به 73 فرقه تقسیم خواهند شد که از میان آنان فقط یک فرقه رستگار است و بقیه تباه خواهند شد. نخستین نویسندگان ملل و نحل، مانند ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری (متوفی 330ق/941م)، عبدالقاهر بغدادی (متوفی 429ق/ 1037م)، ابن حزم (متوفی 456ق/1064م) و شهرستانی (متوفی 456ق/1064م)، کتاب‌هایی در تبیین رفتار و افکار فرقه‌های مختلف اسلامی- که بر اساس نوشته‌های اهل سنت، آنان را خارج از دین و فاسد می‌دانستند- نوشتند. آنها تاکید فراوان بر اختلاف میان فرقه‌های شیعه داشتند، اما نتوانستند کثرت فرقه‌های مختلف اهل سنت را- که علی‌رغم تلاش دولت‌ها برای حفظ ظاهر و حدت، پدید آمدند- نادیده بگیرند. در حقیقت، رقابتهای طایفه‌ای و قبیله‌ای عرب، در دوران حیات پیامبر(ص) کاملاً نابود نشد. مهاجرین و انصار با یکدیگر برادر محسوب می‌شدند، اما همزمان با رحلت پیامبر (ص)، انصار از مهاجرین جدا شدند. قریش با بی میلی تمام، پیامبری حضرت محمد (ص) را پذیرفته بود. از طرفی، پیش از رحلت رسول خدا، عده منافقان به نحو چشمگیری زیاد شده بود. پیامبر (ص) از آغاز رسالت تا زمان رحلتشان، بر اساس حکم الهی، در مجامع عمومی و محافل خصوصی اعلام می‌کرد که علی (ع) وزیر و خلیفه اوست. این تصمیم مسلّماً تحت تاثیر ملاحظات خانوادگی نبود، بلکه سابقه ایمان، سلحشوری، فداکاری و دانش علی (ع) بیانگر حقانیت این انتخاب الهی بود. به هر حال، سران قریش خواب به دست آوردن شکوه و جلالی را که خداوند به پیامبر(ص) عنایت کرده بود، می‌دیدند و برای رسیدن به این آرزو، هیچ فرصتی را از دست نمی‌دادند. عمربن خطاب، با تمسک به این تئوری که کتاب خدا به تنهایی آنها را کفایت می‌کند، از وصیت کتبی رسول خدا جلوگیری کرد. کوشش انصار برای جلوگیری از کار عمر و حامیانش در انتخاب جانشین پیامبر(ص) به نتیجه نرسید. حرکت‌های زیرکانه ابوبکر وعمر، زیرپای انصار را که به علت حسادتهای قبیله‌ای میانشان شکاف وجود داشت، خالی کرد. ابوبکر، عمر و ابوعبیده جراح، با تکیه بر اینکه امامت حق ذاتی و لاینفک قریش است، برنده جنگ شدند و بنی‌هاشم از حق خود محروم ماندند. انبوه جمعیت در مسجد مدینه به این عمل انجام شده تن در دادند. اما در عین حال، بنی‌هاشم و گروهی دیگر از اصحاب برجسته پیامبر (ص)، دست از مخالفت و مقاومت نکشیدند. برتری سیاسی قریش، حمایت از حضرت علی (ع) را مشکل می‌ساخت. علائق سیاسی جامعه، روابط معنوی و دینی را تحت الشعاع خود قرار داده بود. معاویه بنیان‌گذار سلسله امویها، رسم سب و لعن حضرت علی (ع) و اهل بیت (ع) را در مجامع عمومی بنیان نهاد. علمای درباری، قرآن و سنت را با استناد به گفته‌های اصحاب پیامبر (ص) که از قدرت و مقام در دولت‌های پیشین برخوردار بودند، تفسیر می‌کردند، آنها توجه چندانی به اهل بیت (ع) نداشتند و حتی مصوبات سیاسی و مقررات اداری به بدنه سیاسی اسلام پیوند داده می‌شد. از آن به بعد بود که حزب حاکم و پیروانشان، «اهل سنت» و «جماعت» و یا «سنی» نامیده شدند. عده اندکی از اصحاب رسول خدا در دوران حیات آن حضرت از حضرت علی (ع) الهام می‌گرفتند. این عده به عنوان شیعیان علی (ع) مشهور بودند و امامت را یک منصب سیاسی نمی‌دانستند، بلکه آن را ادامه ماموریت پیامبر (ص) تفسیر می‌کردند. هر چند که به امام وحی نمی‌شود، اما او حجت خداست و جهان، هیچ گاه بدون حجت نمی‌ماند، و لذا وجود امام – حاضر یا غایب – ضروری است. به عقیده آنان، آیات قرآن به روشنی، ولایت وامامت حضرت علی (ع) و استمرار آن را در نسل بلا وسطه او خاطر نشان کرده است. واقعیات غیر قابل انکار از حضرت علی و یازده جانشین او، مؤید حقانیت اعتقادات شیعه است. لیکن بعضی از شیفتگان حضرت علی(ع) و ائمه(ع) آن چنان مجذوب شخصیت حضرت علی(ع) بودند که در مورد فضایل او راه افراط را پیمودند، به حدی که برخی از آنها به «غلات» شهرت پیدا کردند. سخنان غلات درباره علی (ع) و ائمه، موجب برآشفتن ایشان شد و در نتیجه آنها را از خود راندند و ادعاهای افراطی آنان را انکار کردند. اما عقاید غلات کاملاً از میان نرفت، حتی برخی از علمای بر جسته اهل سنت همچون امام شافعی نیز درباره علی (ع) سخنان غلوآمیزی بیان داشته‌اند. علمای سرسخت سنی، مانند مخدوم الملک ملا عبدالله سلتان پوری، معتقدند که گوینده چنین سخنانی قائل به حلول است، اما ستایش کنندگان سنی مذهب حضرت علی (ع) دلسرد نشدند. گفتنی است که «جت» ‌های «سند» که اسلام آورده بودند، معتقد شدند که حضرت علی(ع) تجسم خداست. علی (ع) زندگی آرام و ساکتی را در سراسر دوران حکومت خلفا سپری کرد. ایشان ایده ابوسفیان را که پیشنهاد اقدام نظامی علیه ابوبکر را می‌داد، قبول نکرد. هر چند حضرت امیر(ع) همیشه برای خواستهای برحقش پافشاری می‌کرد، هرگز دست به اقدام نظامی نزد. کوشش برخی از نویسنده گان سنی مذهب این است که اثبات کنند حضرت علی(ع) به طور جدی و فعالانه با خلفا همکاری می‌کرد. اما مدارک آنها این نظریه را تایید نمی‌کند، بلکه از آن مدارک چنین به نظر می‌رسد که حضرت علی(ع) هیچ تردیدی برای جنگ بابی‌عدالتی از خود نشان نداد. ابوبکر و عمر به خاطر منافع سیاسی خود، مشاورت‌ها و قضاوت‌های حضرت علی(ع) را محترم می‌شمردند، اما عثمان آن را نیز نادیده گرفت. به گفته علمای واقع بین اهل سنت، عایشه، همسر پیامبر (ص)، و نیز بعضی از اصحاب پیامبر(ص) همچون طلحه و زبیر، به حضرت علی (ع) مهلت ندادند تا برنامه‌های اصلاحی خود را انجام دهد و به بهانه تاخیر در اقدام علیه قاتلین عثمان، با حضرت علی (ع) جنگیدند. پس از شکست آنها معاویه فرزند ابی سفیان، با تمام قدرت علیه حضرت علی (ع) لشکر کشید. در جنگ‌هایی که در مخالفت با حضرت علی (ع) صورت گرفت، گروه بسیاری از اصحاب رسول خدا و مسلمانان راستین به قتل رسیدند. هر چند دشمنان علی (ع) به او فرصت کافی ندادند، آن حضرت در مدت کوتاه حکومتش در اداره و حفظ مساوات و عدالت قصور نورزید. هیچ حکومت منصفی در جهان نمی‌تواند اقدامات و تدابیر حضرت علی (ع) را نادیده بگیرد. امام حسن (ع) پس از شهادت حضرت علی (ع)، با معاویه پیمان صلح امضا کرد تا بار دیگر آرامش را به میان مسلمین باز گرداند، اما معاویه تمام شرایط صلح را زیر پا گذاشت و پس از به شهادت رساندن امام حسن (ع)، یزید را جانشین خود معرفی کرد. امام حسین (ع) از پذیرفتن این اقدام معاویه امتناع کرد. معاویه در قبال امام حسن (ع)، مواضع تهدید‌آمیزی گرفت، اما هیچ اقدام خشونت آمیزی را به این منظور اتخاذ نکرد. بر خلاف معاویه، یزید پس از به قدرت رسیدن، عرصه را بر امام حسین (ع) و یارانش تنگ کرد. امام حسین (ع) با 72 نفر از یارانش که طفل شیر خواری هم در میان آنها بود، در زمین کربلا به شهادت رسیدند و اعضای خانواده امام بی رحمانه مورد آزار و شکنجه قرار گرفتند. به هر حال، فداکاری امام حسین (ع) و یارانش در راه اسلام و عزم آنان در مبارزه با پلیدی، اسلام را تثبیت کرد و روح تازه‌ای به ارزش‌های معنوی اسلام بخشید؛ شیعه و سنی از سران بنی امیه بیزاری جستند و موضعی آرام و بی اعتنا اتخاذ کردند، اما بنی امیه هر دو گروه را به صورت وحشتناکی مورد شکنجه و آزار قرار دادند؛ پس از آن نیز ظالمان همواره معصومان (ع) را به شیوه‌های گوناگون به شهادت می‌رساندند. رهبران معنوی اهل سنت که به صوفیه معروف‌اند، برای حفظ جان خود دچار مشکلاتی بودند. در سال 75 قمری، رهبر صوفیه حسن بصری مجبور شد پنهان شود و تا مرگ حجاج حاکم اموی در سال 714م (مطابق 95 قمری) محل اختفای او معلوم نشد. ائمه (ع) و صوفیان بر جسته، کسی را تشویق به شورش علیه حکومت نکردند. صوفیها بعضی از تعلیمات معنوی ائمه (ع) را در طریقه خودشان وارد کردند. به عقیده شیعه، فقط ائمه (ع) حجت واقعی خدا هستند، اما صوفیه، «حجت» را به اولیای زنده و همچنین اولیای خیالی تعمیم دادند. هجویری می‌گوید: خداوند اولیا را حاکمان جهان قرار داده است. آنها کاملاً شیفته و مجذوب اوامر اویند و از پیروی هواهای نفسانی به دورند. از برکت وجود آنهاست که از آسمان باران نازل می‌شود و به خاطر زندگانی خالصانه آنها گیاهان از زمین می‌رویند و به خاطر تاثیر روحانی آنها، مسلمانان بر کافران پیروز می‌شوند. در میان آنها چهار هزار نفر هستند که پنهان می‌باشند و همدیگر را نمی شناسند و به شان والای خویش توجهی ندارند. اینان در همه شرایط برای خودشان و دیگران ناشناخته و پنهان‌اند. احادیثی دال بر این حقیقت وارد شده است و من خودم بحمدالله در این مورد مشهوداتی داشته ام. اما از این میان، کسانی که قدرت قبض وبسط دارند و ماموران بار گاه الهی هستند، سیصد نفرند که «اخیار» نامیده می‌شوند و چهل نفر «ابدال»، هفت نفر «ابرار» و چهار نفر «اوتاد» و سه نفر«نقبا» و یک نفر «قطب» یا «قوس» خوانده می‌شوند که همه اینها یکدیگر را می‌شناسند و جز با رضایت همدیگر نمی‌توانند عمل کنند. علمای سنی سرسختانه با عقیده شیعه در مورد غیبت امام دوازدهم مخالفت می‌کنند، اما با اولیای پنهان و آشکار چون اخیار، ابدال، نقبا و قطب یا قوس مخالفتی ندارند. تنها وهابیون معاصر می‌توانند اظهارات هجویری را زیر سؤال برند، ولی بر همین مبنا وهابی‌ها نمی‌توانند اختیارات پیامبر (ص) را هم قبول کنند. مسئله انتظار ظهور در اعتقاد اهل سنت نیز به همان گونه که در احادیث شیعه وجود دارد، ریشه دار است. ابن خلدون- دانشمند مشهور اهل سنت- با بررسی احادیث مربوط به حضرت مهدی (عج) در کتاب‌های اهل سنت می‌گوید: این مسئله در میان همه مسلمان‌ها و در همه اعصار معروف و مورد قبول بوده که در آخر الزمان حتماً مردی از خاندان رسول خدا (ص) ظهور خواهد کرد؛ کسی که دین را تقویت می‌کند و عدالت را حاکم می‌گرداند، مسلمانان از او پیروی می‌کنند و بر تمام قلمرو اسلام دست خواهد یافت که نام او مهدی است. در همان زمان است که دجال ظاهر می‌شود و نشانه‌های قیامت، آن گونه که در صحیح آمده است، ظاهر خواهد شد. پس از مهدی، عیسی فرود می‌آید و دجال را می‌کشد، یا موسی همراه مهدی می‌آید تا او را در کشتن دجال، یاری دهد و به او اقتدا می‌کند. کتاب‌های حدیثی شیعه و سنی تقریباً احادیث یکسانی را از رسول خدا درباره حضرت مهدی(ع) نقل می‌کنند و نقش خارق العاده‌ای را به او نسبت می‌دهند. در طول تاریخ، گاه به گاه، عده‌ای ماجراجو در مناطق مختلف جهان از جمله هندوستان خودشان را مهدی معرفی کرده‌اند. مسئله انتظار باعث شد تا گروهی در میان شیعه وفات امام خاصی را انکار کنند. بعضی از ائمه نیز به عنوان مهدی معرفی شده‌اند. باقریه اظهار می‌داشتند که پس از وفات امام باقر(ع)، امامت پایان یافت. پس از امام صادق(ع) طرفداران اسماعیل (پسر امام صادق(ع)) فرقه شیعی و مستقل اسماعیلیه را تاسیس کردند. واقفیه عقیده داشتند که امام صادق(ع) از دنیا نرفته و به عنوان مهدی باز خواهد گشت. فطحیه نیز معتقد شدند که فرزند امام صادق (ع) (عبدالله افطح)، جانشین پدرش شد. پیروان محمد (چهارمین پسر امام صادق-ع-) فرقه شمیتیه را تشکیل دادند. بر مبنای مسئله انتظار، پس از وفات امام موسی کاظم (ع) سه فرقه مهم سر بر آوردند. همین طور پس از شهادت امام رضا (ع) سه فرقه و پس از رحلت امام‌هادی (ع) سه فرقه و پس از وفات امام حسن عسکری (ع) نیز پنج فرقه به وجود آمدند. پس از امام عسکری (ع) گروه‌های منحرف چند سال اغتشاش فکری خطرناکی را برسر جانشین او، امام دوازدهم، و نیز مفهوم غیبت رواج دادند. کم کم گروه‌های بی بنیان و سست از بین رفتند و عده زیادی از شیعیان، معتقد به امامت حضرت مهدی (عج) شدند. احادیثی که از طریق اهل سنت روایت شده است نیز عقاید شیعه را تقویت می‌کند؛ هر چند عده‌ای از راویان، اصطلاح «امیر» یا «خلیفه» را به جای «امام» در روایاتشان به کار برده‌اند. در میان راویان اهل سنت که این روایات را نقل کرده‌اند، اصحاب مشهور رسول خدا- همچون عمربن خطاب، عبدالله بن مسعود و جابر بن سمره- هستند. در میان راویان شیعه نیز شخصیت‌هایی چون عبدالله بن جعفر طیار، سلمان فارسی، ابوالهیثم ابن التّیهان، خزیمه بن ثابت، عماربن یاسر، مقداد و ابوایوب انصاری وجود دارند. در حدیثی که راویان شیعی نقل کرده‌اند، چنین وارد شده است: ای مردم! ولایت (قدرت قانونی) فقط به علی بن ابیطالب (ع) و امنای نسل من و اولاد برادرم علی واگذار گردیده است. او اولین آنها و دو فرزندش حسن و حسین، یکی بعد از دیگری، جانشین او هستند. آنها تا باز گشت به سوی خدا خود را از قرآن جدا نخواهندکرد. احادیث شیعه صریحاً بیانگر این است که حضرت علی (ع) و یازده فرزندش به عنوان«امام» تعیین شده‌اند، مثلاً روایت زیر از ابن عباس- که در میان اهل سنت هم مقامی شایسته دارد- نقل شده است: من اشرف پیامبرانم و علی اشرف امنای من است و آن امنا دوازده نفرند: نخستین آنان، حضرت علی (ع) و آخرینشان حضرت قائم (عج) است که قیام خواهد کرد. نامعلوم بودن تاریخ ظهور حضرت قائم (عج)، باعث شکاف و ایجاد گروه‌های انحرافی در میان شیعه شد. ماجراجویانی از فرزندان ائمه (ع) نیز تلاش کردند تا به صورت نظامی علیه خلفای عباسی قیام کنند، تا قدرت غصب شده اهل بیت (ع) را باز پس گیرند. ادعای آنان به سرعت مورد قبول قرار گرفت و لقب مهدی گرفتند. ائمه (ع) به دلیل تهدیدهای موجود که کاملا هم جدی بود، نتوانستند آزادانه با پیروان خود تماس بگیرند و مفهوم و مصداق صحیح احادیث را تبیین کنند. به همین جهت، ائمه (ع) تنها دو راه در پیش داشتند: یکی سازماندهی قیام مسلحانه علیه قدرت‌های مادی و سرنگونی آنها با قدرت نظامی، و راه دوم آنکه صبورانه انقلاب معنوی را در میان مسلمانان توسعه دهند و رهبری کنند. آنها راه دوم را برگزیدند، چرا که مبارزه با مشبهه که خدا را به موجودات تشبیه می‌کردند و هم در میان سنی‌ها و هم غلات حضور داشتند، از جنگ با عباسی‌ها مهم‌تر بود. ائمه (ع) در میان دو نظریه جبر و اختیار که عکس‌العملی در برابر ظلم و سفاکی بیش از حد قدرت‌های حاکم بود، نظریه «امر بین الامرین» را ترویج کردند. میراث فکری ائمه (ع) تنها به پیروانشان محدود نشد، بلکه در همه نهضت‌های معنوی مسلمین و حتی سنی‌ها نیز نفوذ کرد. سهم پیروان ائمه (ع) در مسائل عقلی نیز از اهمیت بسزایی بر خوردار بود. آنها بر اساس نظریات ارائه شده از سوی ائمه (ع)، آثاری علمی تالیف کردند و مجموعه بی شماری از کتاب‌ها را درعلوم مختلف نگاشتند. همچنین آثاری در رد عقاید و نظرات انحرافی رایج در میان سنی‌ها و غلات شیعه نوشتند. علمای بزرگ شیعه که در مکتب ائمه (ع) تربیت یافتند نیز دامنه علم کلام را گسترش دادند. پس از غیبت امام دوازدهم، بزرگان شیعه در قرن‌های متوالی، برای حفظ میراث و تعلیمات ائمه(ع) تلاش فراوانی کردند. آنها حشو و زواید افکار غلات را از نوشته‌های موجود محو ساختند. تخریب کتابخانه‌های شیعه به دست سلسله‌های حاکم، جهان اسلام را از آثار عمیق و بی شمار شیعه در قرون اولیه محروم ساخته بود. تحقیقات کلینی، ابن بابویه، شیخ مفید، سید مرتضی (علم الهدی)، ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (شیخ الطایفه)، خواجه نصیر الدین طوسی، ابن طاووس حلی و شاگردانشان، در تبیین و تفسیر عقاید شیعه سهم بسزایی داشته است. سید رضی حدود 240 خطبه حضرت علی (ع) را در کتاب با ارزش نهج‌البلاغه جمع‌آوری کرد و آنها را از نابودی مصون ساخت. دانشمندان متقدم سنی، کراراً سخنان حضرت علی (ع) و فرزندانش را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند. گروهی از متصوفه که تاریخ اولیای خود را نوشته‌اند، تعداد قابل ملاحظه‌ای از سخنان ائمه (ع) را به بزرگان بر جسته خودشان نسبت داده‌اند. هنگامی که دولتمردان سنی و متعصب، کتابخانه‌های شیعه را می‌سوزاندند و خراب می‌کردند، در همان حال، برخی از علمای متعصب سنی، تصویر شیعه را با استناد به مسائل جدلی و افسانه‌ای در آثار اولیه شیعه، بد جلوه می‌دادند و شیعیان را عمدتاً به علت اعتقاد شدید به تبری از غاصبان حقوق اهل بیت(ع) رافضی معرفی می‌کردند. اظهار تبری از طرف شیعه، به منظور اشاعه محبت و دوستی عترت پیامبر (ص) در اذهان صورت می‌گرفت. اهل تسنن همه اصحاب پیامبر (ص) را عادل می‌دانند، اما شیعه فقط اصحابی را ستایش می‌کند که به همه تعلیمات خدا و پیامبر (ص)، آن گونه که ائمه (ع) تفسیر می‌نمایند، معتقد و پایبند بوده‌اند. توسط شماری از متعصبان سنی، اعتقاد امامیه در مورد عصمت ائمه (ع) و ضرورت وجود حجت خدا در همه اعصار و ضرورت شناخت امام عصر(عج)، به صورت شرم آوری بدجلوه داده شده است. برخی از اخبار و نظریه‌ای که در قدیم در برخی از کتاب‌های شیعه وجود داشت، مبنی بر اینکه متن حاضر قرآن تحریف شده و بعضی از آیات و سوره‌ها حذف شده است، به وسیله ابن بابویه، شیخ مفید و علمای دیگر رد و بی پایه اعلام شد. اما کتاب‌های جدلی سنی‌ها، تمام عقاید شیعه را مردود می‌دانند. بعضی از سنی‌ها، از انکار یازده امام خودداری می‌کنند، اما به راحتی، خدمات معنوی و علمی ائمه (ع) به اسلام و بشریت را ناچیز می‌شمرند. آنان برای خود هیچ محدودیتی در محکوم کردن امام دوازدهم، غیبت او و نقش سیاسی او به عنوان «قائم» قائل نیستند. هر چند بعضی از سنی‌ها دشمنی امثال ابن تیمیه را با اهل بیت نمی پذیرفتند، آثار جدلی و مغرضانه او که نوشته‌های علامه حلی را رد می‌کند، مورد استفاده جدی علمای متاخر قرار گرفت. مخدوم الملک ملاعبدالله سلطان پوری، اولین کسی بود که آثار جدلی اهل سنت را به زبان عربی در هندوستان منتشر کرد و پس از او شاه ولی الله، شاه عبدالعزیز، ثناءالله پانی پتی و محمد قاسم ناتوتوی راه او را ادامه دادند. انگیزه آنها از نوشتن این گونه کتاب‌ها، آن بود که از گسترش محبوبیت تشیع جلوگیری کنند. جانشینان معاصر آنها، مولانا محمد منظورنعماتی، مولانا سید ابوالحسن علی ندوی، مولانا سعید احمد اکبر آبادی و علمایی از دوبند، ازمگره و ندوه (لکنهو) هستند. هرچند انقلاب اسلامی معاصر ایران، فقط برای صهیونیسم و استعمارگران غربی و حامیان عربی آنها تهدید مهمی است، متعصبان علمای سنی هم، خشمگینانه با تشیع مخالفت می‌ورزند. آنان به منظور مبارزه با اتحاد مسلمانان که خواسته انقلاب ایران است، نه تنها شیخ نشینها و حکومت‌های سلطنتی و مرتجع عرب را حمایت می‌کنند، بلکه با امپریالیسم غرب نیز همدل و همصدا شده‌اند. آنها عقاید شیعه را بخصوص در مسأله امامت و غیبت امام دوازدهم، آماج حمله‌های خود قرار داده‌اند. امامت جزو ارکان مذهب اهل سنت نیست، اما متکلمین آنها در هزاران اثر مستند، درباره این مسئله بحث کرده‌اند و نوشته‌های متعددی نیز در‌این‌باره وجود دارد. دشمنان هندی مخالف با روابط دوستانه اهل تشیع و تسنن، سخت خودشان را مشغول حمله به اعتقادات شیعه کرده‌اند. در مسیر این سنت سوء، مولانا محمد منظور نعمانی و مولانا شید ابوالحسن علی ندوی، دو کتاب به زبان اردو چاپ و منتشر کرده‌اند. آنان تاکید می‌کنند که اهل سنت به راحتی می‌توانند اعتقادات غیر اسلامی را تحمل و هضم کنند، اما تحمل عقاید شیعه برای مذهب تسنن نابود‌کننده و مخرب است. مولانا محمد منظور نعمانی از ما می‌خواهد که بپذیریم، علمای اهل سنت در گذشته و حال از عقاید شیعه بی اطلاع بوده‌اند. او می‌گوید: مثلاً من به عنوان یک فرد، نه در دوره تحصیل و نه در دوران تدریس از شیعه چیزی بیش از یک انسان معمولی و عادی نمی‌دانستم، تا اینکه به طور اتفاقی، کتاب‌هایی از چند عالم سنی که مذهب شیعه را بررسی کرده بودند، مطالعه کردم. به ویژه می‌توانم از کتاب مولانا قاضی احتشام الدین مراد آبادی به عنوان اولین کتابی که در این موضوع خواندم، نام ببرم. همچنین بعضی از کتاب‌های مولانا عبدالشکور لکنهویی را درباره این موضوع مطالعه کردم و بعداً این احساس به من دست داد که دانش کافی درباره مذهب شیعه را فراگرفته ام و اطلاع کاملی به دست آورده ام. هنگامی که از تبلیغات فراوانی که علیه انقلاب ایران می‌شد و توطئه‌ای که داشت افکار مردم را منحرف می‌کرد، با خبر شدم، وظیفه دینی خود دانستم که در‌این‌باره چیزی بنویسم و برای رسیدن به این هدف، ضروری دانستم که از طریق مطالعه کتاب‌های اصلی و مستند شیعه و نیز نوشته‌های شخص آقای (امام) خمینی (ره)، آگاهی کافی درباره مذهب تشیع کسب کنم. با اینکه من متجاوز از هشتاد سال سن دارم و دچار ضعف و ناتوانی و بیماریهای متعدد هستم و تلاش مستمر و جدی برای من آسان نیست، علی‌رغم همه این مشکلات، هزاران صفحه از چنین کتاب‌هایی را در طول یک سال مطالعه کردم. مولانا یکی از اعضای کمیته دائمی «رابطة العالم الاسلامی» (مجمع جهانی اسلامی) و عضو بسیاری از مؤسسات متعصب اهل تسنن با گرایش وهابی است. از اعترافات مولانا نعمانی چنین برمی‌آید که بسیاری از نویسندگان کتاب‌های جدلی اهل سنت در قرن هفدهم و هجدهم هندوستان، همچون مجدد و شاه ولی الله، کتاب‌های اصلی حدیث شیعه مانند اصول کافی را مطالعه نکرده‌اند. این مولانای فرتوت و مریض، در طول دوازده سال دریافت اعجازآمیزی از شیعه به دست آورد! وی در حقیقت نتوانست کاری بیش از تورق صفحات کتاب فصل الخطاب فی اثبات تحریف کتاب رب الرباب، نوشته نوری طبرسی (متوفی 1320ق/1902م)، و کتاب کشف الا سرار و حکومت الهی (ولایت فقیه) امام خمینی را انجام دهد. همچنین به نظر می‌رسد که او صرفاً فقره‌هایی از اصول کافی را که کراراً در آثار جدلی اهل سنت نقل شده، مطالعه کرده باشد. کتاب‌های جدلی مولانا عبدالشکور به زبان اردو، منابع اصلی او را تشکیل می‌دادند. مقدمه کتاب به قلم مولانا سید ابوالحسن علی ندوی است. وی تقریظ زیر را در مورد مولانا نعمانی نوشته است: مولانا نعمانی مطالعه‌ای فراگیر در تاریخ شیعه و منابع اصلی- که مدت طولانی به علت تقیه از علمای سنی، مخفی نگه داشته شده بود و فقط اخیراً در دسترس عموم قرار گرفته است- انجام داده است. او با صبر و بردباری، تمام این آثار را مطالعه کرد، تا مطالب مورد نیازش را جمع آورد و به شکل بی طرفانه‌ای آنها را تجزیه و تحلیل کند و بدین ترتیب کتاب حاضر را نوشت. کمتر کتابی است که این اندازه مطلب در مورد امامت و تحریف قرآن در برداشته باشد. بدین صورت، نوشته حاضر کتابی بسیار جامع و روشنگر است که اندیشه را به تکاپو وامی‌دارد و هر منصفی می‌تواند در این کتاب واقعیت شیعه و نتایج خطرناک نظریه‌های مربوط به امامت و تحریف قرآن را ببیند، و به میزان عدم اعتمادی که این نظریات انحرافی می‌تواند به اسلام و مسلمانان صدر اسلام ایجاد کند، پی ببرد. پس از آن، مولانا ابوالحسن همین مقدمه را بر یک کتاب 96 صفحه‌ای به زبان اردو-که تغییر شکل داده همین کتاب، تحت عنوان «اور اولین مسلمانان کی دو متضاد تصویرن» (دو تصویر متناقض از اسلام و مسلمانان صدر اول) است- می‌آورد. ترجمه‌های عربی، انگلیسی و فارسی این کتاب نیز زیر چاپ است. گر چه مولانا نعمانی از کار افتاده، مجدد و شاه ولی الله را به غفلت از منابع اصلی شیعه متهم می‌کند و مدعی است که خود، اکثر آنها را مطالعه کرده است، به نظر می‌رسد که نه کتاب‌های او و نه رساله مولانا ابوالحسن، به هیچ وجه با تحفه اثنا عشری شاه عبدالعزیز قابل مقایسه نباشد. از آنجا که خلاصه تحفه و جواب‌های آن به شیعه و جواب‌های متقابل شیعه و سنی، قبلاً توسط نویسنده در کتابی به نام شاه عبدالعزیز، اصول گرایی، جدالهای مذهبی و جهاد به چاپ رسیده است، می‌توان تکذیب مشاهدات و ملاحظات مولانا نعمانی و مولانا ابوالحسن را در آن کتاب مطالعه کرد. در جلد دوم کتاب حاضر به بعضی دیگر از پاسخ‌های شیعه نیز اشاره شده است و همچنین آثار جدلی سنی‌های قرن نوزدهم نیز مورد بحث قرار نمی‌گیرد. در اینجا می‌توان به اجمال متذکر شد که هم مولانا نعمانی و هم ابوالحسن ندوی در ادعایشان مبنی بر اینکه منابع اصلی شیعه برای مدتی طولانی از علمای سنی پنهان داشته شده است، در اشتباه‌اند. مولانا نعمانی با اعتراف به اینکه برخی از علمای اهل سنت با تلاش فوق‌العاده‌ای موفق شدند این کتاب‌ها را به دست آورند، در واقع گفته خود را تکذیب کرده است. شاه عبدالعزیز، فرزند شاه ولی الله و نویسنده تحفه اثنا عشری از جمله این علما بود. شاید هر دو از این واقعیت که در نیمه دوم قرن نوزدهم و در اوایل قرن بیستم، تعداد زیادی از کتاب‌های رسمی و منابع شیعی در لکنهو، لودهیانه، لاهور و بمبئی به چاپ رسیده است، بی خبر بودند. صرف نظر از کتابخانه‌های عمومی هند، شیعه در کتابخانه‌های اروپا، آمریکا و کانادا صاحب آثار متعددی است و اگر کسی اراده می‌کرد، می‌توانست بدون هیچ مشکلی آنها را به دست آورد. در قرنهای شانزدهم و هفدهم میلادی، تعدادی از آثار مهم شیعه در هندوستان نسخه برداری شد و در دکن در دسترس قرار گرفت. بعضی از آنها به زبان فارسی نیز ترجمه شده است. در حکومت قطب شاهی‌ها کتاب‌های مهمی در تمامی زمینه‌ها و ابعاد مختلف تشیع تالیف شد. قاضی نورالله در هند شمالی، علاوه بر آثار جدلی و کلامی، کتاب‌هایی در تفسیر قرآن، حدیث، فقه و فلسفه نوشت. به نظر می‌رسد که او در تفسیر قرآن به طور گسترده از تفسیرهای شیعه و سنی استفاده کرده است. تفسیر قاضی نشان می‌دهد که او از میان آثار علمای متقدم شیعه، تفسیر علی بن ابراهیم قمی و محمد عیاشی را مطالعه کرده است و از آنها آگاهی داشته است و نیز از میان آثار متاخرین، کتاب التبیان نوشته شیخ الطایفه ابوجعفر محمد طوسی و تفسیر مجمع البیان، نوشته فضل بن حسن طبرسی، را به طور کامل مطالعه کرده است. فقط گروهی از متعصبین اعتقاد دارند که شیعه به علوم قرآنی بی توجه است. در میان علمای معاصر مرتضی مطهری، علامه محمد حسین طباطبایی و علامه خویی، کتاب‌هایی در تفسیر قرآن در مجلدات متعدد به چاپ رسانده‌اند. المیزان نوشته علامه محمد حسین طباطیایی، به زبان انگلیسی ترجمه و چاپ شده است. امام خمینی نیز در بعضی از سخنرانی‌هایش سوره‌های مختلفی از قرآن را تفسیر کرده است. سوره‌هایی که توسط امام خمینی تفسیر شده نیز به چاپ رسیده است. علمای شیعه هندوستان نیز تفسیرهایی بر قرآن نوشته‌اند. تفسیر قرآن، نوشته مولانا ظفر حسن آمروهاوی که به زبان اردو، در پنچ جلد و در کراچی به چاپ رسیده، اثری فوق‌العاده است. او در این تفسیر، برخی از مسائلی را که به نظر می‌رسید با علوم روز تعارض دارند، حل کرده است. تفسیر دیگری به قلم مولانا علی نقی لکنهویی به زبان اردو تالیف شده است و احتمالاً در چند جلد به چاپ خواهد رسید. تا کنون چهار جلد این تفسیر منتشر شده است. از زمانی که عثمان، خلیفه سوم، قرآن را انتشار داد، شیعه‌ای با آن مخالفت نکرد. بی شک سنی‌ها در حفظ و تلاوت قرآن اهتمام دارند. آنان در ماه رمضان و پس از نماز عشا قرآن می‌خوانند که به آن «تراویح» گفته می‌شود. حتی عمر خلیفه دوم نیز آن را اجباری کرد. مع الوصف، از صدر اسلام تا کنون، تعداد علمای شیعی که حافظ قرآن بوده‌اند و سخنرانی‌ها و مباحثی را در تفسیر قرآن ایراد کرده‌اند، به هیچ وجه ناچیز و کم اهمیت نیست. اصول گرایان اهل سنت همچون مجدد، به طور جدی در اندیشه حفظ حرمت و قداست قرآن بودند و از عمومی شدن آن ودستیابی عامه مردم به تفسیر‌های قرآن که مبتنی بر نظریات شیعه و فلاسفه معتزلی بود، پرهیز می‌دادند. تفاسیر شیعه به طور عمده بر اساس تعلیمات ائمه(ع) تهیه شده است و به اشاره‌هایی که در آیات قرآن به امامت شده، تاکید دارد، در حالی که مفسرین سنی یا آنها را کتمان می‌کنند و یا مورد سوء برداشت‌های خود قرار می‌دهند. شاه ولی الله و جانشینان او، صرفاً مطالعه ترجمه‌های اردو و فارسی قرآن را توصیه کرده‌اند و مطالعه تفسیر‌ها را هرگز توصیه نکرده‌اند. این تقیه و اختفای کتاب‌های شیعه نبود که سنی‌ها را از آثار شیعه بی خبر نگه داشت، بلکه آنان عمدتاً به این خاطر آنها را از نظر دور داشتند که ممکن بود یک بررسی مقایسه‌ای و تحقیقی از تفسیر، حدیث، فقه و تاریخ، چشم‌انداز وافق فکری اهل سنت را توسعه دهد و اساس داستان‌های خیالی را که آنها نقل و شرح کرده‌اند، فروریزد. از همه اینها گذشته، وقتی که شخصی چون مولانا نعمانی توانست کتاب‌های شیعی را از یک مرکز سنی واقع در لکنهو به دست آورد، چرا دیگران نتوانستند؟ مولانا ندوی می‌خواهد خوانند گانش را متقاعد کند که کتابخانه‌های شیعی اثناعشری از خدمات ماندگار و جاودانه‌ای که در کتابخانه‌های عمومی اسلامی وجود داشت، تهی بوده است. شاید مولانا کتابخانه‌های حوزه‌های قم یا مشهد را ندیده و یا اگر هم دیده، توجه چندانی به آنها نکرده است. تعداد کتب علوم قرآنی هیچ کتابخانه‌ای غیر از کتابخانه دانشگاه الازهر قاهره به عدد کتاب‌های علوم قرآن در کتابخانه‌های مذکور نمی‌رسد. به هیچ وجه موجودی کتابخانه‌های مسعودی و خود ندوه و کتابخانه‌های دئوبند نمی‌تواند در موضوع علوم قرآنی، با انبوه کتاب‌های کتابخانه‌های قم و مشهد برابری کند. باید از مولانا ندوی درباره کتابفروشیهای ایران و نشریات آنها سؤال کرد. آیا در ایران قدیم و یا معاصر اصلاً کتاب خرید و فروش نمی شده و نمی‌شود؟ چرا مولانا که رئیس یک آکادمی سنی پیشرفته در لکنهو می‌باشد، کتب شیعی مورد انتقاد مثل اصول کافی و دیگر آثار اصلی شیعه را برای استفاده محققان سنی فراهم نکرد؟ شاید اگر این کتاب‌ها فراهم شده بود، مطالعات و بررسیهای مولانا درسن پیری بسیار آسان تر می‌شد و حداقل در حق وی به همان اندازه که در حق فرزند مولانا عبدالشکور، مولانا عبدالعالم فروغی دعا می‌شود، دعا می‌کردند. شیعیانی که در قرن شانزدهم و هفدهم میلادی در هندوستان سکنا گزیدند، کوشش‌های فراوانی در جهت ایجاد تفاهم میان دو فرقه انجام دادند. آنها در پیشبرد مذهب اهل بیت(ع) در میان سنی‌ها موفق شدند، اما تعداد روبه رشد تفضیلیه‌ها یا سنی‌هایی که حضرت علی(ع) را برتر از سه خلیفه اول می‌دانستند، موجب شد کسانی همچون مجدد الف ثانی احساس خطر کنند و حتی برقراری روابط اجتماعی با شیعیان را ممنوع سازند. به هر حال، مصالح سیاسی و اقتصادی حکومت مغول کوشش‌های اورا خنثا کرد. جانشینان او نیز توانستند حتی در حکومت اورنگ زیب، که مطالعه یاد داشت‌های مجدد را ممنوع کرده بود، احساسات عامه را در مقابل شیعیان برانگیزند. متفکرین شیعه نه تنها قرن‌ها نقش مهمی در تقویت دولت‌های شیعی دکن ایفا کردند، بلکه موجب شدند از آغاز حکومت اکبر شاه تا پایان حکومت مغول، تمام دولت‌ها به آنها احساس نیاز کنند. آنها در قرن شانز دهم میلادی، طرح تحقیقات فلسفی و علمی را در شمال هندوستان پایه‌ریزی کردند و از همین راه، تاثیر عمیقی حتی بر افکار دیگر فرق اسلامی گذاشتند. شهادت قاضی نورالله شوشتری به طور جدی موجب تضعیف شیعه شد، اما تفوق فکری و استعداد نظامی شیعه همچنان پابرجا بود. نفوذ آنها نسبت به تعدادشان بسیار بیشتر بود و منجر به رشد مداوم شیعه در بنگلادش شد.

منابع

1. بنگلادش/ وزارت امور خارجه. ادیان و مذاهب. 2. شیعه در هند، سید عباس اطهر رضوی، ج1. 3. اینترنت: سایت C.I.A. Geografiq.org 4. آداب علمگیری، (آصفیه، انشاء فارسی، 86)، قابل خان. 5. آیین اکبری، (سه جلد، لکنهو، 1892م) علامه، شیخ ابوالفضل. 6. انفع الاخبار (3،1023)، محمد امین بن دولت محمد. 7. الطاف القدس (گجرانوله، 1384ق/1964م) دهلوی، شاه ولی الله. 8. واقعات مملقت بیجاپور، ج1. بشیر الدین احمد. 9. History of Qutb shahi dynasty, Delhi, 1974. 10. Al- mawardis theory of the khilafat, Islamic Culture, Xi-3, 1937.

به کوشش: محمد ابوسعید بنگلادشی مجله طلوع شماره 6 سال 1382-155