نهج‌البلاغه (کتاب)

نهج‌ البلاغه
نام	نهج‌ البلاغه، نَهجُ البَلاغه
پدیدآوران	امام علی (علیه‌السلام)
زبان	عربی
زبان اصلی	عربی
ترجمه	اکثر زبان‌های مطرح
سال نشر	۴۰۰ قمری
موضوع	برگزیده‌ای از گفته‌ها و نوشته‌های امیرالمومنین (علیه‌السلام)

نَهجُ البَلاغه مشتمل بر خطبه‌ها، نامه‌ها، جملات قصار، و گفتارهای حکیمانه امام علی (علیه‌السلام) است که یکی از منابع مهم و غنی برای شناخت دین اسلام و مذهب تشیع به‌شمار می‌رود. سید رضی که یکی از عالمان بزرگ شیعه در طول تاریخ بوده، این کتاب را در اواخر قرن چهارم هجری گردآوری نموده است. نهج‌البلاغه جامع تمام گفتارها و احادیث روایت شده از امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) نیست، بلکه همانطور که از نامش پیداست، مجموعه‌ای از سخنان دارای ویژگی‌های فصاحت و بلاغت است که از امام علی (علیه‌السلام) بر جای مانده است.

تدوین نهج‌البلاغه

نهج‌البلاغه نام یکی از کتب معتبر شیعی است‌که در آن گزیده‌ای از بیانات و گفته‌های امام علی (علیه‌السلام) گردآوری شده است.

زبان کتاب

زبان کتاب نهج‌البلاغه به همان زبان گفتار و نوشتار امام علی (علیه‌السلام)، یعنی زبان عربی است. البته این کتاب به اکثر زبان‌های زنده دنیا از جمله فارسی، انگلیسی، فرانسوی، ترکی استانبولی، اردو، مالایی، ژاپنی، چینی، اسپانیایی، و ... ترجمه شده و توسط ناشران مختلف به چاپ رسیده است. همچنین شرح‌های بسیاری در مورد این کتاب نگاشته شده که برخی تعداد این شرح‌ها را بالغ بر ۳۰۰ عنوان بیان کرده‌اند.

بخش‌های نهج‌البلاغه

سید رضی محتوای کتاب نهج‌البلاغه را در سه بخش دسته‌بندی کرده است:

خطبه‌ها

بخش اول نهج‌البلاغه شامل ۲۴۱ خطبه از امیرالمؤمنین است که در مقاطع مختلف زندگانی ایشان بیان گردیده است و موضوعات مختلفی نظیر خداشناسی، جهان‌بینی، ویژگی‌های انسان، حکومت، و ... را در بر دارد. از بارزترین و شناخته‌شده ترین خطبه‌های حضرت می‌توان به خطبه شقشقیه، و خطبه متقین اشاره کرد.

نامه‌ها

بخش دوم نهج‌البلاغه مشتمل بر ۷۲ نوشته از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است. وصیت‌نامه‌های امام (علیه‌السلام)، فرمان‌ها، سفارشات به افراد، پیمان‌نامه‌ها و نامه‌های مکتوب حضرت در این بخش گردآوری شده است. از مهم‌ترین و معروف‌ترین نامه‌ها می‌توان به وصیت امام علی (علیه‌السلام) به امام حسن (علیه‌السلام) و فرمان به مالک اشتر یاد کرد.

حکمت‌ها

بخش سوم نهج‌البلاغه ۴۸۰ گفتار کوتاه و پندآمیز امام علی (علیه‌السلام) را پوشش داده است. در ترجمه‌های مختلف برای این بخش عنوان‌های کلمات قصار، حکمت‌ها، پندها و ... درج شده است.

این مجموعه گرانقدر که گذشت زمان و ظهور اندیشه‌های نوتر و روشن تر پیوسته بر ارزش آن افزوده است. گزیده‌ای از خطابه‌ها، دعاها، وصیت‌ها، نامه‌ها و جمله‌های کوتاه مولای متقیان، علی (علیه‌السلام) است.

این اثر ماندگار را علامه سید شریف رضی (رضوان الله علیه) از میان صدها کتاب و منبع، گردآوری و تنظیم کرده است.

مؤلف نهج‌البلاغه

مؤلف نهج‌البلاغه ابوالحسن محمد بن حسین موسوی معروف به سید رضی و شریف رضی است. وی در سال 359 هجری، دیده به جهان گشود و در سال 406 هجری، دیده از جهان فرو بست. سید رضی هم از جانب پدر و هم از جانب مادر نسبی بس شریف داشت. از سوی پدر با پنج واسطه به امام هفتم موسی بن جعفر (علیه‌السلام) و از سوی مادر با شش واسطه به امام چهارم حضرت علی بن الحسین (علیه‌السلام) می‌رسید. از این رو بهاءالدوله دیلمی او را به ذی الحسبین و شریف رضی ملقب نمود.

سید رضی از اوان کودکی همراه برادرش سید مرتضی به تحصیل علوم مقدماتی پرداخت و هوش سرشار و استعداد کم‌نظیر خود را در عرصه‌های مختلف ظاهر ساخت. بیش از ده سال از سن شریف رضی نگذشته بود که به سرودن شعر پرداخت و چنان قریحه‌ای از خود نشان داد که سابقه نداشت. هنوز بیستمین بهار زندگی را پشت سر نگذاشته بود که در تمام معارف و علوم اسلامی سرآمد همگان گشت، و در سرودن شعر به مقامی دست یافت که هیچ کس بدان مرتبه راه نیافت.

سید رضی در عزت نفس و بلندنظری، سخاوت و بخشندگی، پایبندی به امور شرعی، پرهیز از تملق و چاپلوسی، پارسایی و پرواپیشگی در روزگار خود مانند نداشت. روح آزادگی در شریف رضی چنان جلوه داشت که با ابواسحاق صابی. غیر مسلمان رابطه‌ای صمیمی‌داشت و میان آن دو مراودات و مراسلات علمی و ادبی برقرار بود؛ و چون او درگذشت، سید رضی در قصیده‌ای عالی و بسیار حزن انگیز او را مرثیه گفت. برخی از این مرثیه‌سرایی برآشفتند و سید رضی را سرزنش کردند که شخصی چون او، از دودمان پیامبر، کسی چون ابواسحاق صابی کافر را مرثیه می‌گوید و از فقدان او چنین می‌نالد! و سید رضی پاسخ داد که من فضل و کمال او را ستوده‌ام، نه جسم و بدن او را .

ثعالبی ادیب معاصر با سید رضی، در گذشته به سال 429 هجری درباره او چنین می‌نویسد:

او اینک نابغه دوران و نجیب‌ترین بزرگان عراق و در عین شرافت نسب و افتخار حسب، مزین به ادبی نمایان و فضلی تابان و بهره‌ای وافر از تمام خوبی‌ها و نیکویی‌هاست. از این گذشته او سرآمد شاعرانی است که از دودمان ابوطالب برخاسته‌اند، چه گذشتگان و چه معاصران و اگر بگویم او سرآمد شاعران قریش است، گزافه نگفته ام که گواه صادق آن اشعار اوست که این ادعا را می‌توان با مراجعه بدانها دریافت؛ اشعاری عالی و استوار، خالی از سستی و عوار، که در عین روانی و سلاست، محکم است و با متانت، دارای معانی نغز و بلند، و چونان میوه رسیده و باطراوت.

سید رضی با وجود گرفتاری‌های بسیار سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و علی‌رغم مشاغل مهم و حساس و وقت‌گیری همچون نقابت طالبیان و امارت حج و نظارت دیوان مظالم، در عمر چهل و هفت ساله خویش آثاری بس مهم بر جای گذاشته است که هر یک در نوع خود ممتاز و حائز اهمیتی بسیار است که البته برخی از آنها به جای مانده و بسیاری از آنها از میان رفته است و جز نام و نشانی از آنها باقی نمانده است. در بین آثار شریف رضی نهج‌البلاغه مهمترین و برجسته‌ترین آنهاست که هیچ کتابی پس از قرآن کریم به والایی و شیوایی، و گرانمایگی و جاودانگی آن نمی‌رسد و سید رضی آن را در سال 400 هجری، شش سال پیش از وفاتش تألیف کرده است.

نهج‌البلاغه عنوانی است که سید رضی برای منتخبی از خطبه‌ها و مواعظ، نامه‌ها و عهدنامه‌ها، کلمات کوتاه و کلمات قصار امیر مؤمنان علی (علیه‌السلام) برگزیده است، و این کتاب در فرهنگ اسلامی‌مانند آفتاب نیمروز می‌درخشد و صدفی مشحون به گوهرهایی از حکمتهای عالی است.

نام نهج‌البلاغه

سید رضی(ره) این کتاب را نهج‌البلاغه، یعنی راه و روش بلاغت نامید؛ زیرا این کتاب، درهای بلاغت را به روی خواننده می‌گشاید و جویندگان بلاغت را به آن نزدیک می‌سازد. نیاز دانشمند و دانشجو را برمی‌آورد و گم شده و خواسته بلیغ و زاهد است. از آن روز که این کتاب به دنیای فرهنگ و ادب گام نهاد، در میان دانشمندان و خطیبان و اهل ادب بلندآوازه شد و ستاره آن در شام و عراق و نجد و تهامه درخشید....

اسناد، شرح‌ها، ترجمه‌ها

این اثر عظیم از گوینده بزرگش حکایت دارد و به قول عباس محمود عقاد نویسنده و تاریخ‌نگار معروف مصری: «چون خوب دقت کنی صدای امام را از آن سوی کلمات می‌شنوی، نه صدای دیگری را».

نهج‌البلاغه در طول حدود هزار سال عمر خود، در اختیار دانشمندان، طلاب و اهل علم بوده است. آنها به مطالعه و حفظ آن می‌پرداختند و در خطبه‌ها و خطابه‌ها بدان استناد و تبرک می‌جستند. اندیشمندان و محققان بر آن شرح و تفسیر می‌نوشتند و به ترجمه آن اقدام می‌کردند.

همه شارحان و مترجمان نهج‌البلاغه که بیش از سیصد نفر هستند، معتقدند که این کتاب از تألیف‌های علامه. شریف رضی است و او این توفیق را یافته است که سخنان امیر مؤمنان، علی(علیه‌السلام) را با سبک و شیوه‌ای جالب گردآوری و تنظیم کند.

نهج‌البلاغه در کلام بزرگان و اندیشوران

نهج‌البلاغه برخلاف دیگر کتاب‌های روایی و حدیثی، پای را از دایره اعتقادات تشیع و دین اسلام، فراتر نهاده و بسیاری از دانشمندان ادیان و مکتب‌های دیگر را به خود جذب کرده است. دکتر طه حسین مصری، فقط وحی و کلام خدا را بالاتر از سخن حضرت قرار می‌دهد و به قول ابن ابی الحدید معتزلی، سزاوار است تمام سخن‌شناسان عرب در برابر کلمات امام علی(علیه‌السلام) سجده کنند.

در اینجا چند سخن از بزرگان را درباره این اثر گران سنگ می‌آوریم:

حضرت امام خمینی(ره) فرموده است: کتاب نهج‌البلاغه بعد از قرآن، بزرگ‌ترین دستور زندگی مادی و معنوی و بالاترین کتاب رهایی بخش بشر است و دستورات معنوی و حکومتی آن، بالاترین راه نجات است.

شیخ محمود شکری آلوسی می‌گوید: نهج‌البلاغه مشتمل بر خطبه‌های امیرالمؤمنین است که فوق سخن مخلوق و دون سخن خالق است، نزدیک به مرتبه اعجاز دارد و مبتکر طرق حقیقت و مجاز است.

جستارهای وابسته

• امام علی (علیه‌السلام)
• سید رضی
• شیعه
• مالک اشتر