افزودن پیوند

    ابوالهذیل علاف: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌وحدت
    جز (جایگزینی متن - 'دانسته اند' به 'دانسته‌اند')
    بدون خلاصۀ ویرایش
    (۳۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class="wikiInfo">[[پرونده:ابوالهذیل علاف.jpg |جایگزین=ابوالهذیل علاف|ابوالهذیل علاف]]
    {{جعبه اطلاعات شخصیت
    {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
    | عنوان = ابوالهذیل علاف
    !نام
    | تصویر = ابوالهذیل علاف.jpg
    !ابوالهذیل علاف
    | نام = محمد بن هذیل بن عبدالله مکحول عبدی
    |-
    | نام‌های دیگر =
    |نام کامل
    | سال تولد =
    |ابوالهذیل • محمد بن هذیل بن عبدالله مکحول عبدی • آزاد عبدالقیس
    | تاریخ تولد = آغاز خلافت [[عباسیان]]
    |-
    | محل تولد = [[بصره]]
    |لقب
    | سال درگذشت =
    |علّاف • حَمْدان بن هـذیل علّاف
    | تاریخ درگذشت = ۲۲۶ تا ۲۳۵
    |-
    | محل درگذشت =
    |قبیله
    | استادان = {{فهرست جعبه عمودی | عثمان بن خالد طویل | بشر بن سعید | ابوعثمان زعفرانی}}
    |بحرین
    | شاگردان = {{فهرست جعبه عمودی |ابراهیم بن سیّار نظّام |ابویعقوب یوسف بن عبدالله بن اسحق شَحّام }}
    |-
    | دین = [[اسلام]]
    |تولد
    | مذهب =
    |[[بصره]]
    | آثار =  {{فهرست جعبه افقی |الحجج |علی المجوس الی الدّمشقیّین |و... }}
    |-
    | فعالیت‌ها = از نخستین پیشوایان [[معتزله]]
    |دوره
    | وبگاه =
    |آغاز خلافت عباسیان
    }}
    |-
    '''ابوالهذیل محمد بن هذیل بن عبدالله''' (یا عبیدالله) بن مکحول بصری، ملقب به علاف از بزرگ‌ترین متکلمین قرن دوم و سوم و از نخستین پیشوایان [[معتزله]] بود. وی که محمد شهرستانی از او با عنوان «ابوالهذیل حمدان بن هذیل علاف» یاد می‌کند در حوالی سال 130 [[سال قمری|هجری‌قمری]] زاده شده و بیشتر عمر خود را در [[بصره]] گذرانده است.
    |محل زندگی
    |[[بغداد]] • سُرَّمَن رَای (نام سامره و [[سامرا]])
    |-
    |اساتید
    |ابوعمرو و عثمان بن خالد طویل • واصل بن عطا • عمرو بن عبید • بشر بن سعید • ابوعثمان زعفرانی • ابوموسی مردار  • غیاث بن ابراهیم قاضی • سلیمان بن مریم
    |-
    |شاگردان
    |ابراهیم بن سیّار نظّام • ابویعقوب یوسف بن عبدالله بن • اسحق شَحّام بوعبدالله دبّاغ • یحیی بن بشر ارجائی (یا ارجانی) •  ابوعلی بن قائد اَسواری • ابوجعفر بن مبشر • ابوبکر بن عبدالرحمن بن کَیسان اصم • احمد بن ابی دواد وزیر • عیسی بن محمد کاتب، ابوالعیناء
    |-
    |فوت
    |۲۲۶ تا ۲۳۵
    |-
    |}
    </div>


    '''ابوالهذیل محمد بن هذیل بن عبدالله''' (یا عبیدالله) بن مکحول بصری، ملقب به علاف از بزرگترین متکلمین قرن دوم و سوم و از نخستین پیشوایان [[معتزله]] بود. وی که محمد شهرستانی از او با عنوان «ابوالهذیل حمدان بن هذیل علاف» یاد می‌کند در حوالی سال 130 هجری قمری زاده شده و بیشتر عمر خود را در [[بصره]] گذرانده است.  
    ابوهذیل شاگرد عثمان بن ابی عثمان، بشر بن سعید و ابوعثمان زعفرانی است که این جمله شاگردان [[واصل بن عطا]]  و [[عمرو بن عبید]] بوده‌اند. ابوالهذیل به سبب عمر بلند و استمرار تدریس، شاگردان بسیاری پرورش داده است. تا جایی که می‌توان از جمله آنان به [[مأمون عباسی|مأمون]] خلیفه عباسی اشاره کرد. ابوهذیل را در جدل بسیار زبردست دانسته‌اند و وسعت اطلاعات او را به حدّ اغراق‌آمیزی تشریح کرده‌اند.  


    ابوهذیل شاگرد عثمان بن ابی عثمان، بشر بن سعید و ابوعثمان زعفرانی است که این جمله شاگردان واصل بن عطا (م: 131 هـ. ق) و عمرو بن عبید (م: 144 هـ. ق) بوده‌اند. ابوالهذیل به سبب عمر بلند و استمرار تدریس، شاگردان بسیاری پرورش داده است. تا جایی که می‌توان از جمله آنان به [[مأمون خلیفه عباسی]] اشاره کرد. ابوهذیل را در جدل بسیار زبردست دانسته‌اند و وسعت اطلاعات او را به حدّ اغراق آمیزی تشریح کرده اند.  
    وی در دوره [[مأمون]] که دوره بلوغ و نشاط اعتزال است، در گسترش آراء خویش بسیار کوشا بوده است. سفرها و مناظرات بسیار وی با دانشمندان مرجئه جبریه، [[امامیه]] و حتی دیگر متکلمان معتزله نمونه گویای این تلاش است. ابوهذیل در سال‌های آخر عمر به کوری دچار شده و در سال 226 یا 227 و یا 235 هجری قمری در [[سامرا]] درگذشت. وی که نسبت به [[بنی هاشم|بنی‌هاشم]] گرایش داشته، صراحتاً [[علی بن ابی طالب|علی(علیه‌السلام)]] را بر [[عثمان]] برتری می‌داده است. جالب اینجاست که [[نماز میت]] بر جنازه وی بنابر مذهب امامیه، با پنج تکبیر بوده است. از ابوهذیل بیش از 1200 کتاب که قریب به اتفاق آنها در ردّ بر مخالفین نگاشته شده، نقل شده است.


    وی در دوره [[مأمون]] که دوره بلوغ و نشاط اعتزال است، در گسترش آراء خویش بسیار کوشا بوده است. سفرها و مناظرات بسیار وی با دانشمندان مرجئه جبریه، [[امامیه]] و حتی دیگر متکلمان معتزله نمونه گویای این تلاش است. ابوهذیل در سال‌های آخر عمر به کوری دچار شده و در سال 226 یا 227 و یا 235 هجری قمری در [[سامرا]] درگذشت. وی که نسبت به [[بنی هاشم]] گرایش داشته، صراحتاً [[علی (ع)]] را بر [[عثمان]] برتری می داده است. جالب اینجاست که [[نماز میت]] بر جنازه وی بنابر مذهب امامیه، با پنج تکبیر بوده است. از ابوهذیل بیش از 1200 کتاب که قریب به اتفاق آن ها در ردّ بر مخالفین نگاشته شده، نقل شده است.
    == مکان و زمان تولد و مرگ ==
    او در آغاز خلافت عباسیان در سال 131 هـ، یا 134 هـ<ref>ابن خلکان، همان، ج4، ص 266</ref> و یا 135 هـ <ref>خطیب بغدادی، همان، ج 3، ص 370</ref> در شهر بصره به دنیا آمده و بزرگ شده و پرورش یافته و دانش آموخته، و تا سال 204 هـ، در آنجا بوده است. اما در همین سال، در عصر خلافت مأمون، شاید به دعوت وی وارد [[بغداد]] شده<ref> الغرابی، ابوالهذیل علاف، ص 14</ref> و حداقل حدود 17 سال در این شهر اقامت گزیده و پس از آن به [[سامرا|سُرَّمَن رَای]] (نام [[سامرا|سامره]] و [[سامرا]]) رفته و در سال 226 هـ یا 227 هـ، اواخر خلافت معتصم یا در ایام خلافت واثق<ref>نک:خطیب بغدادی، همان جا:ابن خلکان، همان، ج4، ص 267</ref> در میان سال‌های 227 هـ تا 232 هـ و یا در سال 235 هـ در آغاز [[متوکل|خلافت متوکّل]] در همان شهر مرده و ابوعبدالله احمد بن ابی داود(و:240 هـ) ادیب، فقیه و متکلم معتزلی با پنج تکبیر، یعنی برابر فقه شیعه بر جنازه وی نمازگزارده است<ref> خطیب بغدادی، همان جا</ref>.


    =مکان و زمان تولد و مرگ=
    == نام و شهرت ==
    ابوالهذیل، محمد بن الهذیل بن عبدالله مکحول عبدی<ref>ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج4، ص 265</ref> معروف به علّاف، یا حَمْدان بن هـذیل علّاف <ref> شهرستانی، ملل و نحل، ج1، ص 49</ref> و یا محمد بن هـذیل بن عبدالله بن مکحول، <ref> خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج3، ص 366</ref> آزاد عبدالقیس، قبیله ای از قبایل [[بحرین]] است<ref>ابن خلکان، همان جا</ref>. طبق نوشته قدما او علّاف نبوده، ولی چون در بازار علّافان [[بصره]] ساکن بوده، به علّاف مشهور شده است<ref>نک:قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ص 264؛ ابن المرتضی، طبقات المعتزله، ص44</ref>. اما بعضی از پژوهندگان جدید بر این باورند که او پیشه علّافی داشته و مانند برخی دیگر از معتزلیان، همچون غزّال، نظّام، فُوطی، اسکافی و غیره به حرفه و پیشه اش شهرت یافته است<ref>نک:قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ص 264؛ ابن المرتضی، طبقات المعتزله، ص44</ref>.


    او در آغاز خلافت عباسیان در سال 131 هـ، یا 134 هـ <ref>ابن خلکان، همان، ج4، ص 266</ref> و یا 135 هـ <ref>خطیب بغدادی، همان، ج 3، ص 370</ref> در شهر بصره به دنیا آمده و بزرگ شده و پرورش یافته و دانش آموخته، و تا سال 204 هـ، در آنجا بوده است. اما در همین سال، در عصر خلافت مأمون، شاید به دعوت وی وارد بغداد شده <ref> الغرابی، ابوالهذیل علاف، ص 14</ref> و حداقل حدود 17 سال در این شهر اقامت گزیده و پس از آن به سُرَّمَن رَای (نام سامره و سامرا) رفته و در سال 226 هـ یا 227 هـ، اواخر خلافت معتصم یا در ایام خلافت واثق <ref>نک:خطیب بغدادی، همان جا:ابن خلکان، همان، ج4، ص 267</ref> در میان سال‌های 227 هـ تا 232 هـ و یا در سال 235 هـ در آغاز خلافت متوکّل(11) در همان شهر، مرده، و ابوعبدالله احمد بن ابی داود(و:240 هـ) ادیب، فقیه و متکلم معتزلی با پنج تکبیر، یعنی برابر فقه شیعه بر جنازه وی نمازگزارده است. <ref> خطیب بغدادی، همان جا</ref>
    == تبار ابوالهذیل علاف ==
    احتمال ایرانی بودنش هست، آشنایی وی به زبان فارسی و فرهنگ ایرانی، این احتمال را تقویت می‌کند. ملطی، آنجا که درباره ابوبکر بن عبدالرحمن بن کَیسان اصمّ سخن می‌گوید، می‌نویسد: ابوالهذیل وی را به فارسی، «خرامان» ملقّب می‌ساخت<ref> ملطفی شافعی، التنبیه و الرّد علی اهل الاهواء و البدع، ص 42</ref>. از حکایت ابوحیّان توحیدی<ref> نک:ابوحیان توحیدی، البصائر و الذّخائر، ص 178</ref> و حُصری قیروانی <ref>نک:حُصری قیروانی، جمع الجواهر فی الملح و النوادر، ص 74</ref> نیز برمی‌آید که او با زبان و فرهنگ ایرانی و کتاب جاویدان خرد آشنایی داشته است.


    =نام و شهرت=
    == استادان و مشایخ ==
    ابوالهذیل، اعتزال را در بصره از ابوعمرو و عثمان بن خالد طویل، شاگرد واصل بن عطا و عمرو بن عبید و فرستاده واصل به آرمینیّه<ref>نک:قاضی عبدالجبار، همان، ص 164، 251؛ ابن المرتضی، همان، ص 44؛ حمیری، الحور العین، ص 208؛ شهرستانی، همان جا، جرجانی، شرح مواقف، ج8، ص 379؛ مقریزی، الخطط المقریزیه، ج4، ص 165</ref> و بشربن سعید و ابوعثمان زعفرانی، مصاحبان واصل <ref> ملطی شافعی، همان، ص 43</ref> آموخته، و به روایت خیاط در مجلس ابوموسی مردار (و:226 هـ) نیز حضور یافته و از مقالات وی درباره [[عدل]] و سایر مسایل کلامی بهره‌مند شده و تحت تأثیرش قرار گرفته و مجلسش را ستوده است<ref> خیاط، الانتصار، ص 119-118</ref>. ابوالهذیل از غیاث بن ابراهیم قاضی، سلیمان بن مریم و جز آنان هم به نقل روایت پرداخته است<ref> ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج5، ص 413</ref>. گفتنی است خیاط، واصل و عمرو را از شیوخ علّاف به شمار آورده<ref> خیاط، همان، ص 119</ref> که قطعاً درست نیست، زیرا او آنها را ندیده است، اما به کتاب‌های واصل دست یافته است. قاضی عبدالجبّار می‌نویسد:«ابوالهذیل، پیش زن واصل رفت؛ او دو صندوق از کلام واصل را به وی داد و شاید کلّ کلامش از آن باشد<ref> قاضی عبدالجبار، همان، ص 241</ref>».


    ابوالهذیل، محمد بن الهذیل بن عبدالله مکحول عبدی <ref>ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج4، ص 265</ref> معروف به علّاف، یا حَمْدان بن هـذیل علّاف <ref> شهرستانی، ملل و نحل، ج1، ص 49</ref> و یا محمد بن هـذیل بن عبدالله بن مکحول، <ref> خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج3، ص 366</ref> آزاد عبدالقیس، قبیله ای از قبایل [[بحرین]] است. <ref>ابن خلکان، همان جا</ref> طبق نوشته ی قدما او علّاف نبوده، ولی چون در بازار علّافان [[بصره]] ساکن بوده، به علّاف مشهور شده است. <ref>نک:قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ص 264؛ ابن المرتضی، طبقات المعتزله، ص44</ref> اما بعضی از پژوهندگان جدید بر این باورند که او پیشه علّافی داشته و مانند برخی دیگر از معتزلیان، همچون غزّال، نظّام، فُوطی، اسکافی و غیره به حرفه و پیشه اش شهرت یافته است. <ref>نک:قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ص 264؛ ابن المرتضی، طبقات المعتزله، ص44</ref>
    == شاگردان ==
    شاگردان برجسته و سرشناس علّاف، خواهرزاده اش، ابراهیم بن سیّار نظّام، متکلّم نامدار معتزلی و ابویعقوب یوسف بن عبدالله بن اسحق شَحّام (و:223 هـ) است که در عصر خود به ریاست [[معتزله]] [[بصره]] رسیده و در رد مخالفان و تفسیر قرآن و فن جدل از احذق مردم بوده است<ref> ابن المرتضی، همان، ص 72-71</ref>. ابوعبدالله دبّاغ، یحیی بن بشر ارجائی (یا ارجانی)، ابوعلی بن قائد اَسواری (و:200 هـ)، ابوجعفر بن مبشر و ابوبکر بن عبدالرحمن بن کَیسان اصم نیز از شاگردان او به شمار رفته‌اند<ref>همان، ص 78؛ نشار، همان، ج1، ص 451</ref>. به روایت ملطی، احمد بن ابی دواد وزیر نیز از شاگردان وی بوده است<ref>ملطی شافعی، همان، ص 44</ref>. عیسی بن محمد کاتب، ابوالعیناء و دیگران از وی روایت کرده‌اند<ref>ابن حجر عسقلانی، همان جا؛ خطیب بغدادی، همان، ج3، ص 366</ref>.


    =تبار ابوالهذیل علاف=
    == تالیفات علاف ==
    او کثیرالتألیف بوده و کتب و رسالات بسیاری در ردّ مخالفان، و نیز شرح و بیان برخی از مسائل کلامی-[[فلسفی]] و [[کلامی]] محض نوشته است. به روایت ملطی هزار و دویست کتاب در رد مخالفان و نقض کتاب‌های‌شان نگاشته و فقط کتاب الحجج را در [[اصول]]، وضع کرده است<ref>ملطی شافعی، همان، ص 43</ref>. ابن المرتضی از یحیی بن بشر حکایت می‌کند که ابوالهذیل در رد مخالفان در مسائل دقیق و جلیل کلام، شصت کتاب نوشت<ref> ابن المرتضی، همان، ص 44</ref>. ابن حجر نیز او را مولف کتاب‌های کثیری در مذهب اعتزال می‌شناسد<ref>ابن حجر عسقلانی، همان جا</ref>. در بعضی از نسخ الفهرست ابن ندیم، کتب ذیل به نام وی ثبت شده است:


    احتمال ایرانی بودنش هست، آشنایی وی به زبان فارسی و فرهنگ ایرانی، این احتمال را تقویت می‌کند. ملطی، آنجا که درباره ی ابوبکر بن عبدالرحمن بن کَیسان اصمّ سخن می گوید، می‌نویسد: ابوالهذیل وی را به فارسی، «خرامان» ملقّب می ساخت. <ref> ملطفی شافعی، التنبیه و الرّد علی اهل الاهواء و البدع، ص 42</ref> از حکایت ابوحیّان توحیدی <ref> نک:ابوحیان توحیدی، البصائر و الذّخائر، ص 178</ref> و حُصری قیروانی <ref>نک:حُصری قیروانی، جمع الجواهر فی الملح و النوادر، ص 74</ref> نیز برمی‌آید که او با زبان و فرهنگ ایرانی و کتاب جاویدان خرد آشنایی داشته است.
    # کتاب الامامة علی هشام
    # کتاب علی ابن شمر فی الإرجا
    # کتاب طاعة لایراد الله بها
    # کتاب علی السّوفسطائیه
    # کتاب علی المجوس
    # کتاب علی الیهود
    # کتاب التولید علی النّظام
    # کتاب الوعد و الوعید
    # کتاب مقتل غَیلان
    # کتاب الی الدّمشقیّین
    # کتاب المجالس
    # کتاب الحجّة
    # کتاب صفة الله بالعدل و نفی القبیح
    # کتاب الحجّة علی الملحدین
    # کتاب تسمیة اهل الاحداث
    # کتاب ضرار فی قوله ان الله یغضب من فعله
    # کتاب علی النّصاری
    # کتاب مسائل فی الحرکات و غیرها
    # کتاب علی عمار النّصرانی فی الردّ علی النّصاری
    # کتاب فی صفة الغضب و الرّضا من الله رجل ثناوه
    # کتاب السَّخط و الرّضا
    # کتاب المخلوق علی حفص الفرد
    # کتاب الرّد علی مکیف المدینی(؟)
    # کتاب الحدّ علی ابراهیم
    # کتاب الرّد علی الغیلانیّة فی الارجاء
    # کاب علی حفص الفرد فی فعل و یفعل
    # کتاب علی النّظام فی تجویز القدرة علی الظّلم
    # کتاب علی النّظام فی خلق الشیء و جوابه عنه
    # کتاب الرّد علی القدریّه و المجّبّره
    # کتاب علی ضرار و جهم و ابی حنیفه و حفص فی المخلوق
    # کتاب علی النّظام فی الانسان
    # کتاب الرّد علی اهل الادیان
    # کتاب فی جمیع الاصناف
    # کتاب الاستطاعة
    # کتاب الحرکات
    # کتاب فی خلق الشی ء عن الشیء
    # کتاب التفهّم و حرکات اهل الجنة
    # کتاب جواب القبائی
    # کتاب علی من قال تعذیب الاطفال
    # کتاب الحوض و الشفّاعة وعذاب القبر
    # کتاب علی اصحاب الحدیث فی التّشبیه
    # کتاب تثبیت الاعراض
    # کتاب السمع و البصر عملا ام عمل بهما
    # کتاب الانسان ما هو
    # کتاب علامات صدق الرسول
    # کتاب طول الانسان و لونه و تالیفه
    # کتاب فی الصوت ما هو<ref> ابن ندیم، الفهرست، ص 296</ref>.
    [[ابن خلکان]] نوشته است:«ابوالهذیل را کتابی است معروف به میلاس؛ میلاس، مجوسی بوده؛ ابوالهذیل را با جماعتی از ثنویّه گرد آورده و ابوالهذیل، ثنویّه را مجاب کرده و میلاس [[اسلام]] آورده است<ref> ابن خلکان، همان، ج4، ص 266</ref>». در منابع دیگر کتاب‌هایی به وی نسبت داده شده که برخی از آنها در ثبت [[ابن ندیم]] مذکور است، از جمله:


    =استادان و مشایخ=
    # رساله‌ای که در آن از [[عدل]]، [[توحید]] و وعید برای عامه سخن رانده است؛ ملطی به گونه‌ای به تحسین این رساله پرداخته<ref>ملطی شافعی، همان جا</ref> که گویا آن را دیده است.
    # کتاب الحُجَج؛ در این کتاب از فنای مقدورات [[خداوند]] سخن گفته است<ref>بغدادی، الفرق بین الفرق، ص 124</ref>.
    # کتاب القوالب؛ در این کتاب، بابی است که در ردّ دهریّه است. او در این کتاب، قول دهریّه را ذکر کرده که به موحّدین گفته‏‌اند: وقتی که جایز شد بعد از هر حرکتی، حرکتی جز آن و بعد از هر حادثی، حادثی جز آن باشد تا بی نهایت، پس چرا درست نیست قول کسانی که می‌گویند:حرکتی نیست مگر این‌که پیش از آن، حرکتی است و حادثی نیست مگر آنکه پیش از آن حادثی است تا بی نهایت؟ او از این الزام، جواب داده و آنها را برابر دانسته و گفته است: هم‌چنان که حوادث را آغازی است که پیش از آن حادثی نبوده، هم‌چنین آنها را آخری است که بعد از آن حادثی نخواهد بود و لذا قایل به فنای مقدورات الهی شده است<ref>همان جا</ref>.
    # الرّد علی النّظام<ref>همان، ص 132</ref>
    # کتابی در ردّ بر نظام در خصوص اعراض، انسان و جز لایتجزّی<ref> همان جا</ref>
    # الاصول الخمسه که آن را در زمان [[هارون الرشید]] نگاشته است<ref>نسفی، بحرالکلام به نقل از:رسایل العدل و التوحید، ج1، ص 461</ref>.
    # کتاب الحجّة، در اصول<ref>ملطی شافعی، همان جا</ref> به احتمال قوی، [[اصول فقه]]


    ابوالهذیل، اعتزال را در بصره از ابوعمرو و عثمان بن خالد طویل، شاگرد واصل بن عطا و عمرو بن عبید و فرستاده واصل به آرمینیّه <ref>نک:قاضی عبدالجبار، همان، ص 164، 251؛ ابن المرتضی، همان، ص 44؛ حمیری، الحور العین، ص 208؛ شهرستانی، همان جا، جرجانی، شرح مواقف، ج8، ص 379؛ مقریزی، الخطط المقریزیه، ج4، ص 165</ref> و بشربن سعید و ابوعثمان زعفرانی، مصاحبان واصل <ref> ملطی شافعی، همان، ص 43</ref> آموخته، و به روایت خیاط در مجلس ابوموسی مردار (و:226 هـ) نیز حضور یافته و از مقالات وی درباره ی عدل و سایر مسایل کلامی بهره مند شده و تحت تأثیرش قرار گرفته و مجلسش را ستوده است.<ref> خیاط، الانتصار، ص 119-118</ref> ابوالهذیل از غیاث بن ابراهیم قاضی، سلیمان بن مریم و جز آنان هم به نقل روایت پرداخته است.<ref> ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج5، ص 413</ref> گفتنی است خیاط، واصل و عمرو را از شیوخ علّاف به شمار آورده <ref> خیاط، همان، ص 119</ref> که قطعاً درست نیست، زیرا او آنها را ندیده است، اما به کتاب های واصل دست یافته است. قاضی عبدالجبّار می‌نویسد:«ابوالهذیل، پیش زن واصل رفت؛ او دو صندوق از کلام واصل را به وی داد و شاید کلّ کلامش از آن باشد». <ref> قاضی عبدالجبار، همان، ص 241</ref>
    == پانویس ==
    {{پانویس}}


    =شاگردان=
    شاگردان برجسته و سرشناس علّاف، خواهرزاده اش، ابراهیم بن سیّار نظّام، متکلّم نامدار معتزلی و ابویعقوب یوسف بن عبدالله بن اسحق شَحّام (و:223 هـ) است که در عصر خود به ریاست معتزله بصره رسیده و در رد مخالفان و تفسیر قرآن و فن جدل از احذق مردم بوده است.<ref> ابن المرتضی، همان، ص 72-71</ref> ابوعبدالله دبّاغ، یحیی بن بشر ارجائی (یا ارجانی)، ابوعلی بن قائد اَسواری (و:200 هـ)، ابوجعفر بن مبشر و ابوبکر بن عبدالرحمن بن کَیسان اصم نیز از شاگردان او به شمار رفته اند.<ref>همان، ص 78؛ نشار، همان، ج1، ص 451</ref> به روایت ملطی، احمد بن ابی دواد وزیر نیز از شاگردان وی بوده است.<ref>ملطی شافعی، همان، ص 44</ref> عیسی بن محمد کاتب، ابوالعیناء و دیگران از وی روایت کرده اند.<ref>ابن حجر عسقلانی، همان جا؛ خطیب بغدادی، همان، ج3، ص 366</ref>
    =تالیفات علاف=
    او کثیرالتألیف بوده و کتب و رسالات بسیاری در ردّ مخالفان، و نیز شرح و بیان برخی از مسائل کلامی-[[فلسفی]] و [[کلامی]] محض نوشته است. به روایت ملطی هزار و دویست کتاب در رد مخالفان و نقض کتاب هایشان نگاشته و فقط کتاب الحجج را در [[اصول]]، وضع کرده است. <ref>ملطی شافعی، همان، ص 43</ref> ابن المرتضی از یحیی بن بشر حکایت می‌کند که ابوالهذیل در رد مخالفان در مسائل دقیق و جلیل کلام، شصت کتاب نوشت. <ref> ابن المرتضی، همان، ص 44</ref> ابن حجر نیز او را مولف کتاب های کثیری در مذهب اعتزال می شناسد. <ref>ابن حجر عسقلانی، همان جا</ref> در بعضی از نسخ الفهرست ابن ندیم، کتب ذیل به نام وی ثبت شده است:
    #
    #کتاب الامامة علی هشام
    #
    #کتاب علی ابن شمر فی الإرجا
    #
    #کتاب طاعة لایراد الله بها
    #
    #کتاب علی السّوفسطائیه
    #
    #کتاب علی المجوس
    #
    #کتاب علی الیهود
    #
    #کتاب التولید علی النّظام
    #
    #کتاب الوعد و الوعید
    #
    #کتاب مقتل غَیلان
    #
    #کتاب الی الدّمشقیّین
    #
    #کتاب المجالس
    #
    #کتاب الحجّة
    #
    #کتاب صفة الله بالعدل و نفی القبیح
    #
    #کتاب الحجّة علی الملحدین
    #
    #کتاب تسمیة اهل الاحداث
    #
    #کتاب ضرار فی قوله ان الله یغضب من فعله
    #
    #کتاب علی النّصاری
    #
    #کتاب مسائل فی الحرکات و غیرها
    #
    #کتاب علی عمار النّصرانی فی الردّ علی النّصاری
    #
    #کتاب فی صفة الغضب و الرّضا من الله رجل ثناوه
    #
    #کتاب السَّخط و الرّضا
    #
    #کتاب المخلوق علی حفص الفرد
    #
    #کتاب الرّد علی مکیف المدینی(؟)
    #
    #کتاب الحدّ علی ابراهیم
    #
    #کتاب الرّد علی الغیلانیّة فی الارجاء
    #
    #کاب علی حفص الفرد فی فعل و یفعل
    #
    #کتاب علی النّظام فی تجویز القدرة علی الظّلم
    #
    #کتاب علی النّظام فی خلق الشیء و جوابه عنه
    #
    #کتاب الرّد علی القدریّه و المجّبّره
    #
    #کتاب علی ضرار و جهم و ابی حنیفه و حفص فی المخلوق
    #
    #کتاب علی النّظام فی الانسان
    #
    #کتاب الرّد علی اهل الادیان
    #
    #کتاب فی جمیع الاصناف
    #
    #کتاب الاستطاعة
    #
    #کتاب الحرکات
    #
    #کتاب فی خلق الشی ء عن الشیء
    #
    #کتاب التفهّم و حرکات اهل الجنة
    #
    #کتاب جواب القبائی
    #
    #کتاب علی من قال تعذیب الاطفال
    #
    #کتاب الحوض و الشفّاعة وعذاب القبر
    #
    #کتاب علی اصحاب الحدیث فی التّشبیه
    #
    #کتاب تثبیت الاعراض
    #
    #کتاب السمع و البصر عملا ام عمل بهما
    #
    #کتاب الانسان ما هو
    #
    #کتاب علامات صدق الرسول
    #
    #کتاب طول الانسان و لونه و تالیفه
    #
    #کتاب فی الصوت ما هو. <ref> ابن ندیم، الفهرست، ص 296</ref>
    #
    [[ابن خلکان]] نوشته است:«ابوالهذیل را کتابی است معروف به میلاس؛ میلاس، مجوسی بوده؛ ابوالهذیل را با جماعتی از ثنویّه گرد آورده و ابوالهذیل، ثنویّه را مجاب کرده و میلاس [[اسلام]] آورده است». <ref> ابن خلکان، همان، ج4، ص 266</ref> در منابع دیگر کتاب هایی به وی نسبت داده شده که برخی از آنها در ثبت ابن ندیم مذکور است، از جمله:
    1- رساله ای که در آن از [[عدل]]، [[توحید]] و وعید برای عامه سخن رانده است؛ ملطی به گونه‌ای به تحسین این رساله پرداخته <ref>ملطی شافعی، همان جا</ref> که گویا آن را دیده است.
    2- کتاب الحُجَج؛ در این کتاب از فنای مقدورات [[خداوند]] سخن گفته است. <ref>بغدادی، الفرق بین الفرق، ص 124</ref>
    3- کتاب القوالب؛ در این کتاب، بابی است که در ردّ دهریّه است. او در این کتاب، قول دهریّه را ذکر کرده که به موحّدین گفته اند: وقتی که جایز شد بعد از هر حرکتی، حرکتی جز آن و بعد از هر حادثی، حادثی جز آن باشد تا بی نهایت، پس چرا درست نیست قول کسانی که می گویند:حرکتی نیست مگر اینکه پیش از آن، حرکتی است و حادثی نیست مگر آنکه پیش از آن حادثی است تا بی نهایت؟ او از این الزام، جواب داده و آنها را برابر دانسته و گفته است: همچنان که حوادث را آغازی است که پیش از آن حادثی نبوده، همچنین آنها را آخری است که بعد از آن حادثی نخواهد بود و لذا قایل به فنای مقدورات الهی شده است. <ref>همان جا</ref>
    4- الرّد علی النّظام <ref>همان، ص 132</ref>
    5- کتابی در ردّ بر نظام در خصوص اعراض، انسان و جز لایتجزّی <ref> همان جا</ref>
    6- الاصول الخمسه که آن را در زمان [[هارون الرشید]] نگاشته است. <ref>نسفی، بحرالکلام به نقل از:رسایل العدل و التوحید، ج1، ص 461</ref>
    7- کتاب الحجّة، در اصول <ref>ملطی شافعی، همان جا</ref> به احتمال قوی، [[اصول فقه]]
    =منبع=


    == منابع ==
    [https://rasekhoon.net/article/show/790418/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%B0%DB%8C%D9%84-%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%81-%D9%81%DB%8C%D9%84%D8%B3%D9%88%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D9%87-1 برگرفته از سایت راسخون]  
    [https://rasekhoon.net/article/show/790418/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%B0%DB%8C%D9%84-%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%81-%D9%81%DB%8C%D9%84%D8%B3%D9%88%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D9%87-1 برگرفته از سایت راسخون]  


    =پانویس=
    [[رده:عالمان]]
    {{پانویس|2}}
    [[رده:عالمان اهل سنت]]
     
    [[رده:متکلمان]]
    [[رده:فیلسوفان مسلمان]]
    [[رده:معتزلیان]]

    نسخهٔ ‏۲۰ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۱۶

    ابوالهذیل علاف
    ابوالهذیل علاف.jpg
    نام کاملمحمد بن هذیل بن عبدالله مکحول عبدی
    اطلاعات شخصی
    روز تولدآغاز خلافت عباسیان
    محل تولدبصره
    روز درگذشت۲۲۶ تا ۲۳۵
    دیناسلام
    استادان
    • عثمان بن خالد طویل
    • بشر بن سعید
    • ابوعثمان زعفرانی
    شاگردان
    • ابراهیم بن سیّار نظّام
    • ابویعقوب یوسف بن عبدالله بن اسحق شَحّام
    آثار
    • الحجج
    • علی المجوس الی الدّمشقیّین
    • و...
    فعالیت‌هااز نخستین پیشوایان معتزله

    ابوالهذیل محمد بن هذیل بن عبدالله (یا عبیدالله) بن مکحول بصری، ملقب به علاف از بزرگ‌ترین متکلمین قرن دوم و سوم و از نخستین پیشوایان معتزله بود. وی که محمد شهرستانی از او با عنوان «ابوالهذیل حمدان بن هذیل علاف» یاد می‌کند در حوالی سال 130 هجری‌قمری زاده شده و بیشتر عمر خود را در بصره گذرانده است.

    ابوهذیل شاگرد عثمان بن ابی عثمان، بشر بن سعید و ابوعثمان زعفرانی است که این جمله شاگردان واصل بن عطا و عمرو بن عبید بوده‌اند. ابوالهذیل به سبب عمر بلند و استمرار تدریس، شاگردان بسیاری پرورش داده است. تا جایی که می‌توان از جمله آنان به مأمون خلیفه عباسی اشاره کرد. ابوهذیل را در جدل بسیار زبردست دانسته‌اند و وسعت اطلاعات او را به حدّ اغراق‌آمیزی تشریح کرده‌اند.

    وی در دوره مأمون که دوره بلوغ و نشاط اعتزال است، در گسترش آراء خویش بسیار کوشا بوده است. سفرها و مناظرات بسیار وی با دانشمندان مرجئه جبریه، امامیه و حتی دیگر متکلمان معتزله نمونه گویای این تلاش است. ابوهذیل در سال‌های آخر عمر به کوری دچار شده و در سال 226 یا 227 و یا 235 هجری قمری در سامرا درگذشت. وی که نسبت به بنی‌هاشم گرایش داشته، صراحتاً علی(علیه‌السلام) را بر عثمان برتری می‌داده است. جالب اینجاست که نماز میت بر جنازه وی بنابر مذهب امامیه، با پنج تکبیر بوده است. از ابوهذیل بیش از 1200 کتاب که قریب به اتفاق آنها در ردّ بر مخالفین نگاشته شده، نقل شده است.

    مکان و زمان تولد و مرگ

    او در آغاز خلافت عباسیان در سال 131 هـ، یا 134 هـ[۱] و یا 135 هـ [۲] در شهر بصره به دنیا آمده و بزرگ شده و پرورش یافته و دانش آموخته، و تا سال 204 هـ، در آنجا بوده است. اما در همین سال، در عصر خلافت مأمون، شاید به دعوت وی وارد بغداد شده[۳] و حداقل حدود 17 سال در این شهر اقامت گزیده و پس از آن به سُرَّمَن رَای (نام سامره و سامرا) رفته و در سال 226 هـ یا 227 هـ، اواخر خلافت معتصم یا در ایام خلافت واثق[۴] در میان سال‌های 227 هـ تا 232 هـ و یا در سال 235 هـ در آغاز خلافت متوکّل در همان شهر مرده و ابوعبدالله احمد بن ابی داود(و:240 هـ) ادیب، فقیه و متکلم معتزلی با پنج تکبیر، یعنی برابر فقه شیعه بر جنازه وی نمازگزارده است[۵].

    نام و شهرت

    ابوالهذیل، محمد بن الهذیل بن عبدالله مکحول عبدی[۶] معروف به علّاف، یا حَمْدان بن هـذیل علّاف [۷] و یا محمد بن هـذیل بن عبدالله بن مکحول، [۸] آزاد عبدالقیس، قبیله ای از قبایل بحرین است[۹]. طبق نوشته قدما او علّاف نبوده، ولی چون در بازار علّافان بصره ساکن بوده، به علّاف مشهور شده است[۱۰]. اما بعضی از پژوهندگان جدید بر این باورند که او پیشه علّافی داشته و مانند برخی دیگر از معتزلیان، همچون غزّال، نظّام، فُوطی، اسکافی و غیره به حرفه و پیشه اش شهرت یافته است[۱۱].

    تبار ابوالهذیل علاف

    احتمال ایرانی بودنش هست، آشنایی وی به زبان فارسی و فرهنگ ایرانی، این احتمال را تقویت می‌کند. ملطی، آنجا که درباره ابوبکر بن عبدالرحمن بن کَیسان اصمّ سخن می‌گوید، می‌نویسد: ابوالهذیل وی را به فارسی، «خرامان» ملقّب می‌ساخت[۱۲]. از حکایت ابوحیّان توحیدی[۱۳] و حُصری قیروانی [۱۴] نیز برمی‌آید که او با زبان و فرهنگ ایرانی و کتاب جاویدان خرد آشنایی داشته است.

    استادان و مشایخ

    ابوالهذیل، اعتزال را در بصره از ابوعمرو و عثمان بن خالد طویل، شاگرد واصل بن عطا و عمرو بن عبید و فرستاده واصل به آرمینیّه[۱۵] و بشربن سعید و ابوعثمان زعفرانی، مصاحبان واصل [۱۶] آموخته، و به روایت خیاط در مجلس ابوموسی مردار (و:226 هـ) نیز حضور یافته و از مقالات وی درباره عدل و سایر مسایل کلامی بهره‌مند شده و تحت تأثیرش قرار گرفته و مجلسش را ستوده است[۱۷]. ابوالهذیل از غیاث بن ابراهیم قاضی، سلیمان بن مریم و جز آنان هم به نقل روایت پرداخته است[۱۸]. گفتنی است خیاط، واصل و عمرو را از شیوخ علّاف به شمار آورده[۱۹] که قطعاً درست نیست، زیرا او آنها را ندیده است، اما به کتاب‌های واصل دست یافته است. قاضی عبدالجبّار می‌نویسد:«ابوالهذیل، پیش زن واصل رفت؛ او دو صندوق از کلام واصل را به وی داد و شاید کلّ کلامش از آن باشد[۲۰]».

    شاگردان

    شاگردان برجسته و سرشناس علّاف، خواهرزاده اش، ابراهیم بن سیّار نظّام، متکلّم نامدار معتزلی و ابویعقوب یوسف بن عبدالله بن اسحق شَحّام (و:223 هـ) است که در عصر خود به ریاست معتزله بصره رسیده و در رد مخالفان و تفسیر قرآن و فن جدل از احذق مردم بوده است[۲۱]. ابوعبدالله دبّاغ، یحیی بن بشر ارجائی (یا ارجانی)، ابوعلی بن قائد اَسواری (و:200 هـ)، ابوجعفر بن مبشر و ابوبکر بن عبدالرحمن بن کَیسان اصم نیز از شاگردان او به شمار رفته‌اند[۲۲]. به روایت ملطی، احمد بن ابی دواد وزیر نیز از شاگردان وی بوده است[۲۳]. عیسی بن محمد کاتب، ابوالعیناء و دیگران از وی روایت کرده‌اند[۲۴].

    تالیفات علاف

    او کثیرالتألیف بوده و کتب و رسالات بسیاری در ردّ مخالفان، و نیز شرح و بیان برخی از مسائل کلامی-فلسفی و کلامی محض نوشته است. به روایت ملطی هزار و دویست کتاب در رد مخالفان و نقض کتاب‌های‌شان نگاشته و فقط کتاب الحجج را در اصول، وضع کرده است[۲۵]. ابن المرتضی از یحیی بن بشر حکایت می‌کند که ابوالهذیل در رد مخالفان در مسائل دقیق و جلیل کلام، شصت کتاب نوشت[۲۶]. ابن حجر نیز او را مولف کتاب‌های کثیری در مذهب اعتزال می‌شناسد[۲۷]. در بعضی از نسخ الفهرست ابن ندیم، کتب ذیل به نام وی ثبت شده است:

    1. کتاب الامامة علی هشام
    2. کتاب علی ابن شمر فی الإرجا
    3. کتاب طاعة لایراد الله بها
    4. کتاب علی السّوفسطائیه
    5. کتاب علی المجوس
    6. کتاب علی الیهود
    7. کتاب التولید علی النّظام
    8. کتاب الوعد و الوعید
    9. کتاب مقتل غَیلان
    10. کتاب الی الدّمشقیّین
    11. کتاب المجالس
    12. کتاب الحجّة
    13. کتاب صفة الله بالعدل و نفی القبیح
    14. کتاب الحجّة علی الملحدین
    15. کتاب تسمیة اهل الاحداث
    16. کتاب ضرار فی قوله ان الله یغضب من فعله
    17. کتاب علی النّصاری
    18. کتاب مسائل فی الحرکات و غیرها
    19. کتاب علی عمار النّصرانی فی الردّ علی النّصاری
    20. کتاب فی صفة الغضب و الرّضا من الله رجل ثناوه
    21. کتاب السَّخط و الرّضا
    22. کتاب المخلوق علی حفص الفرد
    23. کتاب الرّد علی مکیف المدینی(؟)
    24. کتاب الحدّ علی ابراهیم
    25. کتاب الرّد علی الغیلانیّة فی الارجاء
    26. کاب علی حفص الفرد فی فعل و یفعل
    27. کتاب علی النّظام فی تجویز القدرة علی الظّلم
    28. کتاب علی النّظام فی خلق الشیء و جوابه عنه
    29. کتاب الرّد علی القدریّه و المجّبّره
    30. کتاب علی ضرار و جهم و ابی حنیفه و حفص فی المخلوق
    31. کتاب علی النّظام فی الانسان
    32. کتاب الرّد علی اهل الادیان
    33. کتاب فی جمیع الاصناف
    34. کتاب الاستطاعة
    35. کتاب الحرکات
    36. کتاب فی خلق الشی ء عن الشیء
    37. کتاب التفهّم و حرکات اهل الجنة
    38. کتاب جواب القبائی
    39. کتاب علی من قال تعذیب الاطفال
    40. کتاب الحوض و الشفّاعة وعذاب القبر
    41. کتاب علی اصحاب الحدیث فی التّشبیه
    42. کتاب تثبیت الاعراض
    43. کتاب السمع و البصر عملا ام عمل بهما
    44. کتاب الانسان ما هو
    45. کتاب علامات صدق الرسول
    46. کتاب طول الانسان و لونه و تالیفه
    47. کتاب فی الصوت ما هو[۲۸].

    ابن خلکان نوشته است:«ابوالهذیل را کتابی است معروف به میلاس؛ میلاس، مجوسی بوده؛ ابوالهذیل را با جماعتی از ثنویّه گرد آورده و ابوالهذیل، ثنویّه را مجاب کرده و میلاس اسلام آورده است[۲۹]». در منابع دیگر کتاب‌هایی به وی نسبت داده شده که برخی از آنها در ثبت ابن ندیم مذکور است، از جمله:

    1. رساله‌ای که در آن از عدل، توحید و وعید برای عامه سخن رانده است؛ ملطی به گونه‌ای به تحسین این رساله پرداخته[۳۰] که گویا آن را دیده است.
    2. کتاب الحُجَج؛ در این کتاب از فنای مقدورات خداوند سخن گفته است[۳۱].
    3. کتاب القوالب؛ در این کتاب، بابی است که در ردّ دهریّه است. او در این کتاب، قول دهریّه را ذکر کرده که به موحّدین گفته‏‌اند: وقتی که جایز شد بعد از هر حرکتی، حرکتی جز آن و بعد از هر حادثی، حادثی جز آن باشد تا بی نهایت، پس چرا درست نیست قول کسانی که می‌گویند:حرکتی نیست مگر این‌که پیش از آن، حرکتی است و حادثی نیست مگر آنکه پیش از آن حادثی است تا بی نهایت؟ او از این الزام، جواب داده و آنها را برابر دانسته و گفته است: هم‌چنان که حوادث را آغازی است که پیش از آن حادثی نبوده، هم‌چنین آنها را آخری است که بعد از آن حادثی نخواهد بود و لذا قایل به فنای مقدورات الهی شده است[۳۲].
    4. الرّد علی النّظام[۳۳]
    5. کتابی در ردّ بر نظام در خصوص اعراض، انسان و جز لایتجزّی[۳۴]
    6. الاصول الخمسه که آن را در زمان هارون الرشید نگاشته است[۳۵].
    7. کتاب الحجّة، در اصول[۳۶] به احتمال قوی، اصول فقه

    پانویس

    1. ↑ ابن خلکان، همان، ج4، ص 266
    2. ↑ خطیب بغدادی، همان، ج 3، ص 370
    3. ↑ الغرابی، ابوالهذیل علاف، ص 14
    4. ↑ نک:خطیب بغدادی، همان جا:ابن خلکان، همان، ج4، ص 267
    5. ↑ خطیب بغدادی، همان جا
    6. ↑ ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج4، ص 265
    7. ↑ شهرستانی، ملل و نحل، ج1، ص 49
    8. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج3، ص 366
    9. ↑ ابن خلکان، همان جا
    10. ↑ نک:قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ص 264؛ ابن المرتضی، طبقات المعتزله، ص44
    11. ↑ نک:قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ص 264؛ ابن المرتضی، طبقات المعتزله، ص44
    12. ↑ ملطفی شافعی، التنبیه و الرّد علی اهل الاهواء و البدع، ص 42
    13. ↑ نک:ابوحیان توحیدی، البصائر و الذّخائر، ص 178
    14. ↑ نک:حُصری قیروانی، جمع الجواهر فی الملح و النوادر، ص 74
    15. ↑ نک:قاضی عبدالجبار، همان، ص 164، 251؛ ابن المرتضی، همان، ص 44؛ حمیری، الحور العین، ص 208؛ شهرستانی، همان جا، جرجانی، شرح مواقف، ج8، ص 379؛ مقریزی، الخطط المقریزیه، ج4، ص 165
    16. ↑ ملطی شافعی، همان، ص 43
    17. ↑ خیاط، الانتصار، ص 119-118
    18. ↑ ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج5، ص 413
    19. ↑ خیاط، همان، ص 119
    20. ↑ قاضی عبدالجبار، همان، ص 241
    21. ↑ ابن المرتضی، همان، ص 72-71
    22. ↑ همان، ص 78؛ نشار، همان، ج1، ص 451
    23. ↑ ملطی شافعی، همان، ص 44
    24. ↑ ابن حجر عسقلانی، همان جا؛ خطیب بغدادی، همان، ج3، ص 366
    25. ↑ ملطی شافعی، همان، ص 43
    26. ↑ ابن المرتضی، همان، ص 44
    27. ↑ ابن حجر عسقلانی، همان جا
    28. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ص 296
    29. ↑ ابن خلکان، همان، ج4، ص 266
    30. ↑ ملطی شافعی، همان جا
    31. ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، ص 124
    32. ↑ همان جا
    33. ↑ همان، ص 132
    34. ↑ همان جا
    35. ↑ نسفی، بحرالکلام به نقل از:رسایل العدل و التوحید، ج1، ص 461
    36. ↑ ملطی شافعی، همان جا


    منابع

    برگرفته از سایت راسخون

    برگرفته از «https://fa.wikivahdat.com/w/index.php?title=ابوالهذیل_علاف&oldid=156999»