بداء

بداء به معنای تغيير مقدّرات غير حتمی حاصل از افعال اختياری انسان‌ها است. بر اساس وعده‌ الهی، برخی از امور نظیر دادن صدقه به فقیر، نیکی به پدر و مادر، صله ارحام و یا ترک این امور می‌تواند انسان را دچار سرنوشت نیک یا بد بکند.

معنای لغوی بداء

واژه «بَداء» اسم مصدر از ماده «بدو» است. این واژه در چند معنا استمعال شده است.1. به معنای آشکار شدن از خفا. 2.به معنای ظهور چیزی از عدم. 3. به معنای تغییر در قصد.

معنای اصطلاحی بداء

بداء در اصطلاح، به معنای آشکار شدن امری است از ناحیه خداوند برخلاف آنچه مورد انتظار بوده‌ است.پس بداء در واقع محو امر اول و اثبات امر دوم است در حالی که خداوند در‌باره هر دو امر آگاه است. علمای شیعه تأکید کرده‌اند که بداء درباره خداوند به معنای دگرگون شدن اراده او نیست، بلکه این لفظ همانند غضب و رضا در حق خداوند، مجازا استعمال می‌شود.

تاریخچه بداء

بداء از جمله اعتقاداتی است که ریشه در روایات و نیز مباحث روایی و کلامی شیعه دارد. برخی از متکلمان همچون فخر رازی و نیز سلیمان بن جریر زیدی معتقدند که بداء از ابتکارات امامیه است. ولی عبدالکریم شهرستانی ریشه اعتقاد به بداء را به کیسانیه نسبت می‌دهد که در کلمات مختارثقفی مورد استفاده قرار گرفته است. با این حال برخی از مفسران معتقدند که بداء ریشه قرآنی دارد آن جا که قرآن در برخی از آیات تصریح به نسخ می‌کند و یا در برخی دیگر، از لوح و محو و اثبات آن سخن می‌گوید و نیز وجود برخی از راوایات که اتفاقا در منابع اهل سنت در‌باره بداء بیان شده است این ادعا را که شیعیان مبتکر بداء بودند رد می‌کند. شیخ مفید معتقد است که تمام مذاهب اسلامی بداء را قبول دارند و اگر مذاهب اهل سنت و جماعت با امامیه اختلافی در‌این‌باره دارند، آن اختلاف لفظی است و گرنه هیچ مذهبی نمی‌تواند بداء را انکار کند و بگوید که خداوند احکام را تشریع و سپس نسخ می‌کند و یا اگر کسی را بمیراند دوباره زنده می‌کند و یا به کسی مالی ببخشد از او پس می‌گیرد. بنابراین، هیچ مسملمانی منکر چنین چیزی نیست. از دیگر علمای امامیه علامه طباطبایی نیز اختلاف بر سر بداء را لفظی می‌داند و به همین دلیل در تفسیر خود به طور مستقل به آن نمی‌پردازد.

بداء در قرآن

در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که مفهوم و مصداق این عقیده را بیان می‌کند که به یک نمونه اشاره می‌شود. می‌فرماید: خداوند هر چه را که خواهد محو می‌کند و هر آنچه را که بخواهد ثابت می‌کند. «یمحوا اللّه ما یشاء ویثبت و عنده أُمُ الکتاب» امام صادق (ع) در بیان این آیه می‌فرماید: آیا غیر از این است که خداوند ثابت را محو می‌کند و آنچه را که محو است ثابت می‌کند.

بداء در روایات

در احادیث اعتقاد به مفهوم صحیح بداء، در راستای شناخت حقیقی توحید قرار داده شده است به‌ طوری که بدون آن، نمی‌توان خالق را به طور واقعی شناخت. در ادامه به دو روایت اشاره می‌شود. 1. امام صادق (ع) فرمود: عبادت برتر خداوند (توسط بندگان) با اعتقاد به بداء حاصل می‌شود. 2.امام صادق (ع) فرمود: هیچ یک از پیامبران به نبوت نرسیدند مگر اینکه برای خداوند به پنج خصلت اعتراف کردند که عبارت است از: بداء، مشیت، سجود، عبودیت و اطاعت.

حوادث مربوط به بداء

در منابع روایی و تاریخی امامیه، حوادثی به بداء نسبت داده شده است که برای مثال به دو نمونه از آن اشاره می‌شود. نمونه اول مربوط به مرگ بزرگ‌ترین فرزند امام صادق(ع) و نمونه دوم مربوط به مرگ بزرگ‌ترین فرزند امام هادی(ع) می‌باشد که به گمان گروهی از شیعیان، اسماعیل امام بعد از امام ششم، و محمد امام بعد از امام دهم بود؛ اما آنهادر زمان حیات پدران شان از دنیا رفتند و با بدائی که حاصل شد، معلوم شد که امام بعدی، فرزندان دیگر آن دو امام بودند.

آثار اعتقادی به بَداء

اعتقاد به بَداء از سوی اهل بیت علهیم السلام از علائم بندگی به حساب می‌آید و علاوه اجر فراوانی برایش در نظر گرفته می‌شود. از امام صادق(ع) نقل شده است: «اگر مردم می‌دانستند اعتقاد به بَداء چه پاداشی دارد، هرگز از سخن گفتن درباره آن خسته نمی‌شدند. امام صادق(ع) بداء را از باورهای اصلی پیامبران برشمردند که هر پیامبری باید به آن اقرار کند. امام صادق(ع) می‌فرماید: نباید اعتقاد به بداء را به معنای آشکار شدن چیزی برای خدا دانست چرا که در خداوند نادانی راه ندارد. «از خداوند بداء حاصل نمی‌شود مگر این که از قبل به آن موضوع علم داشته است.

بداء در منابع اهل سنت

در منابع روایی اهل سنت نیز روایاتی در باب بداء نقل شده است. در صحیح بخاری ابی هریره در باب توسعه رزق به‌ واسطه صله‌ رحم، از پیامبر(ص) نقل می‌کند که فرمود: «هر کسی که دوست دارد روزی‌اش توسعه یابد و نیز بابت تاخیر مرگش خوشحال شود، پس باید صله‌ رحم کند. همچنین، در باب دعا برای کثرت مال و برکت، از امّ سلیم نقل شده که او از پیامبر(ص) درخواست دعا کرده و پیامبر(ص) نیز در پاسخ فرمودند: «خدایا مال و فرزند او را بیفزا و در آنچه به او عطا فرمودی برکت عنایت بفرما. بنابراین، روایاتی که دلالت بر بداء دارند، در منابع اهل سنت فراوان است و به همین جهت، آنها نیز گریزی از پذیرش بداء ندارند؛ اگرچه با لفظ بداء مخالفت می‌کنند و شیعه را مبتکر این اعتقاد می‌دانند.