جعفر بن محمد بن قولویه قمی

جعفر بن محمد بن قولویه قمی
نام کامل	جعفر بن محمد بن قولویه قمی
نام‌های دیگر	جعفر بن محمد بن مسرور مسرور قولویه
اطلاعات شخصی
روز تولد	280ق.
محل تولد	قم
روز درگذشت	368ق.
دین	اسلام، شیعه
استادان	سعدبن عبدالله اشعری علی بن بابویه قمی ابن ولید قمی ابوعبدالله محمدبن ابی‏‌القاسم «ماجیلویه»
شاگردان	شیخ مفید
فعالیت‌ها	فقیه، محدث

جعفر بن محمد بن قولویه قمی (جعفر بن محمد بن مسرور)، فقیه و محدث مشهور امامی. شاگردی او نزد «سعدبن عبدالله اشعری» نشان‏‌گر آن است که وی هنگام وفات استادش، از سن کافی برای استماع حدیث(بیست ساله) برخوردار بوده است. پدرش «ابوجعفر محمد بن قولویه» معروف به «مسلمه» یا «ممله» از محدثان بزرگ بود و برادرش «ابوالحسین علی بن محمد بن قولویه» نیز از محدثان شیعه بوده است. ابن‏‌قولویه از فقهای صاحب فتوی بود که سعی داشت راه اجتهاد را در عرصه حدیث باز کند.

زندگی‌نامه

جعفر بن محمد بن قولویه قمی، فقیه و محدث مشهور امامی. نام دیگر او «جعفر بن محمد بن مسرور» است، زیرا نام‌های جد او «مسرور» و «قولویه» بوده است. از زادگاه و تاریخ ولادت او اطلاعی در دست نیست اما شاگردی او نزد «سعدبن عبدالله اشعری» نشان‏‌گر آن است که وی هنگام وفات استادش، از سن کافی برای استماع حدیث(بیست ساله) برخوردار بوده است، بنابراین می‏‌توان تولد او را حدود 280هجری در نظر گرفت. وی در یک خانواده علمی و مذهبی دیده به جهان گشود. پدرش «ابوجعفر محمد بن قولویه» معروف به «مسلمه» یا «ممله» از محدثان بزرگ بود که در قم درگذشته و در کنار بقعه علی بن بابویه قمی به خاک سپرده شده است. برادرش «ابوالحسین علی بن محمد بن قولویه» نیز از محدثان شیعه بوده و کتاب «فضل العلم و آدابه» از اوست. وی از برادرش کوچک‏تر بوده و نزد او شاگردی نموده است اما برادرش در سنین جوانی از دنیا رفت.

پسرش «ابواحمد عبدالعزیز» نیز از راویان حدیث بوده است. در باره محل پرورش او اگرچه در منابع چیزی ذکر نشده است اما وی بی‏‌تردید در قم پرورش یافته و نیمه نخست حیات علمی خود را در آن‌جا سپری کرده است، زیرا بسیاری از اساتید او اهل قم بوده‏‌ا‌ند و استماع او نزد «سعد بن عبدالله اشعری» نیز که با او حدود 67 سال اختلاف سنی دارد، حاکی از آن است که وی اساساً تحصیلات خود را در قم آغاز کرده است، هر چند روایات او از سعدبن عبدالله از انگشتان یک دست هم تجاوز نمی‏‌کند، اما در مقابل، احادیث فراوان او از پدرش که در قم سکونت داشته و از نزدیکان و معاصران سعد اشعری بوده عقیده مذکور را بیشتر تأیید می‌‏نماید. وی برای کسب دانش مسافرت‏‌هایی به ری، خوزستان و مصر نیز داشته است.

هم‌چنین در سال 337هجری هنگامی که قرامطه حجرالاسود را به مسجدالحرام باز می‏‌گرداندند، وی با علم به این‌که چنین جریانی رخ خواهد داد(زیرا داستانش را در کتاب‌ها خوانده بود)، عازم حج شد، ولی بیماری سختی در بغداد بر او عارض شد و از ادامه سفر بازماند و ناچار در همان‌جا اقامت گزید. احتمال می‏‌رود که وی پیش‏تر نیز به عراق آمده باشد، زیرا شماری از استادان عراقی او پیش از این تاریخ درگذشته بودند. ابن‏‌قولویه از فقهای صاحب فتوی بود که سعی داشت راه اجتهاد را در عرصه حدیث باز کند. وی در تمام کتاب‏‌های رجالی فردی برجسته، مورد اعتماد و راست‌گو معرفی شده است. به گفته نجاشی تمام ستایش‌‏هایی که در باره دیگران شده، استحقاق او از همه آن‌ها بیشتر است. در میان مورخان و رجال‏‌شناسان اهل‌‏سنت نیز کسی جز به نیکی و بزرگی از او یاد نکرده است.

در این میان ابن‏‌حجر در لسان‏‌المیزان پس از ستایش او، هشدار می‏‌دهد که در بزرگی او همین بس که از مدرسه او شاگردانی چون «شیخ مفید» بیرون آمده است. وی در قم، بغداد و مصر نزد اساتید زیادی بهره برده است. از معاصران او محمدبن هارون تلعکبری است‏‌که متقابلاً از یکدیگر نقل روایت نموده‌‏اند. تألیفات و آثار ابن‌‏قولویه بیشتر در زمینه فقه و حدیث نوشته شده و در کلیه ابواب فقهی مانند: طهارت، صلاه، صوم و مانند این‌ها آثاری از خود برجای نهاده است. مشهورترین اثر او که اکنون نیز در دست است، کتاب «کامل‏الزیارات» است. این کتاب یکی از مهم‏ترین منابع امامیه در باب زیارات و آداب آن است. از دیگر آثار او کتاب‏‌های: «الاربعین»، «تاریخ الشهور و الحوادث فیها»، «ادب الحکام»، «قیام اللیل» و «النوادر» هستند. وی هم‌چنین اثری با عنوان «العدد فی شهر رمضان» داشته که در آن نظر خود را در باره عدم نقصان ماه رمضان بیان کرده است.

اساتید

در قم محضر بزرگانی مانند احمدبن ادریس اشعری، «علی بن بابویه قمی»، «ابن ولید قمی» و «ابوعبدالله محمدبن ابی‏القاسم» معروف به «ماجیلویه» را درک کرده و از آنها حدیث شنیده است. در بغداد نیز از محضر بزرگانی چون محمدبن یعقوب کلینی، «عبدالعزیز یحیی جلودی»، محمدبن همام اسکافی، و ابوعمرو کشی استفاده کرده است. وی هم‌چنین از طریق مکاتبه، اجازه نقل روایات «ابن ابی عقیل عمانی» را دریافت نموده است. در مصر نیز برخی از روایاتش را از طریق استادش «محمدبن احمدبن سلیم صابونی» نقل کرده است.

شاگردان

از شاگردان و راویان وی می‏‌توان «شیخ صدوق»، «ابن عیاش جوهری، «ابن نوح سیرافی»، «ابن غضائری»، «شیخ مفید»، «محمدبن شاذان قمی»و «ابن عبدون» را نام برد.

درگذشت

وفات او در سال 368هجری در بغداد روی داد و در کاظمین کنار مرقد مطهر دو امام شیعیان(و نزدیک امام جواد (علیه‌السلام) ) به خاک سپرده شد. هم‌چنین قبر شاگرد نامدارش «شیخ مفید» نیز در همان‌جاست.

منابع

1. طبقات اعلام الشیعه، ج1صص76 و78؛
2. کامل الزیارات، مقدمه، به قلم شیخ جواد قیومی؛
3. رجال نجاشی، ص123 شماره 318؛
4. رجال طوسی، ص418 شماره 6038؛
5. الفهرست، طوسی، ص91 شماره 141؛
6. خلاصه الاقوال، ص88؛
7. امل الآمل، ج2ص55 شماره 143؛
8. لسان المیزان، ج2ص125؛
9. معجم المطبوعات النجفیه، ص283 شماره 1184؛
10. معجم المؤلفین، عمر کحاله، ج3ص146؛
11. دائره المعارف تشیع، ج1ص359؛
12. دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج4ص491؛
13. فرج المهموم، ص254.