محمد بن علی (جواد): تفاوت میان نسخه‌ها
(جایگزینی صفحه با ' بندانگشتی|حرم کاظمین') برچسب: جایگزین شد |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
<div class="wikiInfo"> | |||
[[پرونده:امام جواد.jpg|بندانگشتی|امام جواد]] | |||
{| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ | | |||
!نام | |||
|محمد بن علی بن موسی | |||
|- | |||
|کنیه | |||
|ابوجعفر و ابوعلی | |||
|- | |||
|لقب‌ها | |||
|جواد، تقی، ابن الرضا | |||
|- | |||
|ولادت | |||
|۱۰ رجب، ۱۹۵ق. | |||
|- | |||
|محل زندگی | |||
|مدینه، بغداد | |||
|- | |||
|زادگاه | |||
|مدینه | |||
|- | |||
|مدت امامت | |||
|۱۷ سال (۲۰۳ تا ۲۲۰ق) | |||
|- | |||
|طول عمر | |||
|۲۵ سال | |||
|- | |||
|پدر | |||
|علی بن موسی بن جعفر | |||
|- | |||
|مادر | |||
|سبیکه | |||
|- | |||
|شهادت | |||
|آخر ذیالقعده، ۲۲۰ق. | |||
|- | |||
|نقش | |||
|امام نهم شیعیان | |||
|- | |||
|مدفن | |||
|کاظمین | |||
|- | |||
|} | |||
</div> | |||
'''امام جواد (ع)''' نهمین [[امام]] [[شیعیان]]، نامش «محمّد»، کنیه‌اش «ابوجعفر» و معروف ترین القاب او «تقیّ» و «جواد» است. آن بزرگوار در [[ماه مبارک رمضان]] سال ۱۹۵ [[هجری]] [[قمری]] در شهر [[مدینه منوّره]] دیده به جهان گشود. پدر بزرگوار آن [[امام علی بن موسی الرضا|حضرت امام علیّ بن موسی الرضا (ع)]] امام هشتم شیعیان می‌باشند. نام مادر ایشان «سَبیکه» بود که از خاندان [[ماریه قِبطیه]] همسر [[پیامبر اکرم (ص)]] به شمار می‌رفت و از نظر [[اخلاق|فضائل اخلاقی]] در درجه والایی قرار داشت و برترین زنان زمان خود بود؛ به طوری که [[امام رضا (ع)]] از او به عنوان بانویی منزه و پاک‌دامن و با‌فضیلت یاد می‌کرد. | |||
=ولادت امام جواد (ع)= | |||
[[کلینی|کلینی]]، [[شیخ مفید]]<ref>ر. ک:کقاله شیخ مفید</ref> و [[شیخ طوسی]]<ref>ر. ک:مقاله شیخ طوسی</ref> تولّد آن حضرت را در [[ماه رمضان]] دانسته‌اند. <ref>الکافی، ج ۱، ص ۴۹۲؛ الارشاد، ص ۲۹۷؛ التهذیب، ج ۶، ص ۹۰</ref> ولی در مصباح کفعمی آمده است که: ابن عیاش گفت توقیعی توسط شیخ بزرگوار أبوالقاسم (رضوان اللَّه علیه) با این جملات خارج شد: «اللهم انی اسألک بالمولودین فی رجب:محمّد بن علی الثانی و ابنه علی بن محمّد المنتخب». [[ابن عیاش]] می‌گوید ولادت حضرت جواد(ع) در دهم ماه رجب بود. <ref>زندگانی حضرت جواد و عسکریین(ع)، ترجمه بحار الانوار، ص:۱۳</ref> | |||
در خانواده امام رضا (ع) و در محافل [[شیعه]] از حضرت جواد (ع) به عنوان مولودی پرخیر و برکت یاد میشد. چنانکه «ابویحیای صنعانی» می‌گوید: روزی در محضر امام رضا(ع)، فرزندش ابوجعفر را که خردسال بود، آوردند. امام فرمود:«این مولودی است که برای شیعیان ما، با برکت تر از او زاده نشده است»<ref>شیخ مفید، الاًّرشاد، قم مکتبْ بصیرتی، ص ۳۱۹ – طبرسی، اعلام الوری، الطبعْ الثالثْ، المکتبْ الاًّسلامیْ، ص۳۴۷ – فتّال نیشابوری، روضْ الواعظین، الطبعْ الأولی، بیروت، مؤسسْ الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۶ ه’.ق، ص ۲۶۱ – کلینی، اصول کافی، تهران، مکتبْ الصدوق، ۱۳۸۱ ه’.ق، ج۱، ص۳۲۱ – علی بن عیسی الاًّربلی، کشف الغمّْ، تبریز، مکتبْ بنی‌هاشمی، ۱۳۸۱ ه’.ق، ج۳، ص۱۴۳</ref> | |||
=نسب، کنیه و لقب‌ها= | |||
محمد بن علی بن موسی بن جعفر، امام نهم شیعیان [[اثناعشری]] است که به [[جوادالائمه]] شهرت دارد. نسب او با شش واسطه به [[علی بن ابی‌طالب(ع)]] پیشوای اول شیعیان، می‌رسد. پدرش امام رضا(ع)، پیشوای هشتم شیعیان است. <ref>طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۳۹۶</ref> | |||
مادر او کنیز بود و سَبیکَه نوبیه نام داشت.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۹۲؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۱۶</ref> | |||
کُنیه وی ابوجعفر و ابوعلی است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۹۲؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۱۶</ref> در منابع روایی، از وی با عنوان ابوجعفر ثانی یاد می‌شود.<ref> کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۸۲.</ref> تا با ابوجعفر اول [[امام باقر(ع)]]<ref>ر. ک:مقاله امام باقر(ع)</ref> اشتباه نشود.<ref>اربلی، کشف الغمه، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۸۵۷</ref> | |||
لقب وی جواد و ابن الرضا <ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۱</ref> است. القاب تقی، زکی، قانع، رضی، مختار، متوکل <ref>ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نشر علامه، ج۴، ص۳۷۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۱۲، ۱۳.</ref>،مرتضی و منتجب <ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵</ref> را نیز برای او برشمرده‌اند. | |||
=زندگی‌نامه= | |||
== گاهشمار زندگی امام جواد(ع) == | |||
# | |||
#۱۰رجب ۱۹۵ق. تولد امام جواد(ع) <ref>طوسی، مصباح المتهجد، المکتبه الاسلامیه، ص۸۰۵</ref> | |||
# | |||
#۲۰۰ ق. سفر [[امام رضا(ع)]] به [[مرو]] | |||
# | |||
# آخر صفر ۲۰۳ق. شهادت امام رضا(ع) و آغاز [[امامت]] جوادالائمه <ref>طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۱</ref> | |||
# | |||
#۱۵ ذی‌الحجه ۲۱۲ق. تولد امام هادی(ع) <ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۷</ref> | |||
# | |||
#۲۱۴ق. تولد [[موسی مبرقع]] <ref>بحرانی، عوالم العلوم و المعارف، قم، ج۲۳، ص۵۵۳</ref> | |||
# | |||
#۲۱۵ق. ازدواج با [[ام الفضل]] <ref>مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۲۳</ref> | |||
# | |||
#۱۸ رجب ۲۱۸ق. مرگ [[مأمون]] و آغاز خلافت [[معتصم]] <ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۶۴۶</ref> | |||
# | |||
#۲۸ محرم ۲۲۰ق. احضار امام جواد(ع) به [[بغداد]] توسط معتصم <ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵</ref> | |||
# | |||
# آخر ذیالقعده ۲۲۰ق. شهادت امام جواد(ع) <ref>اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۹۹؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۰۶.</ref> | |||
بر اساس گزارش مورخان، امام جواد(ع) در سال ۱۹۵ق در [[مدینه]]<ref>ر. ک:مقاله مدینه</ref> به دنیا آمد. اما درباره روز و ماه ولادت او اختلاف است. بیشتر منابع تولد او را در ماه رمضان دانسته‌اند. <ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۳</ref> برخی روز آن را ۱۵ رمضان<ref>اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۹۹</ref> و برخی دیگر ۱۹ رمضان<ref>اربلی، کشف الغمه، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۸۶۷؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۱۶</ref> گفته‌اند. <ref>ابن فتال، روضه الواعظین، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۲۴۳</ref> شیخ طوسی در مِصْباحُ الْمُتَهَجِّد، تاریخ ولادت او را ۱۰ رجب ذکر کرده است.<ref>طوسی، مصباح المتهجد، المکتبه الاسلامیه، ص۸۰۵</ref> | |||
از برخی روایات برمی‌آید که قبل از تولد جواد الائمه، برخی از [[واقفیان]] می‌گفتند علی بن موسی نسلی از خود باقی نمی‌گذارد و با مرگ او سلسله امامت قطع می‌شود.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۲۰</ref> از این‌رو وقتی که جوادالأئمه به دنیا آمد، امام رضا(ع) او را مولودی بابرکت برای [[شیعیان]] توصیف کرد.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۲۰،۲۳،۳۵</ref> با این حال حتی پس از تولد او نیز برخی از واقفیان انتساب او به امام رضا(ع) را منکر شدند. آنان می‌گفتند جوادالأئمه از نظر چهره به پدرش شباهت ندارد، تا اینکه قیافه‌شناسان را حاضر کردند و آنان نسبت بین امام جواد و امام رضا را تأیید نمودند.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۲۳</ref> | |||
درباره زندگی حضرت جواد(ع) اطلاعات چندانی در منابع تاریخی نیامده است. دلیل آن را محدودیت‌های سیاسی [[حکومت عباسی]]، [[تقیه]] و عمر کوتاه ایشان دانسته‌اند. <ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۷۶-۴۷۷</ref> حضرت در مدینه زندگی می‌کرد. بنا بر گزارش ابن بیهق، یک بار برای دیدار پدر به [[خراسان]] سفر کرد.<ref>بیهقی، تاریخ بیهق، ۱۳۶۱ش، ص۴۶</ref> و پس از امامت نیز چندین بار از سوی خلفای عباسی به [[بغداد]] احضار شد. | |||
=ازدواج امام جواد(ع)= | |||
[[مأمون عباسی]] در سال ۲۰۲ق <ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۵۶۶</ref> یا ۲۱۵ق <ref>مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۲۳</ref> دختر خود ام فضل را به عقد امام جواد(ع) در آورد. برخی گفته‌اند: احتمالاً در دیداری که جوادالأئمه با پدر در [[طوس]] داشت،<ref>بیهقی، تاریخ بیهق، ۱۳۶۱ش، ص۴۶</ref> مأمون، ام الفضل را به عقد او درآورد. [[ابن کثیر]]<ref>ر. ک:مقاله ابن کثیر</ref> بر این باور است که خطبه عقد او با دختر مأمون در زمان حیات علی بن موسی الرضا(ع) خوانده شد، اما ازدواج آنها در سال ۲۱۵ق. در [[تکریت]] بوده است. <ref>ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۲۹۵.</ref> | |||
ازدواج جوادالأئمه با ام الفضل، به درخواست مأمون صورت گرفت. <ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۱</ref> مأمون هدف خود را این می‌دانست که پدر بزرگ کودکی از نسل پیامبر(ص) و [[امام علی]]<ref>ر. ک:مقاله امام علی</ref>(ع)باشد.<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۴۵۵</ref> شیخ مفید در کتاب الارشاد آورده است، مأمون به دلیل شخصیت علمی محمد بن علی و شوق و شعفی که نسبت به او داشت، ام الفضل دختر خود را به ازدواج آن حضرت درآورد؛<ref>مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۸۱-۲۸۲</ref>، <ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۱</ref> | |||
اما برخی از پژوهش‌گران بر این باورند که این ازدواج با انگیزه و اهداف سیاسی انجام شده است از جمله اینکه مأمون می‌خواست از این راه، امام جواد و ارتباط او با شیعیان را کنترل کند.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۷۸</ref> یا خود را علاقمند به علویان نشان دهد و آنان را از قیام علیه خود باز دارد.<ref>پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۷۹ش، ص۵۵۸</ref> این ازدواج اعتراض برخی اطرافیان مأمون را در پی داشت زیرا بیم آن داشتند که خلافت از عباسیان به علویان منتقل شود.<ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۱؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نشر علامه، ج۴، ص۳۸۰-۳۸۱</ref> امام جواد(ع) مهریه ام الفضل را معادل مهریه [[حضرت زهرا(س)]]<ref>ر. ک:مقاله حضرت زهرا(س)</ref>(۵۰۰ درهم) تعیین کرد. <ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۵</ref> | |||
همسر دیگر جوادالأئمه، سمانه مغربیه است <ref>قمی، منتهی الامال، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۴۹۷</ref> که کنیز بود و به دستور خود ایشان خریداری شد.<ref>حسّون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۵۱۷</ref> امام جواد، از ام فضل صاحب فرزندی نشد<ref>ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نشر علامه، ج۴، ص۳۸۰</ref> و همه فرزندان او از سمانه بودند.<ref>قمی، منتهی الامال، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۴۹۷</ref> | |||
=فرزندان امام جواد(ع)= | |||
بنابر نقل [[شیخ مفید]]<ref>ر. ک:مقاله شیخ مفید</ref> امام جواد(ع) ۴ فرزند به نام‌های علی، موسی، فاطمه و امامه داشت. <ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵.</ref> برخی دختران امام را ۳ تن به نام‌های حکیمه، خدیجه و ام کلثوم می‌دانند.<ref>ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نشر علامه، ج۴، ص۳۸۰؛ طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۳۹۷</ref> در برخی از منابع متأخر از ام محمد و زینب نیز به عنوان دختران آن حضرت یاد شده است. <ref>محلاتی، ریاحین الشریعه، ج۴، ص۳۱۶؛ شیخ عباس قمی، منتهی الامال، ج۲، ص۴۳۲</ref> | |||
=دوران امامت امام جواد(ع)= | |||
محمد بن علی(ع) پس از شهادت امام رضا(ع) در سال ۲۰۳ق به امامت رسید.<ref>طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۳۹۴</ref> دوران امامت او با [[خلافت]] دو تن از خلفای عباسی همزمان بود. حدود ۱۵ سال از امامت او در خلافت مأمون(۱۹۳-۲۱۸ق) و ۲ سال در خلافت معتصم(۲۱۸-۲۲۷ق) سپری شد.<ref>پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۷۹ش، ص۵۳۰</ref> مدت امامت جوادالائمه ۱۷ سال بود <ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۳</ref> و با شهادت او در سال ۲۲۰ق امامت به فرزندش، امام هادی(ع) منتقل شد. <ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵</ref> | |||
=مناظره‌های امام جواد علیه‌السلام= | |||
در زمان [[مأمون]] خلیفه، یک نهضت علمی پیدا شد. مأمون مجلس مباحثه و مناظره زیادی برقرار می‌کرد و به تمام ادیان و مذاهب آزادی میداد. | |||
[[امام محمد تقی(ع)]] در دوران امامت خود چندین بار با برخی از فقیهان دربار عباسی مناظره کرد. گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که برخی از این مناظره‌ها به درخواست درباریان مأمون و معتصم و با هدف آزمایش پیشوای نهم شیعیان انجام می‌گرفته است و نتیجه آن باعث شگفتی و تحسین حاضران می‌شده است.<ref>طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ص۴۴۳.</ref> منابع ۹ مناظره و گفتگو از جوادالأئمه گزارش کرده‌اند که چهار مورد آنها با یحیی بن اکثم و یک مورد با احمد بن ابی‌داوود قاضی القضاتهای بغداد بوده است. همچنین گفتگوهایی از وی با عبدالله بن موسی، ابوهاشم جعفری، عبدالعظیم حسنی و معتصم نیز گزارش شده است. موضوع این گفتگوها مباحث فقهی مربوط به حج، طلاق، حد سرقت و مباحثی دیگر همچون ویژگی یاران امام دوازدهم، فضایل شیخین و اسماء و صفات خدا بوده است.<ref>طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ص۴۴۱-۴۴۹؛ میانجی، مکاتیب الائمه(ع)، ج۵ ص۳۸۱٬۴۲۷ و...</ref> | |||
== مناظره با یحیی بن اکثم == | |||
از مناظرات مهم امام محمد تقی(ع) که در زمان مأمون عباسی در بغداد صورت گرفت، مناظره با یحیی بن اکثم، فقیه دربار عباسی، بود. بنابر برخی منابع شیعه، علت وقوع این مناظره، اعتراض سران عباسی به پیشنهاد ازدواج او با ام الفضل از سوی مأمون بود. مأمون برای اثبات درستی تصمیم خویش، به آنان پیشنهاد کرد تا جوادالأئمه(ع) را بیازمایند. آنان پذیرفتند و برای آزمودن آن حضرت، جلسه مناظره‌ای ترتیب دادند. | |||
یحیی در مناظره، نخست مسئله‌ای فقهی درباره شخص مُحرمی که حیوانی را شکار کرده مطرح ساخت. امام جواد(ع)، با مطرح کردن وجوه گوناگون برای مسئله، [یادداشت ۶] از یحیی بن اکثم پرسید منظور وی کدام وجه است. یحیی بن اکثم در جواب درماند. سپس خود امام جواد(ع)، مسئله را با صورت‌های مختلف آن پاسخ گفت. درباریان و علمای عباسی پس از شنیدن جواب امام، بر تبحر او در فقه اعتراف کردند. گفته‌اند که مأمون پس از مناظره گفت: خدای را بر این نعمت سپاسگزارم که آنچه من اندیشیده بودم، همان شد.<ref>طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ص۴۴۴؛ مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۴۲۶ق، ص۲۲۴.</ref> | |||
=روایات امام جواد(ع)= | |||
حدود ۲۵۰ حدیث از امام جواد(ع) نقل شده است.<ref>عطاردی، مسند الامام الجواد، ۱۴۱۰ق، ص۲۴۹.</ref> این روایات در موضوعات فقهی، تفسیری و عقیدتی است. کم بودن روایات منقول از وی در مقایسه با برخی دیگر از امامان معصوم را به جهت تحت کنترل بودن و همچنین سن کم وی در زمان شهادت دانسته‌اند. | |||
=جایگاه امام جواد(ع) نزد اهل سنت= | |||
عالمان اهل سنت، پیشوای نهم شیعیان را به عنوان یک عالم دینی احترام می‌کنند. برخی از آنان شخصیت علمی جوادالأئمه را ممتاز دانسته<ref>برای نمونه: سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۳۲۱.</ref> و شیفتگی مأمون به او را به دلیل شخصیت علمی و معنوی او در کودکی دانسته‌اند.<ref>هیثمی، الصواعق المحرقة، ۱۴۲۴ق، ص۲۸۸.</ref> آنان همچنین از برتری محمد بن علی(ع) در ویژگی‌های دیگری همچون تقوا، زهد و سخاوت سخن گفته‌اند.<ref>سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۳۲۱.</ref> به عنوان نمونه ابن تیمیه ملقب شدن او به جواد را، به دلیل شهرتش در سخاوت و بزرگواری می‌داند.<ref>ابن تیمیه، منهاج السنه، تحقیق: محمد رشاد سالم، ج۴، ص۶۸-۶۹.</ref> جاحظ عثمان معتزلی نیز، محمد بن علی(ع) را عالم، زاهد، عبادت‌پیشه، شجاع، بخشنده و پاک معرفی کرده است.<ref>العاملی، الحیاة السیاسیة للامام الجواد، ۱۴۲۵ق، ص۱۳۷.</ref> | |||
=شهادت امام جواد (ع)= | |||
[[پرونده:800px-کاظمین10.jpg|بندانگشتی|حرم کاظمین]] | [[پرونده:800px-کاظمین10.jpg|بندانگشتی|حرم کاظمین]] | ||
آن حضرت در شهر [[بغداد]] در ماه ذی قعده سال دویست و بیست هجری به [[شهادت]] رسیدند و آن هنگام بیست و پنج سال از عمر شریف شان گذشته بود. <ref>الإرشاد، ج۲، ص۲۷۳٫</ref> | |||
در روز شهادت ایشان اقوال مختلف است برخی <ref>* علی بن حسین مسعودی ، اثبات‌الوصیه للامام علی بن ابی‌طالب، قم۱۳۸۲ ش.علی بن حسین مسعودی، مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر، چاپ شارل‌پلاّ، بیروت ۱۹۶۵ـ ۱۹۷۹.محمد بن محمد مفید، الارشاد فی معرفه حجج‌اللّه علی العباد، بیروت۱۴۱۴/۱۹۹۳</ref> پنجم وششم ذی حجه وبرخی آخرماه ذی قعده را تاریخ شهادت حضرت می‌دانند. <ref>سعد بن عبداللّه‌اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۹۹، چاپ محمدجواد مشکور، تهران۱۳۴۱ش. ،حسن بن موسی‌نوبختی، فرق‌الشیعه، ج۱، ص۹۱، چاپ محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف۱۳۵۵/۱۹۳۶. ،کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۴۹۲. ،محمد بن محمد مفید، الارشاد فی معرفه حجج‌اللّه علی العباد، ج۲، ص۲۷۳، بیروت۱۴۱۴/۱۹۹۳. ،محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج۶، ص۹۰، چاپ حسن موسوی‌خرسان، تهران۱۳۹۰. ،فضل بن حسن‌طبرسی، اعلام الوری باعلام‌الهدی، ج۲، ص۱۰۶، قم۱۴۱۷</ref> | |||
این مسئله را امام رضا (ع) پیش‌گویی کردند: پس از تولد امام جواد (ع)، امام رضا (ع) فرمودند: فرزندم به ناحق به شهادت می‌رسد. اهل آسمان برای او می‌گریند و خداوند متعال بر دشمن او و کسی که بر او ستم روا داشته است، خشم می‌گیرد و طولی نمی‌کشد که او را به عذاب دردناکی مبتلا می‌کند. <ref> بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۱۵٫</ref> | |||
== چگونگی شهادت امام جواد(ع) == | |||
درباره چگونگی شهادت پیشوای نهم شیعیان اختلاف است؛ در برخی از منابع آمده است که معتصم به وسیله منشی یکی از وزیرانش او را مسموم کرد و به شهادت رساند.<ref>عیاشی، التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۲۰.</ref> برخی معتقدند که معتصم به وسیله ام الفضل ایشان را مسموم کرد.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۱۳، ۱۷.</ref> به گزارش مسعودی مورخ قرن سوم قمری، معتصم و جعفر بن مأمون در اندیشه کشتن محمد بن علی(ع) بودند. چون جوادالأئمه از ام الفضل فرزندی نداشت، جعفر، ام الفضل (خواهرش) را تحریک کرد که محمد بن علی را مسموم کند. آن دو سمی را در انگور نهادند و امام از آن خورد. ام الفضل پس از آن که جوادالأئمه را مسموم کرد، پشیمان شد و می‌گریست اما امام به او خبر داد که به بلایی دچار می‌شود که مرهم‌پذیر نباشد.<ref>مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۴۲۶ق، ص۲۲۷.</ref> درباره چگونگی شهادت او به دست ام الفضل گزارش‌های دیگری نیز وجود دارد.<ref>ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نشر علامه، ج۴، ص۳۹۱.</ref> | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
[[رده:امامان دوازده‌گانه شیعه]] | |||
[[رده:اهل‌بیت]] | |||
[[رده:معصومین]] | |||
نسخهٔ ۱۸ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۵۰
| نام | محمد بن علی بن موسی |
|---|---|
| کنیه | ابوجعفر و ابوعلی |
| لقب‌ها | جواد، تقی، ابن الرضا |
| ولادت | ۱۰ رجب، ۱۹۵ق. |
| محل زندگی | مدینه، بغداد |
| زادگاه | مدینه |
| مدت امامت | ۱۷ سال (۲۰۳ تا ۲۲۰ق) |
| طول عمر | ۲۵ سال |
| پدر | علی بن موسی بن جعفر |
| مادر | سبیکه |
| شهادت | آخر ذیالقعده، ۲۲۰ق. |
| نقش | امام نهم شیعیان |
| مدفن | کاظمین |
امام جواد (ع) نهمین امام شیعیان، نامش «محمّد»، کنیه‌اش «ابوجعفر» و معروف ترین القاب او «تقیّ» و «جواد» است. آن بزرگوار در ماه مبارک رمضان سال ۱۹۵ هجری قمری در شهر مدینه منوّره دیده به جهان گشود. پدر بزرگوار آن حضرت امام علیّ بن موسی الرضا (ع) امام هشتم شیعیان می‌باشند. نام مادر ایشان «سَبیکه» بود که از خاندان ماریه قِبطیه همسر پیامبر اکرم (ص) به شمار می‌رفت و از نظر فضائل اخلاقی در درجه والایی قرار داشت و برترین زنان زمان خود بود؛ به طوری که امام رضا (ع) از او به عنوان بانویی منزه و پاک‌دامن و با‌فضیلت یاد می‌کرد.
ولادت امام جواد (ع)
کلینی، شیخ مفید[۱] و شیخ طوسی[۲] تولّد آن حضرت را در ماه رمضان دانسته‌اند. [۳] ولی در مصباح کفعمی آمده است که: ابن عیاش گفت توقیعی توسط شیخ بزرگوار أبوالقاسم (رضوان اللَّه علیه) با این جملات خارج شد: «اللهم انی اسألک بالمولودین فی رجب:محمّد بن علی الثانی و ابنه علی بن محمّد المنتخب». ابن عیاش می‌گوید ولادت حضرت جواد(ع) در دهم ماه رجب بود. [۴]
در خانواده امام رضا (ع) و در محافل شیعه از حضرت جواد (ع) به عنوان مولودی پرخیر و برکت یاد میشد. چنانکه «ابویحیای صنعانی» می‌گوید: روزی در محضر امام رضا(ع)، فرزندش ابوجعفر را که خردسال بود، آوردند. امام فرمود:«این مولودی است که برای شیعیان ما، با برکت تر از او زاده نشده است»[۵]
نسب، کنیه و لقب‌ها
محمد بن علی بن موسی بن جعفر، امام نهم شیعیان اثناعشری است که به جوادالائمه شهرت دارد. نسب او با شش واسطه به علی بن ابی‌طالب(ع) پیشوای اول شیعیان، می‌رسد. پدرش امام رضا(ع)، پیشوای هشتم شیعیان است. [۶] مادر او کنیز بود و سَبیکَه نوبیه نام داشت.[۷]
کُنیه وی ابوجعفر و ابوعلی است.[۸] در منابع روایی، از وی با عنوان ابوجعفر ثانی یاد می‌شود.[۹] تا با ابوجعفر اول امام باقر(ع)[۱۰] اشتباه نشود.[۱۱]
لقب وی جواد و ابن الرضا [۱۲] است. القاب تقی، زکی، قانع، رضی، مختار، متوکل [۱۳]،مرتضی و منتجب [۱۴] را نیز برای او برشمرده‌اند.
زندگی‌نامه
گاهشمار زندگی امام جواد(ع)
- ۱۰رجب ۱۹۵ق. تولد امام جواد(ع) [۱۵]
- ۲۰۰ ق. سفر امام رضا(ع) به مرو
- آخر صفر ۲۰۳ق. شهادت امام رضا(ع) و آغاز امامت جوادالائمه [۱۶]
- ۱۵ ذی‌الحجه ۲۱۲ق. تولد امام هادی(ع) [۱۷]
- ۲۱۴ق. تولد موسی مبرقع [۱۸]
- ۲۱۵ق. ازدواج با ام الفضل [۱۹]
- ۱۸ رجب ۲۱۸ق. مرگ مأمون و آغاز خلافت معتصم [۲۰]
- ۲۸ محرم ۲۲۰ق. احضار امام جواد(ع) به بغداد توسط معتصم [۲۱]
- آخر ذیالقعده ۲۲۰ق. شهادت امام جواد(ع) [۲۲]
بر اساس گزارش مورخان، امام جواد(ع) در سال ۱۹۵ق در مدینه[۲۳] به دنیا آمد. اما درباره روز و ماه ولادت او اختلاف است. بیشتر منابع تولد او را در ماه رمضان دانسته‌اند. [۲۴] برخی روز آن را ۱۵ رمضان[۲۵] و برخی دیگر ۱۹ رمضان[۲۶] گفته‌اند. [۲۷] شیخ طوسی در مِصْباحُ الْمُتَهَجِّد، تاریخ ولادت او را ۱۰ رجب ذکر کرده است.[۲۸]
از برخی روایات برمی‌آید که قبل از تولد جواد الائمه، برخی از واقفیان می‌گفتند علی بن موسی نسلی از خود باقی نمی‌گذارد و با مرگ او سلسله امامت قطع می‌شود.[۲۹] از این‌رو وقتی که جوادالأئمه به دنیا آمد، امام رضا(ع) او را مولودی بابرکت برای شیعیان توصیف کرد.[۳۰] با این حال حتی پس از تولد او نیز برخی از واقفیان انتساب او به امام رضا(ع) را منکر شدند. آنان می‌گفتند جوادالأئمه از نظر چهره به پدرش شباهت ندارد، تا اینکه قیافه‌شناسان را حاضر کردند و آنان نسبت بین امام جواد و امام رضا را تأیید نمودند.[۳۱]
درباره زندگی حضرت جواد(ع) اطلاعات چندانی در منابع تاریخی نیامده است. دلیل آن را محدودیت‌های سیاسی حکومت عباسی، تقیه و عمر کوتاه ایشان دانسته‌اند. [۳۲] حضرت در مدینه زندگی می‌کرد. بنا بر گزارش ابن بیهق، یک بار برای دیدار پدر به خراسان سفر کرد.[۳۳] و پس از امامت نیز چندین بار از سوی خلفای عباسی به بغداد احضار شد.
ازدواج امام جواد(ع)
مأمون عباسی در سال ۲۰۲ق [۳۴] یا ۲۱۵ق [۳۵] دختر خود ام فضل را به عقد امام جواد(ع) در آورد. برخی گفته‌اند: احتمالاً در دیداری که جوادالأئمه با پدر در طوس داشت،[۳۶] مأمون، ام الفضل را به عقد او درآورد. ابن کثیر[۳۷] بر این باور است که خطبه عقد او با دختر مأمون در زمان حیات علی بن موسی الرضا(ع) خوانده شد، اما ازدواج آنها در سال ۲۱۵ق. در تکریت بوده است. [۳۸]
ازدواج جوادالأئمه با ام الفضل، به درخواست مأمون صورت گرفت. [۳۹] مأمون هدف خود را این می‌دانست که پدر بزرگ کودکی از نسل پیامبر(ص) و امام علی[۴۰](ع)باشد.[۴۱] شیخ مفید در کتاب الارشاد آورده است، مأمون به دلیل شخصیت علمی محمد بن علی و شوق و شعفی که نسبت به او داشت، ام الفضل دختر خود را به ازدواج آن حضرت درآورد؛[۴۲]، [۴۳]
اما برخی از پژوهش‌گران بر این باورند که این ازدواج با انگیزه و اهداف سیاسی انجام شده است از جمله اینکه مأمون می‌خواست از این راه، امام جواد و ارتباط او با شیعیان را کنترل کند.[۴۴] یا خود را علاقمند به علویان نشان دهد و آنان را از قیام علیه خود باز دارد.[۴۵] این ازدواج اعتراض برخی اطرافیان مأمون را در پی داشت زیرا بیم آن داشتند که خلافت از عباسیان به علویان منتقل شود.[۴۶] امام جواد(ع) مهریه ام الفضل را معادل مهریه حضرت زهرا(س)[۴۷](۵۰۰ درهم) تعیین کرد. [۴۸]
همسر دیگر جوادالأئمه، سمانه مغربیه است [۴۹] که کنیز بود و به دستور خود ایشان خریداری شد.[۵۰] امام جواد، از ام فضل صاحب فرزندی نشد[۵۱] و همه فرزندان او از سمانه بودند.[۵۲]
فرزندان امام جواد(ع)
بنابر نقل شیخ مفید[۵۳] امام جواد(ع) ۴ فرزند به نام‌های علی، موسی، فاطمه و امامه داشت. [۵۴] برخی دختران امام را ۳ تن به نام‌های حکیمه، خدیجه و ام کلثوم می‌دانند.[۵۵] در برخی از منابع متأخر از ام محمد و زینب نیز به عنوان دختران آن حضرت یاد شده است. [۵۶]
دوران امامت امام جواد(ع)
محمد بن علی(ع) پس از شهادت امام رضا(ع) در سال ۲۰۳ق به امامت رسید.[۵۷] دوران امامت او با خلافت دو تن از خلفای عباسی همزمان بود. حدود ۱۵ سال از امامت او در خلافت مأمون(۱۹۳-۲۱۸ق) و ۲ سال در خلافت معتصم(۲۱۸-۲۲۷ق) سپری شد.[۵۸] مدت امامت جوادالائمه ۱۷ سال بود [۵۹] و با شهادت او در سال ۲۲۰ق امامت به فرزندش، امام هادی(ع) منتقل شد. [۶۰]
مناظره‌های امام جواد علیه‌السلام
در زمان مأمون خلیفه، یک نهضت علمی پیدا شد. مأمون مجلس مباحثه و مناظره زیادی برقرار می‌کرد و به تمام ادیان و مذاهب آزادی میداد.
امام محمد تقی(ع) در دوران امامت خود چندین بار با برخی از فقیهان دربار عباسی مناظره کرد. گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که برخی از این مناظره‌ها به درخواست درباریان مأمون و معتصم و با هدف آزمایش پیشوای نهم شیعیان انجام می‌گرفته است و نتیجه آن باعث شگفتی و تحسین حاضران می‌شده است.[۶۱] منابع ۹ مناظره و گفتگو از جوادالأئمه گزارش کرده‌اند که چهار مورد آنها با یحیی بن اکثم و یک مورد با احمد بن ابی‌داوود قاضی القضاتهای بغداد بوده است. همچنین گفتگوهایی از وی با عبدالله بن موسی، ابوهاشم جعفری، عبدالعظیم حسنی و معتصم نیز گزارش شده است. موضوع این گفتگوها مباحث فقهی مربوط به حج، طلاق، حد سرقت و مباحثی دیگر همچون ویژگی یاران امام دوازدهم، فضایل شیخین و اسماء و صفات خدا بوده است.[۶۲]
مناظره با یحیی بن اکثم
از مناظرات مهم امام محمد تقی(ع) که در زمان مأمون عباسی در بغداد صورت گرفت، مناظره با یحیی بن اکثم، فقیه دربار عباسی، بود. بنابر برخی منابع شیعه، علت وقوع این مناظره، اعتراض سران عباسی به پیشنهاد ازدواج او با ام الفضل از سوی مأمون بود. مأمون برای اثبات درستی تصمیم خویش، به آنان پیشنهاد کرد تا جوادالأئمه(ع) را بیازمایند. آنان پذیرفتند و برای آزمودن آن حضرت، جلسه مناظره‌ای ترتیب دادند.
یحیی در مناظره، نخست مسئله‌ای فقهی درباره شخص مُحرمی که حیوانی را شکار کرده مطرح ساخت. امام جواد(ع)، با مطرح کردن وجوه گوناگون برای مسئله، [یادداشت ۶] از یحیی بن اکثم پرسید منظور وی کدام وجه است. یحیی بن اکثم در جواب درماند. سپس خود امام جواد(ع)، مسئله را با صورت‌های مختلف آن پاسخ گفت. درباریان و علمای عباسی پس از شنیدن جواب امام، بر تبحر او در فقه اعتراف کردند. گفته‌اند که مأمون پس از مناظره گفت: خدای را بر این نعمت سپاسگزارم که آنچه من اندیشیده بودم، همان شد.[۶۳]
روایات امام جواد(ع)
حدود ۲۵۰ حدیث از امام جواد(ع) نقل شده است.[۶۴] این روایات در موضوعات فقهی، تفسیری و عقیدتی است. کم بودن روایات منقول از وی در مقایسه با برخی دیگر از امامان معصوم را به جهت تحت کنترل بودن و همچنین سن کم وی در زمان شهادت دانسته‌اند.
جایگاه امام جواد(ع) نزد اهل سنت
عالمان اهل سنت، پیشوای نهم شیعیان را به عنوان یک عالم دینی احترام می‌کنند. برخی از آنان شخصیت علمی جوادالأئمه را ممتاز دانسته[۶۵] و شیفتگی مأمون به او را به دلیل شخصیت علمی و معنوی او در کودکی دانسته‌اند.[۶۶] آنان همچنین از برتری محمد بن علی(ع) در ویژگی‌های دیگری همچون تقوا، زهد و سخاوت سخن گفته‌اند.[۶۷] به عنوان نمونه ابن تیمیه ملقب شدن او به جواد را، به دلیل شهرتش در سخاوت و بزرگواری می‌داند.[۶۸] جاحظ عثمان معتزلی نیز، محمد بن علی(ع) را عالم، زاهد، عبادت‌پیشه، شجاع، بخشنده و پاک معرفی کرده است.[۶۹]
شهادت امام جواد (ع)
آن حضرت در شهر بغداد در ماه ذی قعده سال دویست و بیست هجری به شهادت رسیدند و آن هنگام بیست و پنج سال از عمر شریف شان گذشته بود. [۷۰]
در روز شهادت ایشان اقوال مختلف است برخی [۷۱] پنجم وششم ذی حجه وبرخی آخرماه ذی قعده را تاریخ شهادت حضرت می‌دانند. [۷۲]
این مسئله را امام رضا (ع) پیش‌گویی کردند: پس از تولد امام جواد (ع)، امام رضا (ع) فرمودند: فرزندم به ناحق به شهادت می‌رسد. اهل آسمان برای او می‌گریند و خداوند متعال بر دشمن او و کسی که بر او ستم روا داشته است، خشم می‌گیرد و طولی نمی‌کشد که او را به عذاب دردناکی مبتلا می‌کند. [۷۳]
چگونگی شهادت امام جواد(ع)
درباره چگونگی شهادت پیشوای نهم شیعیان اختلاف است؛ در برخی از منابع آمده است که معتصم به وسیله منشی یکی از وزیرانش او را مسموم کرد و به شهادت رساند.[۷۴] برخی معتقدند که معتصم به وسیله ام الفضل ایشان را مسموم کرد.[۷۵] به گزارش مسعودی مورخ قرن سوم قمری، معتصم و جعفر بن مأمون در اندیشه کشتن محمد بن علی(ع) بودند. چون جوادالأئمه از ام الفضل فرزندی نداشت، جعفر، ام الفضل (خواهرش) را تحریک کرد که محمد بن علی را مسموم کند. آن دو سمی را در انگور نهادند و امام از آن خورد. ام الفضل پس از آن که جوادالأئمه را مسموم کرد، پشیمان شد و می‌گریست اما امام به او خبر داد که به بلایی دچار می‌شود که مرهم‌پذیر نباشد.[۷۶] درباره چگونگی شهادت او به دست ام الفضل گزارش‌های دیگری نیز وجود دارد.[۷۷]
پانویس
- ↑ ر. ک:کقاله شیخ مفید
- ↑ ر. ک:مقاله شیخ طوسی
- ↑ الکافی، ج ۱، ص ۴۹۲؛ الارشاد، ص ۲۹۷؛ التهذیب، ج ۶، ص ۹۰
- ↑ زندگانی حضرت جواد و عسکریین(ع)، ترجمه بحار الانوار، ص:۱۳
- ↑ شیخ مفید، الاًّرشاد، قم مکتبْ بصیرتی، ص ۳۱۹ – طبرسی، اعلام الوری، الطبعْ الثالثْ، المکتبْ الاًّسلامیْ، ص۳۴۷ – فتّال نیشابوری، روضْ الواعظین، الطبعْ الأولی، بیروت، مؤسسْ الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۶ ه’.ق، ص ۲۶۱ – کلینی، اصول کافی، تهران، مکتبْ الصدوق، ۱۳۸۱ ه’.ق، ج۱، ص۳۲۱ – علی بن عیسی الاًّربلی، کشف الغمّْ، تبریز، مکتبْ بنی‌هاشمی، ۱۳۸۱ ه’.ق، ج۳، ص۱۴۳
- ↑ طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۳۹۶
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۹۲؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۱۶
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۹۲؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۱۶
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۸۲.
- ↑ ر. ک:مقاله امام باقر(ع)
- ↑ اربلی، کشف الغمه، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۸۵۷
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۱
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نشر علامه، ج۴، ص۳۷۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۱۲، ۱۳.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، المکتبه الاسلامیه، ص۸۰۵
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۱
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۷
- ↑ بحرانی، عوالم العلوم و المعارف، قم، ج۲۳، ص۵۵۳
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۲۳
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۶۴۶
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵
- ↑ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۹۹؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۰۶.
- ↑ ر. ک:مقاله مدینه
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۳
- ↑ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۹۹
- ↑ اربلی، کشف الغمه، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۸۶۷؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۱۶
- ↑ ابن فتال، روضه الواعظین، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۲۴۳
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، المکتبه الاسلامیه، ص۸۰۵
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۲۰
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۲۰،۲۳،۳۵
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۲۳
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۷۶-۴۷۷
- ↑ بیهقی، تاریخ بیهق، ۱۳۶۱ش، ص۴۶
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۵۶۶
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۲۳
- ↑ بیهقی، تاریخ بیهق، ۱۳۶۱ش، ص۴۶
- ↑ ر. ک:مقاله ابن کثیر
- ↑ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۲۹۵.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۱
- ↑ ر. ک:مقاله امام علی
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۴۵۵
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۸۱-۲۸۲
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۱
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۷۸
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۷۹ش، ص۵۵۸
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۱؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نشر علامه، ج۴، ص۳۸۰-۳۸۱
- ↑ ر. ک:مقاله حضرت زهرا(س)
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۵
- ↑ قمی، منتهی الامال، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۴۹۷
- ↑ حسّون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۵۱۷
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نشر علامه، ج۴، ص۳۸۰
- ↑ قمی، منتهی الامال، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۴۹۷
- ↑ ر. ک:مقاله شیخ مفید
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نشر علامه، ج۴، ص۳۸۰؛ طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۳۹۷
- ↑ محلاتی، ریاحین الشریعه، ج۴، ص۳۱۶؛ شیخ عباس قمی، منتهی الامال، ج۲، ص۴۳۲
- ↑ طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۳۹۴
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۷۹ش، ص۵۳۰
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۳
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ص۴۴۳.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ص۴۴۱-۴۴۹؛ میانجی، مکاتیب الائمه(ع)، ج۵ ص۳۸۱٬۴۲۷ و...
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ص۴۴۴؛ مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۴۲۶ق، ص۲۲۴.
- ↑ عطاردی، مسند الامام الجواد، ۱۴۱۰ق، ص۲۴۹.
- ↑ برای نمونه: سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۳۲۱.
- ↑ هیثمی، الصواعق المحرقة، ۱۴۲۴ق، ص۲۸۸.
- ↑ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۳۲۱.
- ↑ ابن تیمیه، منهاج السنه، تحقیق: محمد رشاد سالم، ج۴، ص۶۸-۶۹.
- ↑ العاملی، الحیاة السیاسیة للامام الجواد، ۱۴۲۵ق، ص۱۳۷.
- ↑ الإرشاد، ج۲، ص۲۷۳٫
- ↑ * علی بن حسین مسعودی ، اثبات‌الوصیه للامام علی بن ابی‌طالب، قم۱۳۸۲ ش.علی بن حسین مسعودی، مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر، چاپ شارل‌پلاّ، بیروت ۱۹۶۵ـ ۱۹۷۹.محمد بن محمد مفید، الارشاد فی معرفه حجج‌اللّه علی العباد، بیروت۱۴۱۴/۱۹۹۳
- ↑ سعد بن عبداللّه‌اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۹۹، چاپ محمدجواد مشکور، تهران۱۳۴۱ش. ،حسن بن موسی‌نوبختی، فرق‌الشیعه، ج۱، ص۹۱، چاپ محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف۱۳۵۵/۱۹۳۶. ،کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۴۹۲. ،محمد بن محمد مفید، الارشاد فی معرفه حجج‌اللّه علی العباد، ج۲، ص۲۷۳، بیروت۱۴۱۴/۱۹۹۳. ،محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج۶، ص۹۰، چاپ حسن موسوی‌خرسان، تهران۱۳۹۰. ،فضل بن حسن‌طبرسی، اعلام الوری باعلام‌الهدی، ج۲، ص۱۰۶، قم۱۴۱۷
- ↑ بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۱۵٫
- ↑ عیاشی، التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۲۰.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۱۳، ۱۷.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۴۲۶ق، ص۲۲۷.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نشر علامه، ج۴، ص۳۹۱.