علی بن الحسین (زین العابدین)

امام سجاد
نام کامل	علی بن حسین
کنیه‌ها	ابوالحسن ابوالحسین ابومحمد ابوعبداللّه
پدر	امام حسین (علیه‌السلام)
مادر	شهربانو
مدفن	مدینه، قبرستان بقیع

علی بن الحسین (علیه‌السلام) (۹۵-۳۸ ق) مشهور به «امام سجاد» و امام زین‌العابدین، فرزند امام حسین (علیه‌السلام) و چهارمین امام شیعیان می‌باشند. آن حضرت در محرم سال ۶۱ هجری قمری در جریان قیام امام حسین (علیه‌السلام) در سرزمین کربلا حضور داشت اما به علت بیماری نتوانست در پیکار شرکت کنند. پس از آن فاجعه دردناک امامت به ایشان منتقل شد و آن حضرت به مدت ۳۴ سال پیشوای شیعیان بود. ایشان در محرم سال ۹۵ ه. ق به دست ولید بن عبدالملک به شهادت رسیدند. صحیفه سجادیه مهمترین اثری است که از امام سجاد به جا مانده است.

نسب و خاندان‏ امام سجاد

امام سجاد (علیه‌السلام) از خاندان بسیار شریف نبوّت و امامت است. نسب وی از ناحیه پدر به علی بن ابی‌طالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف می‌رسد. اما از طرف مادر نمی‌توان به یک اظهار نظر قطعی درباره مادر امام سجاد (علیه‌السلام) دست یافت؛ برخی مادر او را دختر یزدگرد می‌دانند، برخی هم تنها به این‌که مادرش کنیز امّ ولدی بود بسنده کرده‌اند.

پدر و مادر امام سجاد

علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب، مشهور به امام سجاد و زین‌العابدین چهارمین امام شیعیان و فرزند امام حسین(علیه‌السلام) و (طبق برخی روایات) شهربانو. این بانوی بزرگوار در رویایی صادقه، اسلام آورده و همچون نرجس خاتون مادر امام مهدی (عجل الله فرجه الشریف) توسط حضرت صدیقه کبری (سلام الله علیها) برای فرزند عزیزش امام حسین (علیه‌السلام) خواستگاری شده بود، پس از سختی‌های بسیاری که متحمل شد، به مدینه آمد.

کنیه و القاب امام سجاد

کنیه امام سجاد(علیه‌السلام)، ابوالحسن، ابوالحسین، ابومحمّد، ابولقاسم و ابوعبداللّه است.

القاب وی، زین‌العابدین، سیدالساجدین، سجاد، ذوالثفنات، هاشمی، علوی، مدنی، قرشی، علی اکبر است.

فلسفه اسامی و القاب امام سجاد‏

فلسفه اسامی آن‌حضرت

درباره فلسفه نام‌گذاری آن‌حضرت، به «علی» باید گفت: هر اندازه محبت انسان به شخصی بیشتر باشد، اشتیاق بیشتری دارد تا یاد او را زنده نگه‌دارد؛ بنابراین، طبیعی است که انسان نام پدرش را بر فرزندانش بگذارد تا نام او را در خاطره‌ها زنده نگه‌دارد. در همین راستا امام حسین (علیه‌السلام) به دلیل شدت علاقه‌ش به امیرمؤمنان(علیه‌السلام) نام هر سه پسر خود از جمله امام سجاد (علیه‌السلام) را علی نهاد.

می‌گویند: معاویه، مروان بن حکم را به فرمانداری مدینه منصوب و به وی دستور داد که به جوانان مدینه جایزه‌ای بپردازد. امام سجاد(علیه‌السلام) که در آن زمان، جوانی بود می‌فرماید: «هنگامی که نزد مروان رفتم، گفت: نامت چیست؟! گفتم: «علی بن الحسین»، گفت: نام برادرت چیست؟ گفتم: «علی». مروان گفت: علی و علی؟! چرا پدرت نام همه فرزندانش را علی می‌گذارد؟! سپس جایزه‌ام را داد و نزد پدرم بازگشتم و ماجرا را نقل کردم. پدرم فرمود: «وای بر پسر زن کبود چشم و دباغ باد! اگر برای من صد پسر متولد شود دوست دارم نام همه آنان را علی بگذارم».

فلسفه القاب آن‌حضرت

2. سجاد: از مشهورترین القاب آن‌حضرت، «سجاد» است. سجده‌های طولانی و فراوان بر پیشانی آن پیشوای متقین اثر گذاشته و پوست آن زبر شده بود. این‌گونه بود که آن‌حضرت را «سجاد» و «سید الساجدین» لقب دادند. امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرماید: «پدرم هیچ نعمتی از نعمت‌های الهی را یاد نکرد، مگر این‌که سجده به جا آورد؛ هیچ آیه‌ای از ‏قرآن که در آن از سجده یاد شده بود را قرائت نکرد، مگر به سجده رفت؛ هیچ رنجی از او برطرف نشد، مگر این‌که سجده کرد؛ از هیچ نماز واجبی فارغ نشد، جز آن‌که آن‌را به سجده‌ای پیوند داد؛ موفّق به اصلاح اختلاف بین دو نفر ‏نگشت، مگر این‌که برای این توفیق، سر به سجده گذاشت؛ در همه مواضع سجود او اثر سجده آشکار بود؛ به ‏همین جهت، پدرم را سجّاد نامیده‌اند».
4. زین‌العابدین: وجود مقدّس امام سجّاد (علیه‌السلام)، در تمام عمرشان آن‌چنان غرق مناجات و دعا بودند که هر کجا و هر زمان نام مقدّسش برده می‌شد، گریه و زاری، اصرار و الحاح، دعا و مناجات به ذهن شنوندگان تداعی می‌شد. عمران بن سلیم می‌گوید: هر گاه زُهری از علیّ بن الحسین مطلبی نقل می‌کرد، می‌گفت: مرا زین‌العابدین ‏روایت کرد. یک‌بار سفیان بن عُیَیْنه به او گفت: چرا به او زین‌العابدین می‌گوئی؟! پاسخ داد: از سعید بن مسیّب شنیدم که رسول خدا فرمود‎:‎ در روز قیامت فریاد کننده‌ای آواز برمی‌آورد: زینت عبادت کنندگان کجا است؟ (أیْنَ زَیْنُ الْعابِدینَ؟). سپس فرمود: چنان می‌بینم که فرزندم علی بن الحسین با تمام وقار و سکون در میان مردم محشر برای رسیدن به جایگاهش ‏قدم بر می‌دارد. در روایت دیگری آمده است: آن‌حضرت سحرگاهی در محراب خود به تهجد می‌پرداخت که شیطانی به صورت روباه در ‏برابرش مجسّم شد تا وی را از حال خوشی که با محبوبش داشت باز دارد. آن‌حضرت کمترین توجّهی به او نکرد. آن شیطان روباه‌نما شست پای او را گزید. باز هم امام توجهی نکرد. سپس بدنش را به درد آورد، اما امام نمازش را قطع نکرد و به قیام، قعود، ذکر و مناجاتش ادامه داد... آنگاه گوینده‌ای غیبی ‏سه مرتبه فریاد زد‎:‎ تو حقیقتاً زین‌العابدین هستی؛ (أنْتَ زَیْنُ الْعابِدینَ حَقّا) از این‌رو این لقب برایش مشهور شد.
6. ذوالثفنات(صاحب پینه‌ها): ثفنات جمع «ثَفِنَه»؛ به معنای پینه زانو و سینه شتر است. آن‌حضرت از بس سجده می‌کرد، روی زانوها و دیگر سجده‌گاه‌هایش پینه می‌بست و سالی دو بار آن پینه‌ها را می‌تراشید. گفته شد آن‌حضرت در شبانه روز هزار رکعت نماز می‌گزارد و نیز گزارش شده هنگامی که او را بعد از شهادت غسل می‌دادند، آثاری از پینه مثل زانوهای شتر بر دو شانه او دیدند. به خانواده‌اش گفتند: این آثار چیست؟ گفتند: از آذوقه و خوراکی است که شبانه بر شانه می‌کشید و به بینوایان می‌داد.

آثار و اقدامات علمی‏ امام سجاد

علی‌رغم خفقانی که در زمان امام سجاد (علیه‌السلام) بر فضای جامعه حاکم بود، آن‌حضرت توانست آثاری را از خود به یادگار بگذارد:

صحیفه سجادیه

که به خواهر قرآن، زبور آل محمد(ص) و انجیل اهل‌بیت (علیه‌السلام) شهرت دارد. سند صحیفه به امام محمد باقر (علیه‌السلام) و زید بن علی بن الحسین می‌رسد. شرح‌های بسیاری بر این اثر ماندگار نگاشته شده است که تنها در کتاب الذریعة از حدود هفتاد شرح یاد شده است.

مناجات‌های پانزده‌گانه (مناجات خمسة عشر)

.

رساله حقوق

امام سجاد (علیه‌السلام) در این رساله به تمام ابعاد زندگی و روابط انسان با آفریدگار و خویشتن و خانواده و جامعه و حکومت و معلم و دیگر کسان پرداخته است. این رساله را ابوحمزه ثمالی، شاگرد امام سجاد (علیه‌السلام) نقل کرده است.

مناجات انجیلیه

در برخی از کتب امامیه از جمله در کتاب الصحیفة الثالثة السجادیة تألیف علامه میرزا عبدالله اصفهانی نقل شده است: «مناجات انجیلیه مفصل‌ترین مناجاتی است که از امام سجاد (علیه‌السلام) نقل بر جای مانده و من آن‌را در کتابی از مؤلفات قدماء امامیه دیده‌ام. این دعا معروف به انجیلیه است و وجه تسمیه آن این است که فقرات این دعا شبیه اکثر فقرات و مواعظ انجیل است که بر حضرت عیسی(علیه‌السلام) نازل شده، و نه انجیلی که هم اکنون بین نصاری است.

گفتنی است که مضامین عالی این مناجات و سبک و سیاق عبارات آن خود قوی‌ترین دلیل بر صحت صدور آن از لسان معصوم است، و حتی اگر سند آن ضعیف هم باشد، خود این مضامین بر صحت صدور آن از معصوم کفایت می‌کند.

وانگهی برخی از متأخرین و متقدمین علما این مناجات را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند؛ از جمله صاحب انیس العابدین، و [[فیض کاشانی|ملا محسن کاشانیِ] معاصر (قدس سره) آن‌را در کتاب ذریعة الضراعة نقل کرده است...».

صفات و ویژگی‌های اخلاقی امام سجاد

یکی از ویژگی‌های امام سجاد عبادت خالصانه ایشان به درگاه خداوند و خشوع و خضوع ایشان می‌باشد، به طوری که مالک بن انس می‌گوید: علی بن حسین در شبانه روز هزار رکعت نماز می‌خواند تا اینکه از دنیا رحلت کرد. لذا به ایشان «زین‌العابدین» می‌گویند.

امام سجاد (علیه‌السلام) بسیار به فقرا و مستمندان کمک می‌کرد و به آنها شبانه و مخفیانه غذا می‌داد. از ابوحمزه ثمالی نقل شده است علی بن حسین(علیه‌السلام) شبانه مقداری غذا بر دوش خود می‌گذاشت و در تاریکی شب به صورت مخفیانه به فقرا می‌رساند و می‌فرمود:صدقهای که در تاریکی شب داده شود، غضب خداوند را خاموش می‌کند.

امام سجاد (علیه‌السلام) در حالی که نیازی به بردگان نداشت، آنها را جهت آزاد کردن می‌خرید. امام سجاد(علیه‌السلام) در هر زمان و موقعیتی به آزادی آنها می‌پرداخت، به طوری که در شهر مدینه عده زیادی همچون یک لشکر از موالی آزاد شده، از زن و مرد به چشم می‌خورد که همگی از موالی امام بودند.

همسر و فرزندان امام سجاد

امام چهارم دارای همسران متعددی بودند که اکثر آنها ام ولد بوده‌اند. ام ولد به کنیزی گفته می‌شود که به ازدواج مردی در آمده و از او صاحب فرزند می‌شود و دیگر حالت مملوکیت کامل ندارد و نمی‌شود او را فروخت.

یکی از همسران حضرت سجاد (علیه‌السلام) حضرت فاطمه (ام عبدالله) دختر حضرت امام حسن (علیه‌السلام) می‌باشند که ثمره ازدواج حضرت با آن بانوی مکرمه، امام باقر (علیه‌السلام) بوده است.

شهادت امام سجاد

سرانجام امام چهارم شیعیان در روز شنبه هجدهم، یا نوزدهم محرم سال 94 یا 95 هـ. ق در سن 54، یا 56 و یا 57 سالگی از دنیا رفت و در قبرستان بقیع در کنار مرقد مطهر حضرت امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) عموی بزرگوارش به خاک سپرده شد.

مورخان چگونگی وفات ایشان را با تعابیر مختلف گزارش کرده‌اند. برخی به صراحت اعلام کرده‌اند که ایشان به شهادت رسیده است و به عنوان نمونه از امام باقر(علیه‌السلام) نقل می‌کنند که پدر بزرگوارشان به دستور ولید مسموم شد.

برخی نیز تعبیرهایی چون «توفّی» را در مورد وفات ایشان گفته‌اند که از ظاهر آن مرگ طبیعی برداشت شده و صراحت در شهادت ندارد (و البته با شهادت ایشان هم منافاتی ندارد).

جستارهای وابسته

• امام حسین (علیه‌السلام)
• محرم
• صحیفه سجادیه