توحید

مسئله توحید از بنیادی ترین ارکان اصول دین و به معنای یگانگی خدا می باشد.اعتقاد به توحید نگاه عبد را نسبت به معبود تغییر می دهد و او را تسلیم موجودی می کند که هستی در سیطره فرمان اوست توحید از هر منظری قله عرفان است.این مسئله حتی در دیگر ادیان خصوصا ادیان ابراهیمی نیز به عنوان اصلی بنیادی شناخته شده است به طوری که به انسان های توحید گرا، موحد می گویند. توحید از منظر فلسفه و کلام به توحید ذاتی، صفاتی، افعالی و توحید در عبادت تقسیم می شود.

بحثی در معنا شناسی توحید

توحید از نظر معنا شناسی دارای سه جهت عرفانی، فلسفی و کلامی است. توحید عرفانی مبتنی بر شهود و وصول به وحدانیت خداوند است. توحید فلسفی مبتنی بر باور عقلی به وحدانیت خداوند است و توحید کلامی مبتنی بر پذیرش احدیت خداوند است.

معنای لغوی توحید

واژه «توحید» مصدر باب «تفعیل» و به معنای «یگانه دانستن» است. ریشه این کلمه از «وحد» و به معنای انفراد است و از این رو «واحد» به چیزی اطلاق می شود که جزء ندارد. و باز تعریف کرده اند که توحيد در لغت، یه معناس حكم به يكى بودن چيزى و علم به يكتايى چیزی است.

معنای اصطلاحی توحید

توحید در اصطلاح کلامی، اقرار به يگانگی خداوند و شريك نداشتن در صفات او است.

اقسام توحید

توحید ذاتی

توحید ذاتی به معنای نفی شریک، شبیه و جزء از ذات خداوند است. توحید ذاتی به معنای یگانه بودن ذات خداوند است که مثل و مانندی نداردو و هر چه غیر از اوست مخلوق اوست. آیات كریمه « لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ». و «وَلَمْ يَكُن لَّهُ كُفُوًا أَحَدٌ» در توصیف توحید ذاتی است.

توحید صفاتی

توحید صفاتى‌ یعنى این که صفات خداوند مثل علم، قدرت، حیات، اراده، عین ذات خدا هستند و به ذات او بر می گردند. امام علی علیه السلام در این باره فرمود: «كل عزیز غیره ذلیل و كل قوى غیره ضعیف، و كل مالك غیره مملوك و كل عالم غیره متعلم و كل قادر غیره یقدر و یعجز یعنی هر چی غیر اوست، ذلیل است و هر قدرت مندی غیر او ناتوان است و هر مالكى جز او مملوك است و هر عالمى جز او نوآموز است و هر توانایى جز او گاه توانا و گاه ناتوان است» در این روایت تاکید شده است که اوصاف خداى متعال عین ذات او هستند و هیچ موجودی در آن شریک نخواهد بود.

توحید افعالی

توحید افعالی یعنی این که خدای متعال خالق همه فعل و انفعالات نظام هستی از جمله افعال انسان است و همان طور که همه موجودات مخلوق خدا هستند افعال شان نیز مخلوق خدای متعال است. و اصولا هیچ فاعل و موثری غیر از خدا شناخته نمی شود.ملاصدرا در این باره می گوید: لا مؤثر فی الوجود إلا الله یعنی در هستی هیچ موثری( خالقی) جز خدا شناخته نمی شود. البته این قسم از توحید معرکه آرای مذاهب اسلامی است و مباحث بسیاری در باره آن شده است و علاوه نظریات معروف امر بین الامرین، کسب و خلق افعال عباد که اولی مربوط به امامیه و دومی مربوط به اشاعره و ماتریدیه و سومی مربوط به اهل حدیث است، با این نوع توحید ارتباط دارد.

توحید در عبادت

توحید در عبادت به این معنا است که جز خدا هیچ موجود دیگری را نمی توان یافت که شایسته پرستش باشد.از مولای متقیان امام علی علیه السلام در تفسیر بخش هایی از اذان نقل شده است که فرمود: «اما قوله «اشهد ان لا اله الاالله » كانه یقول: اعلم انه لامعبود الا الله (عزوجل) و ان كل معبود باطل سوى الله» یعنی قول کسی که می گوید من شهادت می دهم که خدایی جز او را نمی شناسم به این معنا است که معبودی جز خدا وجود ندارد و هر معبودی به جز او باطل( غیر قابل پرستش) است.

جایگاه توحید در اسلام

هر چند واژه توحید در قرآن نیامده است، اما آیات فراوانی از آن درباره اثبات توحید و نفی شرک است.و به تصریح قرآن، پیام تمامی پیامبران، اعتقاد به توحید بوده است. این واژه با تعابیر و عبارات مختلف، بارها در قرآن کریم مورد تأکید قرار گرفته است؛ از جمله در سوره توحید که خداوند «احد» یعنی یگانه خوانده شده است. نفی خدایان دیگر، یکی بودن خدا، یک خدا برای همگان، خدای همه عالم، نکوهش معتقدان به وجود خدایان، تأکید بر نفی اعتقاد به چند خدا، رد ادعای قائلان به تثلیث و سه‌گانه‌باوری، و همچنین نفی هر گونه مثل و مانند برای خدا، از جمله مفاهیم مرتبط با توحید است که در قرآن کریم آمده است.شهادت بر یکتایی خدا و پرهیز از شرک، اولین اقدامی است که پیامبر اسلام ص در ابتدای دعوت آشکار خود، خطاب به مردم مکه بیان کرده است. نمایندگان پیامبر ص از جمله معاذ بن جبل که برای تبلیغ اسلام به سرزمین‌های مختلف می‌رفتند، همواره مردم را به پذیرش یکتایی خداوند دعوت می‌کردند. برخی از عالمان مسلمان با تکیه بر جایگاه ویژه و مهم آموزه توحید در اسلام، مسلمانان را «اهل التوحید» خوانده‌اند.و آن را نشانه مسلمانی قلمداد کرده‌اند.امام علی(ع)، اعتقاد به توحید و یگانگی خداوند را پایه معرفت خدا دانسته است. ملاصدرا هدف اصلی قرآن کریم را اثبات توحید خدا می داند.

جایگاه توحید در تعالیم اسلام

در مباحث خداشناسی، توحید به معنای یکتاپرستی یكى از اصول اعتقادى اسلام و همه ادیان ابراهیمى است. اهمیت این اصل به این دلیل است که به نظر بسیاری از متکلمان مسلمان؛ دیگر اصول دین اسلام مبتنی بر اصل توحید می باشد. به همین دلیل است که امام علی علیه السلام در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که "التوحید نصف الدین" یعنی توحید نیمی از دین است.و یا شخصی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و پرسید اساس علم چیست؟ حضرت فرمودند: «معرفة الله حق معرفته» یعنی شناخت خدا آن چنان كه شایسته اوست. آن شخص دوباره پرسید حق معرفت خدا چیست؟ حضرت فرمودند: این كه بدانی او نه مثلی دارد و نه شبیهی و او را معبود واحد خالق و قادر و اول و آخر و ظاهر و باطن بشناسی كه مثل و مانندی ندارد این است حق معرفت خداوند.

توحید در نگاه مذاهب اسلامی

مسئله توحید و مباحث مربوط به آن، معرکه آرای مذاهب اسلامی (امامیه، معتزله، اشاعره و اهل حدیث) است. با این حال تمامی مذاهب یاد شده در باره توحید ذاتی و توحید در عبادت مناقشه ای ندارند. علاوه در میان مکاتب اسلامی، توحید ذاتی و توحید در عبادت مورد قبول قطعی همه گرایش های فکری بوده است، ولی در مورد توحید صفاتی و توحید افعالی اختلافاتی وجود دارد. اشاعره، منكر توحید صفاتى‌ و معتزله منکر توحید افعالی اند. شهید مرتضی مطهری در این زمینه می گوید: «توحید جزء اصول پنجگانه معتزله نیز بود، همچنانكه جزء اصول‌ اشاعره نیز هست، با این تفاوت كه توحید مورد نظر معتزله كه مشخصه مكتب آنها به شمار می‌رود، توحید صفاتی است كه مورد انكار اشاعره است و توحید مورد نظر اشاعره كه مشخصه مكتب آنها به شمار می‌رود توحید افعالی‌ است كه مورد انكار معتزله است.مرتضی مطهری،

توحید در نگاه امامیه

متکلمان امامیه در باره توحید نظر وسیعی دارند. در نگاه ایشان توحید علاوه بر این که شامل توحید ذاتی و توحید در عبادت می شود؛توحید صفاتی و افعالی را نیز در بر می گیرد. با این حال نگاه امامیه در توحید صفاتی با نگاه معتزله متفاوت است، همان گونه که نگاه امامیه با نگاه اشاعره نسبت به توحید افعالی متفاوت است، زیرا معتزله ذات الهی را خالی از هر گونه صفتی می دانند، ولی امامیه صفات الهی را عین ذات الهی می دانند.

مرز بین شرک و توحید از دیدگاه شهید مطهری

توحید و شرک مبنای نخستین اعتقادی مسلمانان است. تمام احكام و معارف شریعت بر اساس این اصل اساسی و زیربنایی تشریع گردیده و هر نوع تفسیری از آن در سلوک فكری و عملی معتقدین به آن تاثیر بسزایی خواهد داشت. وهابیت با تفسیر نادرست آن بیشتر مسلمانان را تكفیر نموده و خودشان را موحدین حقیقی می‌دانند. در نوشتار ذیل دیدگاه شهید مطهری در زمینه توحید و مرز آن با شرک، محل نزاع وهابیت با سائر مسلمین در این مساله تبیین گردیده است.

دیدگاه شهید مطهری در تبیین توحید و شرک

اصول دیدگاه شهید مطهری در زمینه توحید و شرک عبارت است از:‌

1 - مراتب و درجات توحید

‌ایشان می فرماید از قرآن كریم بدست می‌آید كه توحید و شرک هر یک دارای مراتبی است:‌

توحید، درجات و مراتب دارد، همچنان كه شرک نیز كه مقابل توحید است مراتب و درجات دارد. تا انسان همه مراحل توحید را طى نكند، موحد واقعى نیست. آنگاه در تبیین مراتب توحید پرداخته و می‌فرماید:‌

1- توحید ذاتى‏

توحید ذاتى یعنى شناختن ذات حق به وحدت و یگانگى. توحید ذاتى یعنى این حقیقت «دویى» بردار و تعدّدپذیر نیست، مثل و مانند ندارد لَیْسَ كَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ ، در مرتبه وجود او موجودى نیست‏ وَ لَمْ یَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ.... جهان نه از اصل‌هاى متعدّد پدید آمده و نه به اصل‌هاى متعدّد بازمی‌‏گردد، از یک اصل و از یک حقیقت پدید آمده‏ قُلِ اللَّهُ خالِقُ كُلِّ شَیْ‏ءٍ و به همان اصل و همان حقیقت بازمی‌گردد أَلا إِلَى اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ و به تعبیر دیگر، جهان هستى، یک قطبى و یک كانونى و تک محورى است.

2- توحید صفاتى‏

ایشان در معنای توحید صفاتی می‌فرماید:‌ توحید صفاتى یعنى درک و شناسایى ذات حق به یگانگى عینى با صفات و یگانگى صفات با یكدیگر. توحید ذاتى به معنى نفى ثانى داشتن و نفى مثل و مانند داشتن است و توحید صفاتى به معنى نفى هرگونه كثرت و تركیب از خود ذات است... براى وجود لایتناهى همچنان كه دومى قابل تصور نیست، كثرت و تركیب و اختلاف ذات و صفات نیز متصور نیست.

3- توحید افعالى‏

توحید افعالى یعنى درک و شناختن اینكه جهان، با همه نظامات و سنن و علل و معلولات و اسباب و مسبّبات، فعل او و كار او و ناشى از اراده اوست. موجودات عالم همچنان كه در ذات استقلال ندارند و همه قائم به او و وابسته به او هستند و او به تعبیر قرآن «قیوم» همه عالم است، در مقام تأثیر و علّیت نیز استقلال ندارند، و در نتیجه خداوند همچنان كه در ذات شریک ندارد در فاعلیّت نیز شریک ندارد. هر فاعل و سببى، حقیقت خود و وجود خود و تأثیر و فاعلیّت خود را از او دارد و قائم به اوست. همه حولها و قوّه‏ها «به او» است (ما شاء اللّه و لا قوّة الّا به، لا حول و لا قوّة الّا باللّه).

4- توحید در عبادت

‏ ایشان در ذیل تفسیر آیه (ایّاكَ نَعْبُدُ) كه بیانگر توحید عبادی است می‌نویسد:‌ و اما توحید در عبد بودن و در عبادت به معنى این است كه در مقابل هیچ موجود دیگر و هیچ فرمان دیگرى این حالت را نداشته باشد، بلكه نسبت به غیر خدا حالت عصیان و تمرد داشته باشد.

پس همواره انسان باید دو حالت متضاد داشته باشد: تسلیم محض خدا، و عصیان محض غیر خدا. این است معنى‏ (ایّاكَ نَعْبُدُ) خدایا تنها تو را می‌پرستیم و غیر تو را نمی‌‏پرستیم.

ایشان در بیان فرق بین مراتب سه گانه با مرتبه اخیر – توحید در عبادت – می‌فرماید:‌

مراتب سه‌‏گانه توحید ذاتی صفاتی و افعالی، توحید نظرى و از نوع شناختن است، اما توحید در عبادت، توحید عملى و از نوع «بودن» و «شدن» است. آن مراتب توحید، تفكر و اندیشه راستین است و این مرحله از توحید، «بودن» و «شدن» راستین. توحید نظرى بینش كمال است و توحید عملى جنبش در جهت رسیدن به كمال. توحید نظرى پى بردن به «یگانگى» خداست و توحید عملى «یگانه شدن» انسان است. توحید نظرى «دیدن» است و توحید عملى «رفتن».

2- پرستش لازمه شناخت خدای یگانه:‌

شناخت خداى یگانه به عنوان كامل‌ترین ذات با كامل‌ترین صفات، منزه از هر گونه نقص و كاستى، و شناخت رابطه او با جهان كه آفرینندگى و نگهدارى و فیاضیت، عطوفت و رحمانیت است، عكس العملى در ما ایجاد می‌‏كند كه از آن به «پرستش» تعبیر می‌‏شود.

3- معنای پرستش :‌

ایشان در معنای پرستش می‌فرماید :‌ پرستش نوعى رابطه خاضعانه و ستایشگرانه و سپاسگزارانه است كه انسان با خداى خود برقرار می‌كند. این نوع رابطه را انسان تنها با خداى خود می‌تواند برقرار كند و تنها در مورد خداوند صادق است، در مورد غیر خدا نه صادق است نه جایز.

4- قرآن كریم تأكید و اصرار زیاد دارد بر اینكه عبادت و پرستش باید مخصوص خدا باشد، هیچ گناهى مانند شرک به خدا نیست.

5- از منظر ایشان توحید در عبادت انگاه محقق می گردد كه انسان عبادتگر بداند :‌ ...جز او كامل مطلق نیست، جز او هیچ ذاتى منزه از نقص نیست، جز او كسى منعم اصلى و منشأ اصلى نعمت‌ها كه همه سپاس‌ها به او برگردد نیست، جز او هیچ موجودى استحقاق مطاع محض بودن و تسلیم محض در برابر او شدن را ندارد.

ایشان در توسعه معنای توحید عبادی می فرماید:‌ هر اطاعتى مانند اطاعت پیامبر و امام و حاكم شرعى اسلامى و پدر و مادر یا معلم باید به اطاعت از او و رضاى او منتهى شود وگرنه جایز نیست.این است عكس العملى كه شایسته یک بنده در مقابل خداى بزرگ است و جز در مورد خداى یگانه در مورد هیچ موجودى دیگر نه صادق است نه جایز.

6- توحید ذاتى و توحید در عبادت جزء اصول اولیه اعتقادى اسلامى است.

یعنى اگر كسى در اعتقادش به یكى از این دو اصل خللى باشد جزء مسلمین محسوب نمی‌گردد. احدى از مسلمین با این دو اصل مخالف نیست.

7- نزاع اصلی وهابیت با مسلمین صغروی است:‌ ایشان معتقد است در مفهوم توحید و پرستش بین عالمان دینی اعم از وهابی و غیر وهابی اختلافی نیست اختلاف در مصادیق پرستش است :‌ ‌ اختلاف وهابیّه با سایر مسلمین در این نیست كه آیا یگانه موجود شایسته پرستش، خداوند است یا غیر خداوند، مثلًا انبیا و اولیا نیز شایسته پرستش‏‌اند؛ در این جهت تردید نیست كه غیر خدا شایسته پرستش نیست، اختلاف در این است كه آیا استشفاعات و توسلات‏، عبادت است یا نه؟ پس نزاع فیما بین، صغروى است نه كبروى.