ویکی‌وحدت:شیوه ارجاع به منابع

شیوۀ ارجاع به منابع، شیوه‌نامه‌ای است که با موافقت و تصمیم کارشناسان ویکی‌وحدت نگارش و قواعدی را برای ارجاع‌دادن به منابع شامل: «کتاب، مجله، روزنامه و سایت»، هم در متن مقالات (ایجاد پانویس) و هم در بخش منابع پایانی معرفی می‌کند. بنابر این قواعد، باید در پانویس خلاصه‌ای از اطلاعات بیاید و مشخصات کامل اثر (کتاب و ...) در بخش منابع بیاید. مثلا در پانویس فقط نام خانوادگی، نام اثر و شماره جلد و صفحه می‌آید. این قواعد با هدف یکدست شدن مقالات و مداخل و فهم و ویرایش آسانِ ارجاعات تصویب شده‌اند. اگر بخواهیم توضیحات بیشتری در پایان مقاله بیاوریم، بهتر است از بخش «یادداشت» استفاده کرده و از آوردن توضیح اضافه در پانویس و منابع خوداری کنیم.

ارجاع به کتاب

در پانویس: از آنجا که مشخصات نشر کتاب یا مقاله یا سایت، به شکل کامل در بخش منابعِ مقاله می‌آید، در پانویس باید خلاصه‌ای از این مشخصات بیاید: نام خانوادگی (شهرت) نویسنده، نام کتاب، یکی از مؤلفه‌های نشر (اولویت با سال نشر است)، شمارۀ جلد با حرف اختصاری «ج»، شماره صفحه با حرف اختصاری «ص». در ارجاع به فرهنگ‌های لغت و مانند آن به این روش عمل می‌شود: نام خانوادگی نویسنده، نام کتاب، ذیل واژۀ فلان. چند مثال:

1. مطهری، حماسه حسینی، ۱۳۸۵ ش، ج ۱، ص ۵۰ ـ ۵۴.
2. ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ ق، ج ۴،‌ ص ۲۹۰.
3. دهخدا، لغتنامه، ذیل واژۀ صبر.

نکته: آوردن یکی از مؤلفه‌های نشر به این دلیل است که مقالات ویکی دائماً در حال ویرایش‌اند و ممکن است پانویسی افزوده شود و در آن به اثری ارجاع داده شود که از نظر نشر، متفاوت با اثری است که در بخش منابع آمده است. تفاوت در نشر، معمولاً تفاوت در شماره صفحه را به دنبال دارد. به همین دلیل باید در پانویس مشخص باشد که به کدام اثر ارجاع داده شده است.

در منابع: مشخصات کتاب در بخش منابع به این شیوه می‌آید: نام خانوادگی مؤلف یا نویسنده، نام -برای بیشتر از یک نویسنده به مثال‌ها رجوع کنید- عنوان کتاب، نام مترجم و محقق (مثلاً ترجمهٔ ...، به تحقیق ...)، نام شهر محل نشر، نام ناشر، نوبت چاپ (مثلاً چاپ سوم)، سال چاپ برای نوبت ذکرشده.

1. نمونه برای یک مؤلف: شاملو، احمد، در آستانه، تهران، مؤسسه انتشارات نگاه، چاپ اول، ۱۳۷۶ ش.
2. نمونه برای دو مؤلف: بودریار، ژان، و احمد مومیایی رازی، سرگشتگی نشانه‌ها، نمونه‌هایی از نقد پسامدرن، ترجمهٔ باب رحمتی، تهران، نشر مرکز، چاپ اول، ۱۳۷۴ ش.

چند نکته‌

• اگر محل نشر کتاب مشخص نبود از علامت اختصاری «بی‌جا» و اگر ناشر آن مشخص نبود از «بی‌نا» و اگر تاریخ نشر مشخص نبود، از «بی‌تا» استفاده می‌شود مانند: مطهری، مرتضی، پیامبر امی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
• بین عنوان اصلی و فرعیِ کتاب دونقطه می‌آید مانند: نجفی، ابوالحسن، غلط ننویسیم: فرهنگ دشواری‌های زبان فارسی، ... .
• در کتاب‌های چندجلدی که محقق یا چاپ هر جلدشان متفاوت است، در اطلاعات کتاب‌شناسی شماره جلد کتاب نیز آورده می شود. مثال اول: بلاذری، احمد بن یحیی، انساب‌الاشراف (ج ۳)، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۹۷۷ ق/۱۳۹۷ م. مثال دوم: بلاذری، احمد بن یحیی، انساب‌الاشراف (ج ۵)، تحقیق: احسان عباس، بیروت، جمعیة المستشرقین الألمانیة، ۱۹۷۹ م/۱۴۰۰ ق.
• رعایت فاصلۀ بین علائم اختصاری همچون: «ش»، «ق»، «م» و «ج» که نمایندۀ یک کلمه می‌باشد، الزامی است. مانند: ج 20، ص 305 - 310 یا سال 1042 ش.
• درجایی که در ارجاع جلد یا صفحه مشخص نیست یا ذکر نمی‌شود و فقط به اصل کتاب ارجاع داده می‌شود بدین صورت عمل می‌کنیم: ر. ک: ذبیح‌الله نعیمیان، جریان‌شناسی سوریه، انتشارت مجمع تقریب مذاهب اسلامی، قم 1402 ش.

ارجاع به مقدمه مترجم و مصحح کتاب

1. در پانویس: برای ارجاع به مقدمه مصحح یا مترجم چنین باید عمل کرد: طبسی، «مقدمه»، در ابصار العین، ص ۳.
2. در منابع: در بخش منابع اطلاعات کتاب‌شناسی به این شکل می‌آید: طبسی، محمدجعفر، «مقدمه»، در ابصار العین، تألیف محمد سماوی، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۴ ش.

بنابراین اگر در یک مدخل، هم به مقدمه و هم به متن اصلی کتاب ارجاع بدیم، اطلاعات کتاب‌شناسی دوبار در مدخل ذکر می‌شود.

ارجاع باواسطه

شایسته است همۀ ارجاعات دانشنامۀ وحدت بی‌واسطه باشند و اگر باواسطه‌اند، حتما ذکر شود به نقل از چه کسی و چه منبعی است. ارجاع باواسطه ارجاع‌دادن به منبعی است که پژوهشگر آن را ندیده بلکه به نقل از منبعی دیگر آن را می‌آورد. قاعدۀ ارجاع باواسطه چنین است: نام خانوادگی، نام کتاب، شماره جلد و صفحه، به نقل از: نام خانوادگی، نام کتاب یا «مقاله»ای که دیده شده، تاریخ نشر، شماره جلد و صفحه. مثال: ابن قتیبه، المعارف، ص۸۴، به نقل از: شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا، ۱۳۶۲ ش، ص ۱۱۶. نکته: در ارجاع باواسطه، نباید مشخصات کتاب‌شناختی اثری که دیده نشده در بخش منابع بیاید.

ارجاع به کتاب‌های مقدس یا خاص

منظور از کتاب‌های خاص کتاب‌های آسمانی و کتاب‌هایی همچون: قرآن، نهج‌البلاغه و مفاتیح‌الجنان است.

ارجاع به قرآن

1. در پانویس: در پانویس برای ارجاع به قرآن چنین باید عمل کرد: سوره فلان، آیه فلان مانند: سورۀ مائده، آیه ۵۵.
2. در منابع: در بخش منابع می‌توان به واژۀ قرآن اکتفا کرد، مگر اینکه از ترجمه خاصی از قرآن استفاده شده باشد که در این صورت باید مشخصات کامل نشر بیاید. برای این کار به شیوه گفته‌شده در بخش «ارجاع به کتاب» عمل می‌شود. مثال: قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۸ ق/۱۳۷۶ ش.

نکته: با توجه به داشتن الگوی آیات قرآن بهتر است بجای ارجاع در پانویس از الگو استفاده کرد مانند: وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا ... ^{[آل عمران–103]} ‎.

ارجاع به نهج‌البلاغه

1. در پانویس: برای ارجاع به نهج‌البلاغه در بخش پانویس باید چنین عمل کرد: نهج‌البلاغه، تصحیح فلان شخص، خطبۀ یا حکمت یا نامۀ فلان، صفحۀ فلان. مثال: نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۶، ص ۴۸.
2. در منابع: در بخش منابع باید مشخصات کامل نشر بیاید، مانند روشی که در بخش «ارجاع به کتاب» آمده است.

ارجاع به مفاتیح الجنان

1. در پانویس: برای ارجاع به این کتاب در بخش پانویس باید چنین عمل کرد: مفاتیح‌الجنان، نام دعا یا عمل یا بخش، بند فلان، ص فلان. مثال: مفاتیح‌الجنان، دعای جوشن، بند ۴۰، ص ۵۸.
2. در منابع: در بخش منابع به واژه مفاتیح‌الجنان اکتفا می‌شود. یعنی نیازی نیست مشخصات کتاب‌شناختی آن بیاید.

ارجاع به صحیفه سجادیه

1. در پانویس: برای ارجاع به این کتاب در بخش پانویس باید چنین عمل کرد: صحیفه سجادیه، شماره دعا، شماره بند. مثال: صحیفه سجادیه، دعای ۵، بند ۳.
2. در منابع: در بخش منابع به واژه صحیفه سجادیه اکتفا می‌شود. یعنی نیازی نیست مشخصات کتاب‌شناختی آن بیاید.

ارجاع به رسالۀ توضیح المسائل

1. در پانویس: برای ارجاع به این کتاب در بخش پانویس باید چنین عمل کرد: رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله ...، نام بخش، مسألۀ فلان که شماره مسأله می‌آید مانند: رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله سید علی حسینی سیستانی بخش وضو، مسألۀ ۲۶۷.
2. در منابع: در بخش منابع، مشخصات کتاب‌شناختی رساله می‌آید، مانند روشی که در بخش «ارجاع به کتاب» آمده است. مانند: رساله توضیح‌المسائل آیت‌الله محمدتقی بهجت، قم، نشر شفق، ۱۳۷۸ ش.

ارجاع به مقاله

در ارجاع به مقاله، مدخل دانشنامه‌ای، گفت وگو، خبر، گزارش به این صورت عمل می‌کنیم:

1. در پانویس: برای ارجاع به مقاله در بخش پانویس باید مشخصات زیر را آورد، فرقی هم نمی‌کند مقاله در مجله یا مجموعه مقاله یا دانشنامه آمده باشد: نام خانوادگی نویسنده، «نام مقاله»، شماره صفحه با حرف اختصاری ص.نکته: از آنجا که در روزنامه‌ها غالباً نام مؤلف مشخص نیست، از عنوان خبر (یا مقاله) به همراه عنوان روزنامه استفاده می‌کنیم. اگر خبر (مقاله یا گزارش) نیز عنوان نداشت، باید از عنوان روزنامه و تاریخ انتشار و شماره صفحه استفاده کرد. مثال ۱: «جواهر الاخبار منتخبی از آیات، روایات و احادیث»، روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۵ آبان ۱۳۹۵، ص۱۰. مثال ۲: روزنامه جمهوری، ۲۵ آبان ۱۳۹۵، ص۱۰.
2. در منابع: مقاله ممکن است در مجموعه‌ مقاله یا مجله یا روزنامه یا دانشنامه بیاید. روش آوردن اطلاعات کتاب‌شناختی هر کدام از این موارد در بخش منابع متفاوت است.

مجموعه مقالات یا دانشنامه یا دائرة المعارف

نام خانوادگی نویسنده، نام، «عنوان مقاله»، در مجموعه مقالات فلان (یا دانشنامه فلان)، نام شهر، نام ناشر، تاریخ نشر. مثال: پورطباطبایی، سید مجید، «آسیب‌شناسی قرآن‌پژوهی مستشرقان»، در هفده گفتار قرآن‌پژوهی، به کوشش سعید بهمنی، تهران، مرکز هماهنگی، توسعه و ترویج فعالیت‌های قرآنی، ۱۳۸۸ ش. خراسانی، شرف‌الدین، «ابن سینا»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۴، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۰ ش. مجلات نام خانوادگی نویسنده، نام، «عنوان مقاله»، ترجمه فلانی، در مجله فلان، شماره فلان، سال فلان، تاریخ. مثال: معلمی، حسن، «فلسفه اخلاق»، در مجله قبسات، شماره ۳۹ - ۴۰، بهار و تابستان ۱۳۸۵ ش.

روزنامه

نام مؤلف، «نام مقاله»، روزنامه فلان، تاریخ فلان. نکته: اگر نام مؤلف یا عنوان مقاله معلوم نباشد، به این دو روش می‌آوریم:

1. «نام مقاله»، نام روزنامه، تاریخ روزنامه.
2. نام روزنامه، تاریخ روزنامه.

ارجاع به وب

1. در پانویس: برای ارجاع به سایت باید این مشخصات را آورد: نام خانوادگی نویسنده، «نام مقاله یا خبر»، سایت فلان. نکته: می‌توان مقاله یا خبر را لینک کرد.
2. در منابع: مشخصات ارجاع به سایت، در بخش منابع مدخل چنین می‌آید: نام‌ خانوادگی، نام، «نام مقاله»، سایت فلان، تاریخ درج مطلب: عدد روز نام ماه و عدد سال، تاریخ بازدید: عدد روز نام ماه عدد سال .مثال: جعفریان، رسول، «هشت دهه زندگی آیت‌الله شیخ محمد حسین کاشف الغطاء»، سایت خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۵ خرداد ۱۳۹۱ ش، تاریخ مشاهدۀ مطلب: ۵ شهریور ۱۳۹۵ ش.

به نمونه‌ای که در پانویس آمده، دقت کنید؛ در جایی که تاریخ خبر یا مطلب درج نشده است: از علامت اختصاری «بی‌تا» استفاده می‌کنیم. در جایی که مطلب یا خبر مستقیم آورده شده و از نویسنده ردی و نشانی نیست مانند نمونۀ زیر عمل می‌کنیم:

• پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 9 دی 1393 ش، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 13 اسفند 1402 ش.

و در جایی که زبان منبع با زبان مقاله یکی نیست مانند نمونۀ زیر عمل می‌کنیم:

• پاتریک کریل، وب‌سایت پاتریک کریل (به زبان انگلیسی)، تاریخ درج مطلب: 28 ژانویه 2024 م، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 26 فوریه 2024 م.

جستارهای وابسته

• محمد امامی کاشانی
• پاتریارک کریل

یادادشت

اگر بخواهیم افزون بر مطالب، توضیحات بیشتری که ارتباط مستقیم با موضوع و عنوان اصلی مقاله ندارد را در مقاله بیاوریم، بهتر است از بخش «یادداشت» استفاده کرده و از آوردن توضیح اضافه در پانویس و منابع خوداری کنیم. این بخش قبل از پانویس در مقاله‌ای که پانویس دارد و قبل از منابع در مقاله‌ای که پانویس ندارد، اضافه می‌شود. به‌عنوان نمونه به مقالۀ «کتاب‌های شش‌گانه اهل‌سنت» دقت کنید.