احمد زروق: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'ى' به 'ی') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات شخصیت | |||
| عنوان = شیخ احمد زَرّوق | |||
| تصویر = شیخ احمد زَرّوق.jpg | |||
| نام = أحمد بن أحمد بن محمد بن عیسی البرنسی الفاسی | |||
| | | نام‌های دیگر = | ||
| | | سال تولد = 846 ق | ||
| | | تاریخ تولد = | ||
| | | محل تولد = مغرب | ||
|درگذشت | | سال درگذشت = 899 ق | ||
| | | تاریخ درگذشت = | ||
|} | | محل درگذشت = | ||
| استادان = | |||
| شاگردان = | |||
| دین = | |||
| مذهب = | |||
| آثار = | |||
| فعالیت‌ها = [[فقیه]] مشهور [[مالکی]] | |||
| وبگاه = | |||
}} | |||
'''أحمد بن أحمد بن محمد بن عیسی البرنسی الفاسی''' معروف به زرّوق (846 هـ - 899 هـ) [[فقیه]] مشهور [[مالکی]] [[مذهب]] که تالیفات مورد تأیید [[مالکیه|مالکیان]] و از مهمترین کسانی که در نوشته‌های اسلامی به جنبه تربیتی و رفتاری توجه داشته است. در بسیاری از منابع اشاره شده است که الزروق حرکتی اصلاحی برای [[تصوف]] آغاز کرد. حاصل سالها آموختن و سفر به شهرهای علمی [[جهان اسلام]] بود که بسیاری از مورخان آن را نمایش عرفان از نظر قرآن و سنت به عنوان یک سبک زندگی تلفیقی می‌دانستند. | |||
==زندگی== | |||
در شهر تازه کشور مغرب به سال 846 هجری قمری به دنیا آمد، پدرش در خردسالی وی از دنیا رفت، یتیم تربیت شد و پدربزرگ مادری‌اش او را تربیت کرد و مادرش به زهد و تقوا و نیکی شهرت داشت. زروق نام مستعار پدربزرگش بود که چشمانی آبی داشت و به این نام شهرت یافت و پس از او بر فرزندانش تسری یافت. | |||
= | |||
در شهر تازه | |||
او مالکی مذهب بود و رساله [[ایروانی|ابن أبی زید ایروانی]] در فقه مالکی را خواند. او دوستدار تصوف بود، پس طریقت تصوف را به دست شیخ عبداللّه مکی، محمد بن القاسم القوری و دیگرانی از این دست فراگرفت. وی در سال 899 هجری قمری در شهر مصراته (غرب [[لیبی]]) درگذشت. | او مالکی مذهب بود و رساله [[ایروانی|ابن أبی زید ایروانی]] در فقه مالکی را خواند. او دوستدار تصوف بود، پس طریقت تصوف را به دست شیخ عبداللّه مکی، محمد بن القاسم القوری و دیگرانی از این دست فراگرفت. وی در سال 899 هجری قمری در شهر مصراته (غرب [[لیبی]]) درگذشت. | ||
=اساتید= | ==اساتید== | ||
یحیی العیدلی، أبی عبدالله الفخار، القوری، الزرهونی، المجاصی، عبدالرحمن المجدولی، السنهوری، الدمیری السخاوی، الرصاع، الأخضر، إبراهیم المازنی، المشدالی، ابن المهدی المواسی، أحمد بن عقبی الحضرمی، الشهاب الأفشیطی و عده زیادی از علمای [[مغرب]]، [[تونس]] و [[مصر]]. | |||
یحیی العیدلی، أبی عبدالله الفخار، | |||
==سفر به مصر== | |||
از بجایه در ساحل کشور [[الجزایر]] عازم مصر شد و در اواخر سال 1479 میلادی مطابق با سال 884 هجری قمری خانقاه سید احمد زروق برنسی را تأسیس کرد. | از بجایه در ساحل کشور [[الجزایر]] عازم مصر شد و در اواخر سال 1479 میلادی مطابق با سال 884 هجری قمری خانقاه سید احمد زروق برنسی را تأسیس کرد. | ||
در [[قاهره]] با شیخ ابی العباس الحضرمی ملاقات کرد و طریقت را از او گرفت و مراداو در رفتار در سلوک و رفتار شد. او در مصر به علوم [[زبان عربی]] و [[اصول فقه]] اشتغال داشت از این رو در درس الجوجری و علمای دیگر شرکت می‌کرد، بلوغ المرام را خواند و علم اصطلاحات را از السخاوی آموخت و بسیارتحت تاثیر آن قرار گرفته بود. | در [[قاهره]] با شیخ ابی العباس الحضرمی ملاقات کرد و طریقت را از او گرفت و مراداو در رفتار در سلوک و رفتار شد. او در مصر به علوم [[زبان عربی]] و [[اصول فقه]] اشتغال داشت از این رو در درس الجوجری و علمای دیگر شرکت می‌کرد، بلوغ المرام را خواند و علم اصطلاحات را از السخاوی آموخت و بسیارتحت تاثیر آن قرار گرفته بود. | ||
او در سرزمین مصر شهرت زیادی داشت و در [[ | او در سرزمین مصر شهرت زیادی داشت و در مسجد [[الأزهر|الازهر]] درس می‌گفت و بیش از شش هزار شاگرد در درس او شرکت می‌کردند. او رهبری و [[مرجعیت]] مذهب مالکیان را بر عهده گرفت و افراد زیادی از محضر او بهره برده‌اند. | ||
==جایگاه== | |||
شیخ زروق یکی از مهمترین مراجع علمای مالکی به شمار می‌رود و تقریباً تمامی آثار در فقه مالکی بدون ذکر فتاوا، نظرات و شروح وی نیست. همچنین شیخ زروق یکی از مهمترین نظریه پردازان و متولیان تصوف است. | شیخ زروق یکی از مهمترین مراجع علمای مالکی به شمار می‌رود و تقریباً تمامی آثار در فقه مالکی بدون ذکر فتاوا، نظرات و شروح وی نیست. همچنین شیخ زروق یکی از مهمترین نظریه پردازان و متولیان تصوف است. | ||
او تلاش کرد تا بر این نکته تأکید کند که تصوف یکی از | او تلاش کرد تا بر این نکته تأکید کند که تصوف یکی از آموزه‌های مهم [[اسلام]] بوده است. چرا که معانی ای چون خدمت به خلق و تزکیه را ترویج وآموزش می‌دهد. | ||
او به متعصبان [[صوفیه]] توجهی نداشت و | او به متعصبان [[صوفیه]] توجهی نداشت و بدعت‌ها و انحرافات آنان را تأیید نمی‌کرد و به تبیین تصوف واقعی که مورد تأیید علمای سلف بود، مانند بزرگان مالکی، شیخ زروک یکی از مهمترین مراجع علمای مالکی به شمار می‌رود و تقریباً تمامی آثار در فقه مالکی بدون ذکر فتاوای و فقه و توضیحات وی نیست. | ||
همچنین شیخ زروک از مهمترین نظریه پردازان و متولیان تصوف است. او تلاش کرد تا بر این نکته تأکید کند که تصوف یکی از | همچنین شیخ زروک از مهمترین نظریه پردازان و متولیان تصوف است. او تلاش کرد تا بر این نکته تأکید کند که تصوف یکی از آموزه‌های مهم اسلام است. زیرا بر احسان و تزکیه نفس تاکید دارد و به متعصبان صوفیه توجهی نداشت و بدعت‌ها و تجاوزات آنان را تأیید نمی‌کرد و به تبیین تصوف واقعی که مورد تأیید علمای سلف بود مانند ائمه مالکی، [[شافعی]] و [[احمد بن حنبل]] بود روی آورد. | ||
وی در سال 886 هجری قمری مطابق با 1448 میلادی مرکز اسلامی را در مصراته تأسیس کرد و ریاست آن را بر عهده گرفت که این مرکز به زاویه سیدی احمد زروق البرونسی معروف بود و این امر تأثیر بسزایی در حیات علمی، اجتماعی و تربیتی در سطح جهان اسلام داشت. | وی در سال 886 هجری قمری مطابق با 1448 میلادی مرکز اسلامی را در مصراته تأسیس کرد و ریاست آن را بر عهده گرفت که این مرکز به زاویه سیدی احمد زروق البرونسی معروف بود و این امر تأثیر بسزایی در حیات علمی، اجتماعی و تربیتی در سطح جهان اسلام داشت. | ||
از احمد زروق نسخ خطی بسیاری در | از احمد زروق نسخ خطی بسیاری در کتابخانه‌های مختلف جهان وجود دارد که محققان در زمینه‌های مختلف دینی و تصوف به آنها مراجعه می‌کنند. | ||
==نظرات علما== | |||
عبدالرؤوف المناوی در مورد او می‌گوید: او عابد بحر غیب و در قناعت، عفت، علم فقه، [[عرفان]] و اصول و... سرآمد است. او حافظه بسیار خوبی داشت و اهل ادب بود. | |||
شیخ الخروبی در مورد او به این جمله تاکید داشته که او چهل سال [[نماز جماعت]] را ترک نکرد. | شیخ الخروبی در مورد او به این جمله تاکید داشته که او چهل سال [[نماز جماعت]] را ترک نکرد. | ||
=معاصران= | ==معاصران== | ||
با عبدالواحد الدکالی محبت و همراهی زیادی داشت <ref>برای مطالعه بیشتر به کتاب"شرح عقیدة الإمام الغزالی للعارف بالله أبوالعباس أحمد بن زروق الفاسی"، تحقیق: د. محمد عبدالقادر نصار، دارة الکرزة للنشر والتوزیع، مصر الجدیدة، الطبعة الأولی 2007،مراجعه شود</ref> زیرا آنها در مصر دوستان یکدیگر بودند و در لیبی دائماً در تماس بوده و همانطور که شیخ زروق در کودکی با شیخ عبدالسلام الاسمر ملاقات کرد و احساس کرد که اسمر آینده درخشانی خواهد داشت<ref>برای مطالعه بیشتر به کتاب رسائل الأسمر إلی مریدیه، د. مصطفی رابعة، دار المدار الإسلامی، بیروت. مراجعه شود</ref>. | |||
==شاگردان== | |||
# شمس الدین اللقانی | |||
=شاگردان= | # ناصرالدین اللقانی | ||
# الحطاب الکبیر | |||
شمس الدین اللقانی | # الخروبی الصغیر | ||
ناصرالدین اللقانی | # إبراهیم الزرهونی | ||
الحطاب الکبیر | # عبدالعزیز القسنطینی | ||
الخروبی الصغیر | |||
إبراهیم الزرهونی | |||
عبدالعزیز القسنطینی | |||
==کتابخانه== | |||
کتابخانه شیخ احمد زروق در همان خانقاهی است که وی در شهر مصراته لیبی تأسیس کرده است و همچنین با مراکز علمی خارج از لیبی در ارتباط است و در ادامه فهرستی از بعضی مطالب این کتابخانه از جمله کتاب و نسخ خطی گرانبها آورده شده است: | کتابخانه شیخ احمد زروق در همان خانقاهی است که وی در شهر مصراته لیبی تأسیس کرده است و همچنین با مراکز علمی خارج از لیبی در ارتباط است و در ادامه فهرستی از بعضی مطالب این کتابخانه از جمله کتاب و نسخ خطی گرانبها آورده شده است: | ||
==کتب== | == کتب == | ||
# شرح الوغلیسیة. | |||
شرح الوغلیسیة. | # صور المراتب وتکمیل المراغب. | ||
# فتح المواهب وکنز المطالب. | |||
صور المراتب وتکمیل المراغب. | # جواهر الإکلیل فی نظم مختصر خلیل. | ||
# عدة المرید الصادق. | |||
فتح المواهب وکنز المطالب. | # الوظیفة الزرّوقیة. | ||
# شرح حکم ابن عطاء الله السکندری. | |||
جواهر الإکلیل فی نظم مختصر خلیل. | # ولله الأسماء الحسنی فادعوه بها. | ||
# | |||
عدة المرید الصادق. | == بعضی نسخ خطی گرانبها == | ||
# مناسک الحج فی الفقه. | |||
الوظیفة الزرّوقیة. | # شرح القطابیة فی الفقه. | ||
# شرح الدقائق والحقائق للتلمسانی | |||
شرح حکم ابن عطاء الله السکندری. | # تعلیق علی البخاری. | ||
# تعلیق علی مسلم. | |||
ولله الأسماء الحسنی فادعوه بها. | # شرح مختصر خلیل. | ||
# البدع والحوادث. | |||
==بعضی نسخ خطی گرانبها== | # علم مصطلح الحدیث. | ||
مناسک الحج فی الفقه. | |||
شرح القطابیة فی الفقه. | |||
شرح الدقائق والحقائق للتلمسانی | |||
تعلیق علی البخاری. | |||
تعلیق علی مسلم. | |||
شرح مختصر خلیل. | |||
البدع والحوادث. | |||
علم مصطلح الحدیث. | |||
==تالیفات== | |||
تعدادی از تالیفات زروق عبارتند از: | تعدادی از تالیفات زروق عبارتند از: | ||
الجنة للمعتصم من البدع بالسنّة<ref>أحمد بک النائب الأنصاری، ص 183، المنهل العذب فی تاریخ طرابلس الغرب، منشورات مکتبة الفرجانی - طرابلس الغرب - لیبیا</ref>. | # الجنة للمعتصم من البدع بالسنّة<ref>أحمد بک النائب الأنصاری، ص 183، المنهل العذب فی تاریخ طرابلس الغرب، منشورات مکتبة الفرجانی - طرابلس الغرب - لیبیا</ref>. | ||
# تفسیر القرآن العظیم. | |||
تفسیر القرآن العظیم. | # شرح رسالة أبی زید القیروانی. | ||
# ثلاثة شروح علی متن القرطبیة. | |||
شرح رسالة أبی زید القیروانی. | # ستة وثلاثون شرحاً علی الحکم العطائیة (نوشته ابن عطاء الله السکندری). | ||
# شرح لکتاب دلائل الخیرات. | |||
ثلاثة شروح علی متن القرطبیة. | # النصیحة الکافیة لمن خصّه الله بالعافیة. | ||
# قواعد التصوف علی وجه یجمع بین الشریعة والحقیقة ویصل الأصول والفقه بالطریقة. | |||
ستة وثلاثون شرحاً علی الحکم العطائیة (نوشته ابن عطاء الله السکندری). | # العقائد الخمس. | ||
# شرح حزب البحر للإمام الشاذلی. | |||
شرح لکتاب دلائل الخیرات. | # شرح کتاب صدور الترتیب. | ||
# شرح أسماء الله الحسنی، المسمی المقصد الاسما<ref>[https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A3%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%B2%D8%B1%D9%88%D9%82_(%D9%81%D9%82%D9%8A%D9%87)#cite_note-8 أحمد زروق (فقیه)]</ref>. | |||
النصیحة الکافیة لمن خصّه الله بالعافیة. | |||
قواعد التصوف علی وجه یجمع بین الشریعة والحقیقة ویصل الأصول والفقه بالطریقة. | |||
العقائد الخمس. | |||
شرح حزب البحر للإمام الشاذلی. | |||
شرح کتاب صدور الترتیب. | |||
شرح أسماء الله الحسنی، المسمی المقصد الاسما<ref>[https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A3%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%B2%D8%B1%D9%88%D9%82_(%D9%81%D9%82%D9%8A%D9%87)#cite_note-8 أحمد زروق (فقیه)]</ref>. | |||
=پانویس= | == پانویس == | ||
{{پانویس | {{پانویس}} | ||
[[رده: | [[رده:صوفیه]] | ||
[[رده:عالمان]] | |||
[[رده:عالمان اهل سنت]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۶ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۰:۰۷
| شیخ احمد زَرّوق | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | أحمد بن أحمد بن محمد بن عیسی البرنسی الفاسی |
| اطلاعات شخصی | |
| سال تولد | 846 ق، ۸۲۱ ش، ۱۴۴۳ م |
| محل تولد | مغرب |
| سال درگذشت | 899 ق، ۸۷۲ ش، ۱۴۹۴ م |
| فعالیت‌ها | فقیه مشهور مالکی |
أحمد بن أحمد بن محمد بن عیسی البرنسی الفاسی معروف به زرّوق (846 هـ - 899 هـ) فقیه مشهور مالکی مذهب که تالیفات مورد تأیید مالکیان و از مهمترین کسانی که در نوشته‌های اسلامی به جنبه تربیتی و رفتاری توجه داشته است. در بسیاری از منابع اشاره شده است که الزروق حرکتی اصلاحی برای تصوف آغاز کرد. حاصل سالها آموختن و سفر به شهرهای علمی جهان اسلام بود که بسیاری از مورخان آن را نمایش عرفان از نظر قرآن و سنت به عنوان یک سبک زندگی تلفیقی می‌دانستند.
زندگی
در شهر تازه کشور مغرب به سال 846 هجری قمری به دنیا آمد، پدرش در خردسالی وی از دنیا رفت، یتیم تربیت شد و پدربزرگ مادری‌اش او را تربیت کرد و مادرش به زهد و تقوا و نیکی شهرت داشت. زروق نام مستعار پدربزرگش بود که چشمانی آبی داشت و به این نام شهرت یافت و پس از او بر فرزندانش تسری یافت. او مالکی مذهب بود و رساله ابن أبی زید ایروانی در فقه مالکی را خواند. او دوستدار تصوف بود، پس طریقت تصوف را به دست شیخ عبداللّه مکی، محمد بن القاسم القوری و دیگرانی از این دست فراگرفت. وی در سال 899 هجری قمری در شهر مصراته (غرب لیبی) درگذشت.
اساتید
یحیی العیدلی، أبی عبدالله الفخار، القوری، الزرهونی، المجاصی، عبدالرحمن المجدولی، السنهوری، الدمیری السخاوی، الرصاع، الأخضر، إبراهیم المازنی، المشدالی، ابن المهدی المواسی، أحمد بن عقبی الحضرمی، الشهاب الأفشیطی و عده زیادی از علمای مغرب، تونس و مصر.
سفر به مصر
از بجایه در ساحل کشور الجزایر عازم مصر شد و در اواخر سال 1479 میلادی مطابق با سال 884 هجری قمری خانقاه سید احمد زروق برنسی را تأسیس کرد. در قاهره با شیخ ابی العباس الحضرمی ملاقات کرد و طریقت را از او گرفت و مراداو در رفتار در سلوک و رفتار شد. او در مصر به علوم زبان عربی و اصول فقه اشتغال داشت از این رو در درس الجوجری و علمای دیگر شرکت می‌کرد، بلوغ المرام را خواند و علم اصطلاحات را از السخاوی آموخت و بسیارتحت تاثیر آن قرار گرفته بود. او در سرزمین مصر شهرت زیادی داشت و در مسجد الازهر درس می‌گفت و بیش از شش هزار شاگرد در درس او شرکت می‌کردند. او رهبری و مرجعیت مذهب مالکیان را بر عهده گرفت و افراد زیادی از محضر او بهره برده‌اند.
جایگاه
شیخ زروق یکی از مهمترین مراجع علمای مالکی به شمار می‌رود و تقریباً تمامی آثار در فقه مالکی بدون ذکر فتاوا، نظرات و شروح وی نیست. همچنین شیخ زروق یکی از مهمترین نظریه پردازان و متولیان تصوف است. او تلاش کرد تا بر این نکته تأکید کند که تصوف یکی از آموزه‌های مهم اسلام بوده است. چرا که معانی ای چون خدمت به خلق و تزکیه را ترویج وآموزش می‌دهد. او به متعصبان صوفیه توجهی نداشت و بدعت‌ها و انحرافات آنان را تأیید نمی‌کرد و به تبیین تصوف واقعی که مورد تأیید علمای سلف بود، مانند بزرگان مالکی، شیخ زروک یکی از مهمترین مراجع علمای مالکی به شمار می‌رود و تقریباً تمامی آثار در فقه مالکی بدون ذکر فتاوای و فقه و توضیحات وی نیست. همچنین شیخ زروک از مهمترین نظریه پردازان و متولیان تصوف است. او تلاش کرد تا بر این نکته تأکید کند که تصوف یکی از آموزه‌های مهم اسلام است. زیرا بر احسان و تزکیه نفس تاکید دارد و به متعصبان صوفیه توجهی نداشت و بدعت‌ها و تجاوزات آنان را تأیید نمی‌کرد و به تبیین تصوف واقعی که مورد تأیید علمای سلف بود مانند ائمه مالکی، شافعی و احمد بن حنبل بود روی آورد.
وی در سال 886 هجری قمری مطابق با 1448 میلادی مرکز اسلامی را در مصراته تأسیس کرد و ریاست آن را بر عهده گرفت که این مرکز به زاویه سیدی احمد زروق البرونسی معروف بود و این امر تأثیر بسزایی در حیات علمی، اجتماعی و تربیتی در سطح جهان اسلام داشت.
از احمد زروق نسخ خطی بسیاری در کتابخانه‌های مختلف جهان وجود دارد که محققان در زمینه‌های مختلف دینی و تصوف به آنها مراجعه می‌کنند.
نظرات علما
عبدالرؤوف المناوی در مورد او می‌گوید: او عابد بحر غیب و در قناعت، عفت، علم فقه، عرفان و اصول و... سرآمد است. او حافظه بسیار خوبی داشت و اهل ادب بود. شیخ الخروبی در مورد او به این جمله تاکید داشته که او چهل سال نماز جماعت را ترک نکرد.
معاصران
با عبدالواحد الدکالی محبت و همراهی زیادی داشت [۱] زیرا آنها در مصر دوستان یکدیگر بودند و در لیبی دائماً در تماس بوده و همانطور که شیخ زروق در کودکی با شیخ عبدالسلام الاسمر ملاقات کرد و احساس کرد که اسمر آینده درخشانی خواهد داشت[۲].
شاگردان
- شمس الدین اللقانی
- ناصرالدین اللقانی
- الحطاب الکبیر
- الخروبی الصغیر
- إبراهیم الزرهونی
- عبدالعزیز القسنطینی
کتابخانه
کتابخانه شیخ احمد زروق در همان خانقاهی است که وی در شهر مصراته لیبی تأسیس کرده است و همچنین با مراکز علمی خارج از لیبی در ارتباط است و در ادامه فهرستی از بعضی مطالب این کتابخانه از جمله کتاب و نسخ خطی گرانبها آورده شده است:
کتب
- شرح الوغلیسیة.
- صور المراتب وتکمیل المراغب.
- فتح المواهب وکنز المطالب.
- جواهر الإکلیل فی نظم مختصر خلیل.
- عدة المرید الصادق.
- الوظیفة الزرّوقیة.
- شرح حکم ابن عطاء الله السکندری.
- ولله الأسماء الحسنی فادعوه بها.
بعضی نسخ خطی گرانبها
- مناسک الحج فی الفقه.
- شرح القطابیة فی الفقه.
- شرح الدقائق والحقائق للتلمسانی
- تعلیق علی البخاری.
- تعلیق علی مسلم.
- شرح مختصر خلیل.
- البدع والحوادث.
- علم مصطلح الحدیث.
تالیفات
تعدادی از تالیفات زروق عبارتند از:
- الجنة للمعتصم من البدع بالسنّة[۳].
- تفسیر القرآن العظیم.
- شرح رسالة أبی زید القیروانی.
- ثلاثة شروح علی متن القرطبیة.
- ستة وثلاثون شرحاً علی الحکم العطائیة (نوشته ابن عطاء الله السکندری).
- شرح لکتاب دلائل الخیرات.
- النصیحة الکافیة لمن خصّه الله بالعافیة.
- قواعد التصوف علی وجه یجمع بین الشریعة والحقیقة ویصل الأصول والفقه بالطریقة.
- العقائد الخمس.
- شرح حزب البحر للإمام الشاذلی.
- شرح کتاب صدور الترتیب.
- شرح أسماء الله الحسنی، المسمی المقصد الاسما[۴].
پانویس
- ↑ برای مطالعه بیشتر به کتاب"شرح عقیدة الإمام الغزالی للعارف بالله أبوالعباس أحمد بن زروق الفاسی"، تحقیق: د. محمد عبدالقادر نصار، دارة الکرزة للنشر والتوزیع، مصر الجدیدة، الطبعة الأولی 2007،مراجعه شود
- ↑ برای مطالعه بیشتر به کتاب رسائل الأسمر إلی مریدیه، د. مصطفی رابعة، دار المدار الإسلامی، بیروت. مراجعه شود
- ↑ أحمد بک النائب الأنصاری، ص 183، المنهل العذب فی تاریخ طرابلس الغرب، منشورات مکتبة الفرجانی - طرابلس الغرب - لیبیا
- ↑ أحمد زروق (فقیه)