ساواک: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۲۸: | خط ۱۲۸: | ||
مطالعه و بررسیِ ساواک به این دلیل اهمیت دارد که نسل حاضر و نسل‌های آینده، همواره آگاه و بیدار بمانند و ارزش آزادی و استقلال را بدانند و از یاد نبرند و به علاوه، سرنوشتِ این سازمان ننگین، درسی آموزنده برای مسئولان باشد. | مطالعه و بررسیِ ساواک به این دلیل اهمیت دارد که نسل حاضر و نسل‌های آینده، همواره آگاه و بیدار بمانند و ارزش آزادی و استقلال را بدانند و از یاد نبرند و به علاوه، سرنوشتِ این سازمان ننگین، درسی آموزنده برای مسئولان باشد. | ||
=رؤسای مشهور ساواک= | |||
'''پرویز ثابتی''' | |||
وی یکی از ناسیونالیست‌های طرفدار نهضت ملی‌کردن نفت بود و برای پیشبرد اهداف رژیم به ویژه در ساواک نقش زیادی داشت. او سال‌ها مدارج ترقی را در ساواک پیمود. کمیته ضد خرابکاری به پیشنهاد ثابتی و به ریاست خود او و با اختیارات کامل به منصه ظهور رسید. وی بعدها به ریاست ساواک رسید. پرویز ثابتی که دوره جنگ‌های چریکی و پارتیزانی دیده بود، در سرکوب رسته‌های چریکی جنگل‌های شمال، نقش مؤثری داشت. | |||
قدرت پرویز ثابتی پس از برقراری نظمیه‌ای همانند نظمیه [[رضا شاه]]، باعث شده بود که همه از او بترسند؛ حتی نخست‌وزیرِ شاه. شاه به هر مناسبت، به ثابتی مراجعه می‌کرد و امور مهم را به او محول می‌کرد. وی با سرویس‌های خارجی به ویژه آمریکا و اسرائیل، ارتباط داشت و باعث استحکام این روابط و پیوند هر چه بیشتر این روابط با خارج از کشور بود. <ref>بهنورد، مسعود؛ از سیدضیا تا بختیار چاپ هفتم، تهران، انتشارات جاویدان، 1377ش، ص521 ـ 825</ref> | |||
'''تیمور بختیار''' | |||
بختیار، فرزند "اسدخان" سردار بختیاری در سال 1292ش. در نزدیکی [[شهرکرد]] به دنیا آمد. وی پس از تحصیلات در [[اصفهان]] به مدرسه نظام در [[لبنان]] رفت. پس از بازگشت، رضاشاه، او را به منطقه [[آذربایجان]] فرستاد. وی توانست شورش آنان را سرکوب و توجه رزم‌آرا را جلب کند. او به دلیل پیوند فامیلی با "ثریا" همسر [[محمدرضا شاه]]، مورد توجه شاه واقع شد. | |||
بختیار در جریان [[کودتای 28 مرداد]] به [[تهران]] لشکر کشید و به فرمانداری نظامی تهران منصوب شد و به درجه سرلشکری رسید. وی به توصیه آمریکایی‌ها ساواک را تشکیل داد و از این طریق، جنایات بسیاری مرتکب شد. او حتی به نخست‌وزیری رسید و سعی کرد تا جمهوری برپا کند و شاه را کنار بزند. ملاقات بختیار با سران آمریکایی و مذاکرات درباره مشکلات داخلی رژیم، شاه را نگران ساخت. سرانجام شاه در اسفند 1339، بختیار را برکنار و به [[اروپا]] تبعید کرد. <ref>حسن بیگی، محمدابراهیم؛ شکار در شکارگاه، گوشه‌هایی از زندگی و کارنامه تیمور بختیار و حسن پاکروان نخستین رؤسای ساواک، تهران، مدرسه، ص 17 ـ 21</ref> | |||
=پانویس= | =پانویس= | ||
نسخهٔ ۴ ژانویهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۰۴
نویسنده این صفحه در حال ویرایش عمیق است.
یکی از نویسندگان مداخل ویکی وحدت مشغول ویرایش در این صفحه می باشد. این علامت در اینجا درج گردیده تا نمایانگر لزوم باقی گذاشتن صفحه در حال خود است. لطفا تا زمانی که این علامت را نویسنده کنونی بر نداشته است، از ویرایش این صفحه خودداری نمائید.
آخرین مرتبه این صفحه در تاریخ زیر تغییر یافته است: ۱۰:۰۴، ۴ ژانویه ۲۰۲۲؛
| نام | ساواک |
|---|---|
| تاسیس | ۲۳اسفند ۱۳۳۵ |
| انحلال | ۱۷ بهمن ۱۳۵۷ |
| هدف | مقابله با کمونیسم•حفظ امنیت کشور و نظام سلطنتی•شاهنشاهی ایران مبارزه با فعالیت‌های جاسوسی•نفوذی خارجی• جمع‌آوری اطلاعات |
| محدودهٔ فعالیت | ایران و سراسر جهان |
| محل ستاد | سلطنت‌آباد تهران•ایران |
| فراد کلیدی | سرتیپ حسن علوی‌کیا•ستوان علی معتضد•پرویز ثابتی |
ساواک، با نام سازمان اطلاعات و امنیت کشور مشهور با سرنام ساواک، مهم‌ترین نهاد امنیتی و اطلاعاتی ایران بود که در طی دورانی از جنگ سرد، به مدت ۲۲ سال نبض امنیت داخلی و اطلاعات خارجی ایران را در دست داشت. که در تاریخ ۲۳ اسفند ۱۳۳۵ توسط آمریکا تاسیس و قانون آن در مجلس سنا و مجلس شورای ملی، تصویب شد. هدف اصلی تشکیل ساواک تامین امنیت و حفظ ثبات رژیم پهلوی بود.
از اهداف دیگر تشکیل ساواک می‌توان به مقابله با کمونیسم، سرکوب گروه‌های مخالف حکومت شاه، حفظ استعمار در ایران و خاورمیانه و نیز حفظ منافع دربار و سرمایه‌داران و اشاعه فرهنگ استعماری و سرکوب فرهنگ انقلابی ضد امپریالیستی اشاره کرد.
از وظایف ساواک می‌توان جمع‌آوری اطلاعات لازم برای حفظ امنیت کشور، مقابله با اعمال و گروه‌های جاسوسی، جلوگیری از فعالیت تشکل‌های غیر قانونی، جلوگیری از توطئه بر ضدّ امنیت کشور و غیره را نام برد. ساواک با سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا، انگلیس و اسرائیل در ارتباط بود و سازماندهی، آموزش‌ها و تجهیزات را از آنان دریافت می‌کرد.
با اوج‌گیری ناآرامی‌های منجر به انقلاب ۱۳۵۷، محمدرضا شاه دستور انحلال ساواک را داد. ستاد پیشین سازمان اطلاعات و امنیت کشور ساواک در خیابان سلطنت‌آباد تهران بود.
شکل گیری ساواک
بعد از کودتای 28 مرداد 1320ش. محمدرضا شاه، یک دوره استبداد دیکتاتوری 25 ساله را با حمایت آمریکا بر تمامی امور کشور آغاز کرد. [۱]
با وجود همکاری ارتش و شهربانی برای ایجاد امنیت و حفظ ثبات پایه‌های رژیم، هنوز رابطه‌ای منسجم و سازمان‌یافته بین تمام ارگان‌های ضد مردمی و سرکوبگر که از دید رژیم لازم به نظر می‌رسید به وجود نیامده بود؛ از این‌رو وجود تشکیلاتی منسجم، ضروری به نظر می‌رسید که این امر در 23 اسفند 1335 با تصویب قانون تشکیل ساواک، تحقق یافت. [۲]
ساواک یا همان سازمان اطلاعات و امنیت کشور، مهم‌ترین نهاد امنیتی و اطلاعاتی بود که آمریکا آن را در سال 1335 تأسیس کرد [۳] و پس از تصویب قانون آن در مجلس سنا و مجلس شورای ملی، کار خود را رسماً از 1336 آغاز کرد. علاوه بر ساواک، واحدهایِ پلیسی شهربانی، گارد شاهنشاهی، ژاندارمری و نیز واحدهای اطلاعاتی و سرّی رکن دوم ارتش، بازرسی شاهنشاهی و دفتر ویژه اطلاعات، وظیفه حفظ امنیت در قلمرو و حکومت شاهنشاهی ایرانی را عهده‌دار شدند. [۴]
ساواک و همکاری با سازمان‌های جاسوسی آمریکا و اسرائیل
«ساواک» علاوه بر همکاری با سازمان‌های اطلاعاتی ـ امنیتی داخلی با سازمان‌های جاسوسی دنیا خصوصاً سازمان جاسوسی آمریکا(سیا) و سازمان جاسوسی اسرائیل(موساد) نیز همکاری داشت. بعد از تشکیل ساواک، نیروهای سیا به ساواک آمدند و کارکنان و مسئولانش را آموزش دادند. سیا و ساواک، همکاری‌های دیگری نیز با هم داشتند.
سیا، ساواک را در مشت خود داشت و هر چه به آنها مخابره می‌کرد، بدون چون و چرا انجام می‌شد. رئیس سیا در تهران، مرتب با شاه، رئیس ساواک و نمایندگانش ارتباط داشت. ساواک نیز در آمریکا نماینده داشت و به عنوان یکی از اعضای نمایندگی ایران در سازمان ملل فعالیت می‌کرد. همچنین این دو سازمان، اخبار و اطلاعات لازم را به یکدیگر می‌دادند.
در دهه 50 روابط این دو بیشتر شد. در سال 1352 سیا مرکز فرماندهی خود را در خاورمیانه به ایران منتقل کرد. به این ترتیب، سیا حضور خود را در ایران افزایش داد. پیروزی انقلاب اسلامی ایران و اشغال لانه جاسوسی آمریکا، ارتباط گسترده سیا و ساواک و نیز دخالت سیا و آمریکا در امور کشور را آشکار کرد. [۵]
علاوه بر سازمان جاسوسی آمریکا(سیا)، سازمان جاسوسی اسرائیل(موساد) نیز در رژیم گذشته با ساواک همکاری داشت. در سال 1339 گروهی از مأموران موساد برای آموزش کارکنان ساواک به ایران آمدند. همچنین آنان(مأموران موساد) در موارد دیگر مانند: فروش وسایل جاسوسی، تبادل اخبار لازم و مورد نظر با ساواک همکاری داشتند. [۶]
دلایل و اهداف تشکیل ساواک
تشکیل ساواک در ابتدا دلایل مختلفی داشت؛ از جمله: رسوایی شدید فرمانداری نظامی و شیوه‌های آن، وجود تضاد میان ادعاهای دولت مبنی بر وجود آزادی و ادامه حکومت نظامی، نیاز به دستگاه جاسوسی منظم‌تر از رکن دوم ارتش و آگاهی شهربانی را می‌توان نام برد؛ [۷] اما علت اصلی و هدف اصلی از تشکیل ساواک را تأمین امنیت و حفظ ثبات رژیم پهلوی می‌توان دانست.
مادّه اول قانون تشکیل ساواک، هدف از تأسیس آن سازمان را این‌گونه بیان می‌کند: «برای حفظ امنیت کشور و جلوگیری از هر گونه توطئه که مضرّ به منافع عمومی است، سازمانی به نام اطلاعات و امنیت کشور ـ وابسته به نخست‌وزیری ـ تشکیل می‌شود و رئیس ساواک سمت معاونت نخست‌وزیر را داشته و به فرمان اعلی‌حضرت همایون شاهنشاهی منصوب خواهد شد.» [۸]
آمریکا برای حفظ امنیت خود در خاورمیانه به تشکیل ساواک در ایران مبادرت کرد تا منافع خود را در خاورمیانه حفظـ، و مخالفان را سرکوب کند. بخش امنیت داخلی ساواک(اداره کلّ سوم) مهم‌ترین بخش سازمانی در سراسر این دستگاه سرکوبگر بود و گروه‌ها و سازمان‌های مختلف، همچون: حزب توده، جبهه ملی، روحانیان و نیز افکار عمومی و نهادهای همگانی چون: دانشگاه‌ها، آموزشگاه‌ها و ... را زیر نظر داشت. نقش داخلی ساواک از اختناق و اعمال فشار محض، بسیار فراتر می‌رفت. [۹]
علاوه بر هدف اصلیِ حفظ امنیتِ داخلی و حفظ پایه‌های رژیم پهلوی، اهداف دیگری را نیز برای تأسیس ساواک می‌توان ذکر کرد: [۱۰]
مقابله با کمونیسم
مقابله با کمونیسم: شاه بنا به خواست آمریکا ـ که به طور طبیعی مخالف مارکسیسم و کمونیسم بود ـ از ساواک برای جلوگیری از نفوذ کمونیسم به ایران استفاده می‌کرد. [۱۱] آمریکا با همین حربه تبلیغاتی(طرح مسئله خطر کمونیسم) ساواک را در ایران تأسیس کرد. شاه در کتاب «پاسخ به تاریخ» خود، علت تأسیس ساواک را جنگیدن با خرابکاری کمونیست‌ها [۱۲] و پایان‌دادن به فعالیت‌های مخرب حزبی در داخل و خارج [۱۳] ذکر کرده است. در واقع، مسئله خطر کمونیسم، توجیه‌کننده حضور سیاسی، نظامی، اقتصادی آمریکا در ایران و کشورهای منطقه بود.
حفظ استعمار در ایران و خاورمیانه
حفظ استعمار در ایران و خاورمیانه و نیز حفظ منافع دربار و سرمایه‌داران: تأمین منافع امپریالیسم، دربار و زمینداران، از اهداف دیگر ساواک بود؛ زیرا آنها روحانیت، روشنفکران مبارز، کارگران و دهقانان را مانعی در راه رسیدن به اهداف خود می‌دیدند. [۱۴] ساواک، وظیفه سرکوب این گروه‌های مبارز را داشت. ساواک برای این سرکوب و برای اهداف استعماری به طور مداوم با سازمان-های جاسوسی سیا و موساد و نیز سازمان‌های جاسوسی ترکیه و پاکستان ارتباط داشت. [۱۵]
اشاعه فرهنگ استعماری و ...
اشاعه فرهنگ استعماری و سرکوب فرهنگ انقلابی ضد امپریالیستی: آمریکا برای حفظ و تأمین منافع خود، سعی داشت، فرهنگ اصیل مردم یک سرزمین را از بین ببرد و فرهنگ مبتذل خود را غالب کند. سرکوب شدیدِ فرهنگ ملی ـ مذهبی و ضد امپریالیستی، بعد از کودتای 28 مرداد به دستِ ساواک ـ که با خفقان و سانسور همراه بود ـ نشان‌دهنده یورش سیا و سایر سازمان‌های جاسوسی غرب به سنّت‌های اصیل مذهبی ـ ملی و انقلابی جامعه بود. ساواک، وظیفه سرکوب فرهنگ ضد استعماری و انقلابی مردم را بر عهده گرفت و تمام تلاش خود را در اشاعه فرهنگ بی‌بند و باری به کار برد. [۱۶]
تشکیلات ساواک
ساواک از سه قسمت اصلی تشکیل شده بود: حوزه ریاست، ادارات کل و ساواک‌ها(ساواک تهران و سایر شهرها). همچنین ساواک، نمایندگی‌هایی در سایر کشورها داشت.
1.حوزه ریاست: حوزه ریاست ساواک در نموداری که در سال 52 تهیه شد، شامل قسمت‌های ذیل بود: 1. دفتر ریاست ساواک؛ 2. دفتر قائم مقام ساواک؛ 3. صندوق ویژه؛ 4. مشاوران رئیس ساواک؛ 5. کنترلی؛ 6. بازرس کلّی؛ 7. دبیرخانه شورای امنیت ملی؛ 8. پیمان‌ها. [۱۷]
2. ادارات کلّ ساواک: 1. اداره یکم، امور اداری؛ 2. اداره کلّ دوم، جمع‌آوری اطلاعات خارجی؛ 3. اداره کلّ سوم، امنیت داخلی؛ 4. اداره کلّ چهارم، حفاظت؛ 5. اداره کلّ پنجم، فنی؛ 6. اداره کلّ ششم، امور مالی؛ 7. اداره کلّ هفتم، بررسی اطلاعات خارجی؛ 8. اداره کلّ هشتم، ضد جاسوسی؛ 9. اداره کلّ نهم، تحقیق. [۱۸]
ساواک در خارج از کشور، دانشجویان و ایرانیان خارج از کشور را کنترل می-کرد و برای این امر با پلیس سایر کشورها نیز همکاری متقابل داشت. همچنین ساواک بر رفتار دولت، مجلسین و احزاب کنترل کامل داشت و اعمال آنان را به شاه گزارش می‌داد.
ساواک بر عملکرد احزاب و گروه‌های مختلف چه مذهبی و چه غیر مذهبی کنترل کامل داشت و هر گونه اعتراض و عملکرد علیه شاه را به شدت سرکوب می‌کرد. [۱۹]
فعالیت ساواک به مسائل امنیتی محدود نمی‌شد؛ بلکه به مرور در تمام شئون کشور دخالت می‌کرد و در واقع، قدرتی ما فوق قدرت دولت بود. 20 سال از عمر ساواک به 4 دوره تقسیم می‌شود: [۲۰]
دوره اول ساواک
این سازمان از سال 1336 تا 1340 چهره خود را آشکار کرد و "تیمور بختیار" ـ که به سبب جنایاتش زبانزد مردم است ـ در رأس این تشکیلات قرار گرفت. ساواک به اقتضای رابطه دولت ایران با آمریکا، تحت تعلیم سیا بود و قدرت گرفت. در سال 40 بختیار به سبب تغییر جوّ سیاسی و به علت رقابت قدرتی که با شاه پیدا می‌کند، از ریاست ساواک کناره گرفت. بختیار به سبب تغییر جوّ سیاسی و به علت رقابت قدرتی که با شاه پیدا می‌کند، از ریاست ساواک کناره گرفت.
دوره دوم ساواک
این دوره مقارن با انقلاب سفید است. با صلاحدید آمریکا، رژیم از شدت اختناق خود کاست و ساواک را از خشونت منع کرد. ریاست این دوره با پاکروان است که در مقایسه با تیمور بختیار و نصیری(که پس از بختیار به جانشینی او منصوب شد) ملایم عمل کرد. رژیم در این دوره تا مرحله نابودی پیش رفت و حوادث 15 خرداد را پشت سر گذاشت که کم‌کم توان خود را با هدایت مستشاران آمریکایی، تقویت ساواک و تشکیل مجلس بیست و دوم بازیافت. [۲۱]
دوره سوم ساواک
این دوره که سیزده سال دوام یافت، مقارن با نخست وزیری "هویدا" بود. ساواک هیچ مسئولیتی در قبال جان و مال مردم از خود نشان نمی‌داد و گروه-های مراقبت تشکیل داد، هر کس را به هر اتهامی که می‌خواست دستگیر می‌کرد و برای به دست آوردن اطلاعات به شکنجه‌گاه‌ها روانه می‌ساخت.
بودجه رسمی ساواک در سال 51 به 255 میلیون دلار و سال بعد به 310 میلیون دلار می‌رسید که بودجه محرمانه ساواک از این رقم‌ها جدا بود. حقایق مربوط به قساوت‌های ساواک، شهرت جهانی یافت. دبیر کل سازمان عضو بین-الملل در سال 1975 اعلام کرد، کارنامه هیچ کشوری در جهان درباره حقوق بشر، سیاه‌تر از کارنامه ایران نیست.
انتشار گزارش‌های سازمان عضو بین‌الملل و کمیسیون جهانی حقوق بشر و حقوق‌دانان، ضربه محکمی به اعتبار رژیم وارد ساخت. رژیم مدعی شد که هیچ-یک از زندانیان، اتهامات سیاسی ندارند و همه از مجرمان معمولی‌اند. روزنامه تایمز در 9 ژوئن 1977 از قول شاه، رقم مجرمان سیاسی را 2200 نفر نوشت؛ ولی همان زمان، ناظران خارجی، ارقامی بین 25 تا صد هزار نفر را ذکر کرده‌اند.
مهم‌تر از تعداد زندانیان، رویه شکنجه آنها بود. خبرنگاران خارجی در محاکمات شرکت می‌کردند و آثار باقی‌مانده از این شکنجه را می‌دیدند و به دنیا منعکس می‌کردند. از میان این افراد می‌توان به روحانیانِ شکنجه شده‌ای اشاره کرد که از یاران امام خمینی(ره) بودند؛ از جمله: "آیت‌ا... سعیدی" و "آیت‌ا... غفاری" که در دی ماه 53 به علت شکنجه‌های زیاد به شهادت رسیدند. [۲۲]
ساواک در دوره چهارم
این دوره مقارن با یکی دو سال آخر عمر رژیم است که دولت، فضای باز سیاسی اعلام کرد. رژیم ادعا کرد که شکنجه را پایان داده است. شاه، "ناصر مقدم" را به جای "نصیری" به ریاست ساواک گماشت. شاه در مصاحبه با "مارتین آنالزا" دبیر کلّ عضو بین‌الملل ادعا کرد که شکنجه پایان یافته است؛ اما گزارش‌های خبرنگاران از کذب این ادعا حکایت می‌کرد. [۲۳]
آنچه درباره ساواک گفته شد، هرگز نمی‌تواند بیانگر ابعادِ وسیعِ سازمانی باشد که قدرتش ما فوق قدرت دولت بود؛ سازمانی که برای کسب نتیجه، همه اصول دینی، اخلاقی انسانی و قانونی را زیر پا می‌گذاشت و محیط وحشت و بی‌اعتمادی را در ابعاد وسیعی گسترش می‌داد.
مطالعه و بررسیِ ساواک به این دلیل اهمیت دارد که نسل حاضر و نسل‌های آینده، همواره آگاه و بیدار بمانند و ارزش آزادی و استقلال را بدانند و از یاد نبرند و به علاوه، سرنوشتِ این سازمان ننگین، درسی آموزنده برای مسئولان باشد.
رؤسای مشهور ساواک
پرویز ثابتی
وی یکی از ناسیونالیست‌های طرفدار نهضت ملی‌کردن نفت بود و برای پیشبرد اهداف رژیم به ویژه در ساواک نقش زیادی داشت. او سال‌ها مدارج ترقی را در ساواک پیمود. کمیته ضد خرابکاری به پیشنهاد ثابتی و به ریاست خود او و با اختیارات کامل به منصه ظهور رسید. وی بعدها به ریاست ساواک رسید. پرویز ثابتی که دوره جنگ‌های چریکی و پارتیزانی دیده بود، در سرکوب رسته‌های چریکی جنگل‌های شمال، نقش مؤثری داشت.
قدرت پرویز ثابتی پس از برقراری نظمیه‌ای همانند نظمیه رضا شاه، باعث شده بود که همه از او بترسند؛ حتی نخست‌وزیرِ شاه. شاه به هر مناسبت، به ثابتی مراجعه می‌کرد و امور مهم را به او محول می‌کرد. وی با سرویس‌های خارجی به ویژه آمریکا و اسرائیل، ارتباط داشت و باعث استحکام این روابط و پیوند هر چه بیشتر این روابط با خارج از کشور بود. [۲۴]
تیمور بختیار
بختیار، فرزند "اسدخان" سردار بختیاری در سال 1292ش. در نزدیکی شهرکرد به دنیا آمد. وی پس از تحصیلات در اصفهان به مدرسه نظام در لبنان رفت. پس از بازگشت، رضاشاه، او را به منطقه آذربایجان فرستاد. وی توانست شورش آنان را سرکوب و توجه رزم‌آرا را جلب کند. او به دلیل پیوند فامیلی با "ثریا" همسر محمدرضا شاه، مورد توجه شاه واقع شد.
بختیار در جریان کودتای 28 مرداد به تهران لشکر کشید و به فرمانداری نظامی تهران منصوب شد و به درجه سرلشکری رسید. وی به توصیه آمریکایی‌ها ساواک را تشکیل داد و از این طریق، جنایات بسیاری مرتکب شد. او حتی به نخست‌وزیری رسید و سعی کرد تا جمهوری برپا کند و شاه را کنار بزند. ملاقات بختیار با سران آمریکایی و مذاکرات درباره مشکلات داخلی رژیم، شاه را نگران ساخت. سرانجام شاه در اسفند 1339، بختیار را برکنار و به اروپا تبعید کرد. [۲۵]
پانویس
- ↑ افراسیابی، بهرام؛ ایران و تاریخ، تهران، انتشارات زرین، 1364ش، ص45
- ↑ همان
- ↑ گازیوروسکی، ج مارک؛ دیپلماسی آمریکا و ایران، جمشید زنگنه، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران، 1371ش، ص200
- ↑ نجاری‌راد، تقی؛ ساواک و نقش آن در تحولات داخلی رژیم شاه، چاپ اول، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378ش، ص27
- ↑ ایرنبرگر، هارالد؛ درباره ساواک به مثابه یکی از ابزار سلطه امپریالیسم و ارتجاع، جهت آزادی، 1978م، ص66 ـ 94
- ↑ نجاری‌راد، تقی؛ ساواک، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379ش، چاپ اول، ص37و38
- ↑ افراسیابی، بهرام؛ پیشین، ص52
- ↑ قانون تشکیل ساواک، مادّه اول، ضمیمه دو، به نقل از: نجاری راد، تقی؛ ساواک و نقش آن در تحولات داخلی رژیم شاه، پیشین، ص41
- ↑ نجاری‌راد، تقی؛ پیشین، ص42
- ↑ همان
- ↑ منصوری، جواد؛ سیر تکوین انقلاب اسلامی، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1375ش، ص119
- ↑ پهلوی، محمدرضا؛ پاسخ به تاریخ، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، 1371ش، ص337
- ↑ همان، ص338
- ↑ نجاری‌راد، تقی؛ پیشین، ص43
- ↑ افراسیابی، بهرام؛ پیشین، ص50 ـ 54
- ↑ نجاری‌راد، تقی؛ پیشین، ص42
- ↑ معاونت بررسی‌های استراتژیک؛ ساواک، بی‌جا، بی‌تا، ص12
- ↑ نجاری‌راد، تقی؛ پیشین، ص53ـ62
- ↑ . همان
- ↑ همان، ص151ـ173
- ↑ مدنی، سید جلال الدین؛ تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1361، ج2، ص149
- ↑ همان، ص150ـ163
- ↑ همان
- ↑ بهنورد، مسعود؛ از سیدضیا تا بختیار چاپ هفتم، تهران، انتشارات جاویدان، 1377ش، ص521 ـ 825
- ↑ حسن بیگی، محمدابراهیم؛ شکار در شکارگاه، گوشه‌هایی از زندگی و کارنامه تیمور بختیار و حسن پاکروان نخستین رؤسای ساواک، تهران، مدرسه، ص 17 ـ 21