فاطمه بنت موسی بن جعفر

نام	حضرت معصومه
نام کامل	فاطمه مشهور به حضرت معصومه(س)
القاب	معصومه • کریمه اهل بیت،طاهره • حمیده • بَرَّه(نیکوکار) • رشیده • تقیه • نقیه • رضیه • مرضیه • سیده • اُخت الرضا
نام پدر	امام موسی کاظم (ع)
نام مادر	نجمه خاتون
زادروز	۱ ذی‌القعده سال ۱۷۳ق
زادگاه	مدینه
محل زندگی	مدینه
نقش	امامزاده • خواهر علی بن موسی الرضا • دختر موسی کاظم
طول عمر	۲۸ سال
رحلت	۱۰ ربیع‌الثانی سال ۲۰۱ هجری قمری
مدفن	ایران • قم

حضرت معصومه(س) دختری ممتاز در خاندان عصمت و طهارت بود. شیعیان فاطمه معصومه(س) را بسیار بزرگ می دارند و برای زیارت ایشان در قم اهمیت بسیاری قائل هستند. در روایاتی که درباره حضرت معصومه(س) نقل می‌کنند از شفاعت وی برای شیعیان سخن گفته شده و بهشت را پاداش زیارت او دانسته اند.

پدرش امام هفتم شیعیان حضرت موسی بن جعفر (ع) و مادرش حضرت نجمه بود که به علت پاکی و طهارت نفس به او طاهره می‌گفتند.حضرت معصومه در 28 سالگی و در روز دوازدهم ربیع الثانی سال 201 هجری قمری در قم به شهادت رسید که امروز بارگاه ملکوتی و مرقد مطهرش همچون خورشیدی در قلب شهرستان قم می درخشد و همواره فیض بخش و نورافشان دلها و جانهای تشنه معارف حقانی است.

آن حضرت در واقع بتول دوم و جلوه ای از وجود حضرت زهرا (س) بود.در طهارت نفس امتیازی خاص و بسیار والا داشت که امام هشتم برادر تنی آن حضرت او را (که نامش فاطمه بود) معصومه خواند.فرمود: «من زار المعصومة بقم کمن زارنی»: (کسی که حضرت معصومه (س) را در قم زیارت کند مانند آن است که مرا زیارت کرده است).

مقام علم و عرفان او در مرحله ای است که در فرازی از زیارتنامه غیر معروف او چنین می خوانیم: «السلام علیک یا فاطمه بنت موسی بن جعفر و حجته و امینه» ‍: (سلام بر تو ای فاطمه دختر موسی بن جعفر و حجت و امین از جانب موسی بن جعفر).و باز می خوانیم: السلام علیک ایتها الطاهرة الحمیدة البرة الرشیدة التقیة الرضیة المرضیة: (سلام بر تو ای بانو پسندیده نیک سرشت، ای بانوی رشد یافته، پاک طینت، پاک روش، شایسته و پسندیده).بدین لحاظ و مقامات عالی معنوی آن بانوست که حضرت رضا (س) در فرازی از زیارتنامه معروفش به ما آموخته که در کنار مرقدش خطاب به او بگوییم: یا فاطمه اشفعی لی فی الجنة فان لک عندالله شانا من الشان.

زندگی‌نامه

حضرت فاطمه معصومه (س) در روز اول ذی القعده سال ۱۷۳ هجری، در شهر مدینه چشم به جهان گشود. پدر بزرگوار او حضرت موسی بن جعفر (ع) امام هفتم شیعیان- و مادر گرامی ایشان «نجمه» مادر بزرگوار امام رضا (ع) می‎ باشد. نجمه از بانوان با فضیلت و از اسوه ‎های تقوا و شرافت و از مخدرات کم نظیر تاریخ بشریت است.

درباره تعداد فرزندان حضرت موسی بن جعفر (ع) و این که چند تن از آن‎ها فاطمه نام داشته‎ اند اختلاف است. شیخ مفید تعداد آنان را سی و هفت تن ذکر کرده است؛ نوزده پسر و هجده دختر که دو تن از دختران، فاطمه نام داشتند. فاطمة‌الکبری و فاطمة الصغری. حضرت فاطمه معصومه بعد از امام رضا(ع) از دیگر فرزندان حضرت موسی بن جعفر (ع) فاضل‎ تر و دارای مقامی شامخ‎ تر می ‎باشد.

در این سال‎ها محل رشد آن حضرت خاندانی بود که او را با دریایی از علم و معرفت رو به رو ساخت. ولی بیش از ده بهار از عمر شریفش نگذشته بود که پدر بزرگوارش با زهر جفا در زندان هارون به شهادت رسید و دریایی از غم و اندوه بر قلب شریفش فرو ریخت که در این ایام غم و تنهایی، تنها مایه تسلی او برادرش امام رضا(ع) بود که ناگهان مأمون وجود اقدس امام هشتم را از کانون خانواده جدا نمود و به اجبار به خراسان جلب کرد و به اقامت اجباری در خراسان وادار نمود. حضرت معصومه (س) دوری یک ساله فراق برادر را تحمل کرد.

ایشان در سال ۲۰۱ هـ.ق یک سال پس از ورود امام رضا (س) به مرو، برای دیدار برادر به قصد مرو بیرون آمد. اما در بین راه و در شهر ساوه بیمار شد. سپس پرسید بین ساوه و قم چقدر مسافت است؟ گفتند: ده فرسخ. خدمتکار خود را فرمود تا او را برداشته و به قم آورد و در خانه موسی بن جعفر خزرج بن سعد اشعری فرود آمدند.

به روایت دیگر و به نوشته حسن بن محمد بن حسن قمی در «تاریخ قم» به روایت صحیح چون شبانگاه خبر به آل سعد رسید، موسی بن خزرج به نمایندگی آنان در همان شب از قم به قصد ساوه بیرون آمد تا ایشان را به قم دعوت کند. پس از دیدار حضرت و پذیرفتن دعوت وی، خود افسار شتر ایشان را گرفت و به سمت قم و به منزل خویش آورد. حضرت پس از هفده روز اقامت در خانه موسی بن خزرج و در حال بیماری درگذشت. پیکر مطهرش پس از اقامه نماز توسط موسی بن خزرج، در باغ «بابلان» (مکان فعلی) مدفون گردید.

درباره عمر حضرت معصومه (س) نیز روایات متفاوت است. برخی سن ایشان را هیجده و بیشتر نیز نوشته‌اند. به گفته بعضی دیگر، نظر به این که پدرشان، امام موسی‌کاظم (ع) در سال ۱۷۹ قمری به دستور هارون الرشید دستگیر و زندانی شدند و چهار سال در زندان ماندند و همان جا به شهادت رسیدند و نیز حضرت معصومه (س) در سال ۲۰۱ از دنیا رفتند، سن ایشان حداقل ۲۲ سال بوده است. برخی نیز تاریخ ولادت حضرت معصومه را ۱ ذی‌القعده سال ۱۷۳ قمری و تاریخ وفات او ۱۰ ربیع الثانی سال ۲۰۱ قمری ذکر کرده اند.

محدثه بودن حضرت معصومه(س)

از ویژگی‎های ایشان این بود که به علوم اسلام و آل محمد(ص) آگاهی داشت و از جمله روایت کنندگان حدیث بود. چندین حدیث است که در سند آنها نام حضرت فاطمه معصومه (س) ذکر شده است. علامه امینی در کتاب شریف الغدیر به بعضی از آنها استناد می‎کند مانند:

عن فاطمه بنت علی بن موسی الرضا حدثتنی... «من کنت مولاه فعلی مولاه.»

نقل این احادیث حاکی از مقام علمی والای آن بانو می‎باشد.

مقام عصمت حضرت معصومه(س)

مقام عصمت که عالی‎ترین مقام معنوی و پاکی است، درجاتی دارد، و در وهله اوّل بر دو گونه است:

معصوم از خطاء معصوم از گناه

امام رضا(ع)در روایتی فرمودند:

«من زار المعصومة بقم کمن زارنی»

کسی که معصومه را در قم زیارت بکند مانند آن است که مرا زیارت کرده است.

در مورد مقام عصمت حضرت معصومه(س) روایات بسیاری وجود دارد اما این حدیث از امام رضا(ع) شاید اشاره‎ای باشد که حضرت معصومه(س) دارای مقام عصمت بوده است، همچنین این لقب را ایشان به حضرت معصومه(س) داده اند و گرنه نام آن حضرت، معصومه نمی‎باشد.

حضرت معصومه(س) مانند حضرت زینب(س) در یکی از درجات عصمتند، گر چه در درجات چهارده معصوم (ع) نباشد.

زیارتنامه مخصوص حضرت معصومه(س)

یکی از شواهد عظمت استثنایی حضرت معصومه (س) زیارتنامه‎ای است که امام رضا(ع) در شأن ایشان بیان فرموده اند. بعد از حضرت فاطمه زهرا(س) تنها زیارتی که از امام معصوم برای یک زن نقل شده، زیارت حضرت معصومه(س) است و هیچ یک از بانوان خاندان عصمت و طهارت زیارت مخصوص از امام ندارند.

روایاتی که از امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) نقل شده است:

بهشت، پاداش کسی است که فاطمه دختر امام کاظم(ع) را زیارت کند.

وفات حضرت معصومه (س)

دهم ماه ربیع الثانی سالروز رحلت حضرت فاطمه معصومه (س) می‌باشد. حضرت معصومه یکسال پس از ورود برادرش حضرت امام رضا(ع) به ایران به همراه عده‌ای از برادران و خواهران و عده دیگری از خویشان به منظور دیدار امام رضا (ع) وارد ایران شدند. جعفر مرتضی عاملی می‌نویسد:

«حضرت معصومه در رأس یک قافله 22 نفری متشکل از علویان و برادران امام رضا (ع) برای دیدار با آن امام همام رهسپار ایران گردید»

البته برخی از پژوهشگران تعداد افراد این کاروان را حدود 400 نفر نوشته‌اند و قائلند 23 نفر از آنان در ساوه کشته شدند. پس از آنکه حضرت معصومه و همراهیان ایشان به ساوه رسیدند، مأموران حکومتی با آن‌ها درگیر شدند و بسیاری از افراد این قافله را به شهادت رساندند. در همین زمان حضرت معصومه بیمار شد. از خادمش پرسید: از اینجا تا قم چقدر فاصله است؟ خادم عرض کرد: 10 فرسخ. حضرت فرمود: مرا از اینجا به قم منتقل کن. در همین زمان موسی بن خررج که از بزرگان آل سعد و از شیعیان قم بود به خدمت حضرت معصومه مشرف شد و زمام ناقه او را گرفت و به سرای خویش فرود آورد.

علّت بیماری

برخی از محققان معتقدند که حضرت معصومه (س) در ساوه مسموم شد و سپس با حالت بیماری وارد قم شد. و پس از مدت کوتاهی به شهادت رسید. محمدی اشتهاردی می‌نویسد:

«مطابق نقل بعضی مسموم نمودن حضرت توسط زنی در ساوه انجام شد».

عده‌ای نیز قائلند

«وقتی حضرت معصومه بدن‌های پاره پاره برادران و برادر زادگان خویش را که 23 نفر بودند را دید، به شدت غمگین گشت و در اثر آن بیمار شد».

پس از ورود حضرت معصومه (س) به قم در روز 23 ماه ربیع الاول، آن حضرت 17 یا 19 روز ساکن منزل موسی بن خررج بود. و در این مدت با حالت بیماری مشغول عبادت و راز و نیاز با خداوند بود.

زمان رحلت

قول مشهور این است که حضرت معصومه پس از آنکه در 23 ماه‌ربیع‌الاول وارد قم شدند، 17 روز بیشتر زنده نبودند. بنابراین رحلت آن حضرت باید دهم ماه ربیع الثانی صورت گرفته باشد. علی اکبر مهدی‌پور می‌نویسند:

«روز رحلت حضرت معصومه دهم ماه ربیع الثانی سال 201 هجری بوده است».

برخی از محققان نیز دوازدهم ربیع الثانی را به عنوان روز رحلت ذکر کرده‌اند. محمدی اشتهاردی می‌نویسد:

«همانگونه که برخی از بزرگان گفته‌اند، انصاف این است که برای جمع کردن بین قول اول و دوم، برای بزرگداشت مقام آن بانوی بزرگوار سه روز 10، 11، و 12 ماه ربیع الثانی را به عنوان سوگواری معصومیه، مراسم برگزار شود».

پس از رحلت حضرت معصومه (س) زنان آل سعد بی‌بی فاطمه معصومه را غسل دادند و کفن کردند. سپس جسم مطهر آن حضرت به باغ موسی بن خررج (محل فعلی حرم مطهر ایشان) برده شد. در آن هنگام میان اشعریان (آل سعد) بر سر اینکه چه کسی شایستگی دفن آن بدن مقدس را دارد اختلاف روی دارد... ناگهان دو سوار نقابدار از طرف رودخانه قم به پیش آمدند و وقتی نزدیک بدن مطهر رسیدند از اسب پیاده شدند. نخست بر آن نماز گزاردند و سپس وارد سردابی که برای تدفین وی مهیا شده بود، شدند و به کمک یکدیگر او را به خاک سپردند. و بدون اینکه با کسی سخن بگویند آن محل را ترک کردند. کسی نفهمید آنان چه کسانی بودند.

برخی از محققان احتمال داده‌اند که این دو سوار امام رضا (ع) و امام جواد(ع) بوده‌اند.

با توجه به اینکه ولادت حضرت معصومه اول ذی القعده سال 173 هجری می‌باشد. و با توجه به زمان رحلت آن حضرت یعنی سال 201 هجری، بنابراین سن مبارک آن حضرت هنگام وفات 28 سال بوده است.