جاحظ

نام	جاحظ
نام کامل	أبو عثمان عمرو بن بحر بن محبوب الکنانی اللیثی البصری
نام‎های دیگر	جاحظ • ابوعثمان عمرو بن بحر • جاحظ البصری • عمرو بن بحر الجاحظ • ابی‌عثمان عمرو بن بحر بن محبوب
کنیه	ابوعمران
نام پدر	بحر
متولد	146،150 و 160ق
محل تولد	بصره
اساتید	ابوعبیده • اصمعى • ابوزید انصارى • ابوزید انصارى • نظّام
برخی آثار	شرح علی المائة کلمة لأمیرالمومنین علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام (ابن میثم - عبدالوهاب -وطواط) • رسائل الجاحظ • البخلاء • البرصان و العرجان و العمیان و الحولان • البغال
رحلت	255 یا 256ق

جاحظ، ابوعثمان عمر و بن بحر، متکلم و ادیب معتزلی و نویسنده بر تألیف قرن سوم از اهالی بصره. وی در جوانی در بغداد و مدتی نیز در سامرا اقامت کرد و سپس به بصره بازگشت. جاحظ چهره‌ای زشت با چشمانی برآمده داشت و به همین مناسبت، جاحظ (چشم برآمده) و حدقی لقب گرفت. ابوعبیده، اصمعی و ابوزید انصاری در لغت و ادبیات از استادان او بودند. نحو را از اخفش و کلام را از نظّام آموخت.

وی از طریق علمای کلام و همنشینی با حنین بن اسحاق و سلمویه با فرهنگ یونانی آشنا شد و با مطالعة کتاب‌های ابن‌مقفع در فرهنگ و ادب ایران مهارت یافت. جاحظ عالمی متخصص به معنای امروزی نبود، بلکه دایرة‌المعارف نویسی بود که به تمام علوم زمانش نظر داشت. موضوعات تألیفات او بسیار متنوع است، ادبیات، ادبیات عامه، کلام، سیاست و بعضی شاخه‌های علوم طبیعی. اما آن‌چه کتاب‌های او را ممتاز می‌سازد، شیوة ادبی بارز وی در نگارش، اطلاع او از زندگی اجتماعی و شناخت سرشت و اخلاق مردم است. البیان و التبیین از مهم‌ترین کتاب‌های اوست. ابن‌خلدون آن را یکی از چهار کتاب اصول فن ادب و از ارکان آن معرفی کرده است. الحیوان نیز دیگر کتاب با ارزش اوست. فرقه‌ای به نام جاحظیه (از فِرَق معتزله)، از پیروان خاص اویند.

جاحظ کیست

ابوالفداء (ج ۲، ص ۴۷) کنیه وی را ابوعمران آورده است. جدّش زنگی و شتربان و از موالی بنی کِنانه بود.

درباره تاریخ ولادت جاحظ اختلاف نظر است ؛ عده ای به نقل خود وی او را هم سن ابونواس (۱۴۶ـ ۱۹۸) و حتی بزرگ‌تر از او و عده ای او را متولد ۱۵۰ و برخی متولد حدود سال ۱۶۰ دانسته‌اند. او چهره ای زشت با چشمانی برآمده داشت و به همین مناسبت ، جاحظ (چشم برآمده ) و حَدَقی لقب گرفت. وی در بصره با فروش نان و ماهی امرار معاش می‌کرد. در آن زمان مُوَیْس بن عِمران یکی از تاجران بصره از وی حمایت می‌کرد.

ابوعُبَیده (متوفی ۲۰۹)، اَصْمَعی (متوفی ۲۱۶) و ابوزید انصاری (متوفی ۲۱۵) در لغت و ادبیات از استادان او بودند. وی نحو را از دوستش اَخْفَش (متوفی ۲۱۵)، کلام را از نَظّام (متوفی ۲۳۱) و فصاحت را شفاهاً از بادیه نشینان عرب در بازار مِرْبَد آموخت. وی از طریق علمای کلام و هم نشینی با حُنین بن اسحاق (متوفی ۲۶۰) و سَلْمُویه (متوفی ۲۲۵)، با فرهنگ یونانی آشنا شد و با مطالعه کتابهای ابن مُقَفَّع (متوفی ۱۴۲) و حضور در محضر ابوعبیده در فرهنگ و ادب فارسی مهارت یافت.

جاحظ خلفای عباسی را از مهدی (حک: ۱۵۸ـ۱۶۹) تا مُعْتَز (حک: ۲۵۱ـ۲۵۵) یا مُهْتَدی (حک: ۲۵۵ـ۲۵۶) درک کرد و مورد تکریم و احترام آنان بود.

جاحظ گرایشهای سیاسی مشخص نداشت و غالباً تابع جریانهای حاکم بود. کتابهای خود را به درباریان تقدیم می‌کرد و صله می گرفت و تا پایان عمر به این روش ارتزاق کرد. تعدادی از کتابهایش با موضوع امامت مورد توجه مأمون (حک: ۱۹۸ـ ۲۱۸) قرار گرفت.

جاحظ با وجود علم و کثرت تألیف از تدبیر امور عاجز بود و زمانی که به جانشینی ابراهیم بن عباس صولی (متوفی ۲۴۳) به ریاست دیوان رسائل برگزیده شد، پس از سه روز استعفا کرد. او ملازم خاص محمدبن عبدالملک زَیّات (متوفی ۲۳۳)، وزیر واثق (حک: ۲۲۷ـ۲۳۲)، شد و با دستگیر شدن ابن زیّات او نیز گریخت و پس از آنکه ابن زیّات به دستور متوکل (حک: ۲۳۲ـ۲۴۷) کشته شد جاحظ خود را تسلیم کرد.

زمانی که جاحظ به علم و ادب مشهور شده بود، متوکل برای تعلیم فرزندش او را دعوت کرد اما وقتی چهره اش را دید، با اعطای هزار درهم عذرش را خواست. در عین حال جاحظ با متوکل مجالست و مؤانست داشت.

جاحظ در جوانی در بغداد و مدتی نیز در سامرا اقامت کرد و سپس به بصره بازگشت. به دمشق و انطاکیه نیز سفر کرد. او در محرم ۲۵۵ یا ۲۵۶، بر اثر بیماری فلج و نقرس در بصره درگذشت. جاحظ دارای هوش بسیار و حافظه قوی بود. به گفته مُبَرِّد (متوفی ۲۸۶)، وی شیفته مطالعه بود و وقتی کتابی به دست می آورد، تا تمام آن را نمی خواند آن را کنار نمی گذاشت. . علاقه شدید وی به کتاب و علم آموزی به اندازه ای بود که از برخی وَرّاقان (کتاب فروشان) دکان اجاره می‌کرد و شب تا صبح در آنجا به مطالعه می پرداخت.

او در کلام، ادبیات عرب حدیث تفسیر، تاریخ و حتی علوم طبیعی سرآمد و در فنون گوناگون صاحب تألیف بود. اما مسعودی گفته است که مباحث او در باب طبیعیات و جغرافیا چندان اعتبار ندارد زیرا او اهل سفر و دریانوردی نبوده و نقلیاتش به کتابها منحصر می شده و گاه در این باره به ضد و نقیض و اغراق نیز رسیده است .

وی با زیرکی و با ارائه دلایل، می‌توانست مطلبی را به اثبات برساند و با همان قوّت آن را رد کند. جاحظ به شوخ طبعی و سهل انگاری در مطالب علمی نیز معروف بود، لغت شناسانی چون ثعلب (متوفی ۲۹۱) او را رد کرده و به نقل او اعتماد نداشته اند. او همچنین به دروغ پردازی شهرت داشت و احادیث را به سخره می گرفت. خواهرزاده اش یَمُوت بن مُزَرَّع (متوفی ۳۰۴) او را بی دین خوانده است.

با وجود این گفته‌اند که کتابهایش دارای الفاظی شیوا و ساده است و در آنها تناسب معنا و لفظ از هر نوعی (عامیانه ، ادبی ، و غیره ) حفظ شده است و با داشتن برخی انحرافات نقش مهمی در روشن سازی اذهان دارد و به فراخور حال خواننده از جدّی به شوخی می پردازد. وی بیش از هر چیز به کتابت و قرائت اشتغال داشت و در ابتدا برای رواج کتابهایش آنها را به دیگر علما نسبت می داد. گفتنی است با اینکه وی مطابق سیاست حاکم به عثمان بن عفان گرایش داشت اهل علم کمتر کتابهای او را می‎شناختند.

جد جاحظ

جدّش زنگی و شتربان و از موالی بنی کِنانه بود.

تاریخ ولادت

درباره تاریخ ولادت جاحظ اختلاف نظر است؛ عده ای به نقل خود وی او را هم سن ابونواس (۱۴۶ـ ۱۹۸) و حتی بزرگ‌تر از او و عده ای او را متولد ۱۵۰ و برخی متولد حدود سال ۱۶۰ دانسته‌اند.

چهره جاحظ

او چهره ای زشت با چشمانی برآمده داشت و به همین مناسبت، جاحظ (چشم برآمده) و حَدَقی لقب گرفت. وی در بصره با فروش نان و ماهی امرار معاش می‌کرد. در آن زمان مُوَیْس بن عِمران، یکی از تاجران بصره از وی حمایت می‌کرد.

دیدگاه جاحظ

جاحظ، ادیب سخندان و سخن شناس معروف که از نوابغ ادب است و در قرن سوّم هجری می زیسته است و کتاب البیان و التبیین وی یکی از ارکان چهارگانه ادب به شمار آمده است، مکرّر در کتاب خویش ستایش و اعجاب فوق العاده خود را نسبت به سخنان علی (ع) اظهار می‌دارد.

ایشان در همان جلد اوّل، این جمله معروف را از علی (ع) نقل می‌کند که حضرت فرمودند: قیمه کلّ امرء ما یحسنه ارزش هر کس همان است که می داند، آن گاه بیش از نیم صحفه این جمله را ستایش می‌کند و می گوید: در همه کتاب ما، اگر جز این جمله نبود، کافی بلکه کفایت بود، بهترین سخن آن است که کم آن، تو را از بسیارش، بی نیاز کند، و معنی در لفظ پنهان نشده باشد بلکه ظاهر و نمودار باشد، آن گاه می گوید: «کان الله عزّ و جلّ قد البسه من الجلاله و غشاه من نور الحکمه علی حسب نیّه صاحبه و تقوا قائله» گویا خداوند جامه‌ای ازجلالت و پرده ای از نور حکمت متناسب با نیّت پاک و تقوای گوینده اش، بر این جمله کوتاه پوشانده است.

اساتید و شاگردان

جاحظ شاگرد یزید بن هارون، سندی بن عبدویه، ابویوسف قاضی و ابواسحاق نظام بود. همچنین یموت بن مزرع، محمد بن عبدالله بن ابودلهاث، محمد بن یزید نحوی‏ و أبوبکر بن أبی داود از جمله شاگردان وی بودند.

آثار جاحظ

جاحظ علاقه‌ی زیادی به مطالعه داشت؛ به گونه‌ای که ابوالعباس محمد بن یزید نحوی گفت: من از جاحظ، و فتح بن خاقان، و اسماعیل بن اسحاق قاضی به علم و دانش حریص‏تر ندیده‌‏ام. جاحظ هر کتابی به دست می‏آورد، از اول تا آخر آن‌را می‌خواند.

جاحظ آثار متعددی داشت:

1. کتاب الحیوان، و مشهور است که این کتاب هفت جزء بود و کتاب دیگر بر آن افزوده، و آن‌را کتاب النساء نامید، که در بیان فرق میان مرد و زن است، و یک کتاب دیگر هم به نام کتاب العال بر آن افزود. وی کتاب الحیوان را به محمد بن عبدالملک اهدا کرد و پنج هزار دینار از وی گرفت.
3. کتاب البیان و التبیین را که به ابن ابی‌داوود اهدا نمود و پنج هزار دینار دریافت کرد.
5. کتاب النبی و المتنبی.
7. کتاب المعرفة.
9. کتاب جوابات.
11. کتاب مسائل.
13. کتاب الردّ علی أصحاب الإلهام.
15. کتاب نظم القرآن.
17. کتاب مسائل القرآن.
19. کتاب فضیلة المعتزلة.
21. کتاب الردّ علی المشبّهة.
23. کتاب الإمامة علی مذهب الشیعة.
25. کتاب حکایة قول أصناف الزیدیة.
27. کتاب العثمانیة.
29. کتاب الأخبار و کیف تصحّ...
31. وی کتاب العثمانیة را نیز در رد شیعه و اعتقادات آنان نوشت.

درگذشت

سرانجام او پس از عمری نسبتا طولانی در ماه محرم سال 250 و یا 255 هجری و در دوران خلافت المهتدی باللَّه‏ درگذشت.

او پیش از مرگ فلج و از کار افتاده شد، به گونه‌‌ای که از طرف چپ فلج شد و اگر با قیچی آن‌را تکه تکه می‌کردند، احساس نمی‌‏کرد، و در مقابل اگر در طرف راست او مگسی عبور می‌کرد، احساس درد می‌کرد.