افزودن پیوند

    توحید افعالی: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌وحدت
    بدون خلاصۀ ویرایش
    بدون خلاصۀ ویرایش
     
    (۶۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    '''توحید افعالی''' و به تعبیر دیگر توحید در خالقیت به این معنا است که در جهان هستی فقط یک خالق یا فاعل وجود دارد و آن خداوند است. بنابراین از نگاه کسانی که باورمندی شدیدی به توحید و معانی مرتبط با آن دارند، اطلاق خالقیت به غیر خداوند جایز نیست.
    این موضوع معرکه آرای [[مذاهب کلامی]] بوده و از مباحث پر بحث و جدل در کلام و [[فلسفه]] است. به طور مثال، مذاهبی چون [[اشاعره]]، [[ماتریدیه]] و [[اهل حدیث]] به توحید در خالقیت معتقدند. از نگاه متکلمان این مذاهب، انسان فاعل به معنای خالق نیست. با این‌حال، نسبت انسان به افعالش در مواجهه با توحید‌افعالی یا توحید در خالقیت، به گونه منطقی تفسیر می‌شود که بنابر اعتقاد [[امامیه]] [[نظریه امر بین‌الامرین]] و بنابر اعتقاد اشاعره و ماتریدیه، [[نظریه کسب]] و بنابر اعتقاد [[اهل حدیث]]، [[نظریه خلق‌افعال‌عباد]] این هدف را تامین می‌کند.


    '''[[توحید افعالی]]''' و به تعبیر دیگر [[توحید در خالقیت]] به این معنا است که در جهان هستی فقط یک خالق یا فاعل وجود دارد و آن خداوند است. بنا بر این، از نگاه کسانی که باور مندی شدیدی به توحید و معانی مرتبط با آن دارند، اطلاق خالقیت به غیر خداوند جایز نیست.
    == معنای توحید در لغت ==
    این موضوع معرکه آرای [[مذاهب کلامی]] بوده و از مباحث پر بحث و جدل در [[کلام]] و [[فلسفه]] است. به طور مثال، مذاهبی چون اشاعره، ماتریدیه و اهل حدیث به توحید در خالقیت معتقدند.از نگاه متکلمان این مذاهب، انسان هیچ  گونه فاعلیتی که به معنای خلق فعل باشد ندارد.با این حال نسبت انسان به افعالش در مواجهه با توحید افعالی یا توحید در خالقیت، به گونه منطقی تفسیر می شود که بنا بر اعتقاد [[امامیه]] [[نظریه امر بین الامرین]] و بنا بر اعتقاد [[اشاعره]] و [[ماتریدیه]]، [[نظریه کسب]]  و بنا بر اعتقاد [[اهل حدیث]] [[نظریه خلق افعال عباد]] این هدف را تامین می کند.  
    «توحید» مصدر باب «تفعیل» و به معنای «یگانه دانستن» است. ریشه این کلمه «وحد» و به معنای انفراد است و از این‌رو، «واحد» به چیزی اطلاق می‌شود که جزء ندارد.<ref> راغب اصفهانی، مفردات، نشر مرتضوی، 1388، ص 551.</ref>


    ==معنای توحید در لغت==
    == معنای توحید در اصطلاح فلاسفه ==
    توحید در اصطلاح فلاسفه به این معنا است که همه نظام‌ها، سنت‌ها، علت‌ها و معلول‌ها، اسباب و مسببات و افعال الهی، ناشی از اراده خداوند است. موجودات عالم همچنان که در ذات خود استقلال وجودی ندارند، در مقام تأثیر و علیت نیز استقلال ندارند. خداوند نیز همان‌طور که در ذات خودش شریک ندارد، در فاعلیت نیز شریک ندارد. هر فاعل و سببی، هم حقیقت و هم تأثیر و فاعلیت خود را از او دارد.<ref> مطهری مرتضی؛ مجموعه آثار، تهران، صدرا، ج2، ص103.</ref> توحید‌افعالی خداوند دقیقاً مصداق تسبیح مبارک "لاحَولَ و لاقُوّة إلاَّ بِالله" است.<ref>همان</ref> که در فلسفه تحت عنوان قاعده "لامُؤَثَّرَ فِی الوجودِ الاّ الله" بیان می‌شود. <ref> ملاصدرا؛ اسفار، چ بیروت، ج2، ص219–216</ref> <ref> سید محمد حسین طباطبایی، نهایة الحکمة، چاپ مؤسسه امام خمینی، ج3، ص677.</ref>


    واژه «توحید» مصدر باب «تفعیل»  و به معنای «یگانه دانستن» است. ریشه این کلمه «وحد» و به معنای انفراد است و از این رو «واحد» به چیزی اطلاق می شود که جزء ندارد.<ref>مفردات راغب اصفهانی، نشر مرتضوی، 1388، ص 551.</ref>
    == اقسام توحید نظری ==
     
    [[توحید نظری]] در نگاه کلی بر سه قسم [[توحید ذاتی]]، [[توحید صفاتی]] و توحید افعالی تقسیم می‌شود.  
    ==معنای توحید در اصطلاح==
     
    [[توحید]] دراصطلاح [[فلاسفه]] به این معنا است که همه نظام‌ها و سنت‌ها و علل و معلولات و اسباب و مسببات، فعل خدا و کار او و ناشی از اراده خداست. موجودات عالم همچنان که در ذات خود، استقلال وجودی از خدا ندارند، در مقام تأثیر و علیت نیز استقلال ندارند و در نتیجه خداوند همان طور که در ذات خودش شریک ندارد، در فاعلیت نیز شریک ندارد. هر فاعل و سببی، حقیقت خود و تأثیر و فاعلیت خود را از او دارد.<ref>[[مرتضی مطهری]]؛ مجموعه آثار، [[تهران]]، صدرا، ج2، ص103.</ref> توحید افعالی خداوند، دقیقاً مصداق تسبیح مبارک "لاحَولَ و لاقُوّه إلاَّ بِالله" است.<ref>همان</ref> که در فلسفه تحت عنوان قاعده "لامُؤَثَّرَ فِی الوجودِ الاّ الله" بیان می‌شود. <ref> [[ملاصدرا]]؛ [[اسفار]]، چ [[بیروت]]، ج2، ص219–216</ref>  <ref>[[سید محمد حسین طباطبایی]]، [[نهایة الحکمة]]، چاپ مؤسسه [[امام خمینی]]، ج3، ص677.</ref>
     
    ==اقسام توحید نظری==
     
    [[توحید نظری]] در نگاه کلی بر سه قسم توحید ذاتی،توحید صفاتی و توحید افعالی تقسیم می شود.  


    '''توحید ذاتی'''
    '''توحید ذاتی'''
     
    [[توحید ذاتی]] یعنی اعتقاد به اینکه ذات خداوند متعال یکتا و بدون شریک است. نه ترکیبی در درون ذاتش و و نه خدای دیگری خارج از ذاتش وجود دارد. یک ذات بسیط و بدون ترکیب از اجزاء و اعضاء و هم‌چنین یگانه و بی‌شریک است.
    یعنی اعتقاد به اینکه ذات خداوند متعال یکتاست و شریکی در ذات برای او نیست. نه ترکیبی در درون ذاتش وجود دارد و نه خدای دیگری خارج از ذاتش می‌باشد. یک ذات بسیط و بدون ترکیب از اجزا و اعضا و هم‌چنین یگانه و بی‌شریک است.


    ''' توحید صفاتی'''
    ''' توحید صفاتی'''
     
    [[توحید صفاتی]] یعنی اعتقاد به اینکه صفات خداوند عین ذات او و عین یکدیگرند و همان‌گونه که ذات او ازلی و ابدی است، صفات ذاتی او همچون علم و قدرت نیز ازلی و ابدی می‌باشد و این چنین نیست که این صفات، زاید بر ذاتش بوده و جنبه عارض و معروض داشته باشد، بلکه عین ذات اوست.  
    توحيد صفاتى يعنى، اعتقاد به اين كه صفات خداوند عين ذات او و عين يكديگرند. و همان گونه كه ذات او ازلى و ابدى است، صفات ذاتى او همچون علم و قدرت نيز ازلى و ابدى مى باشد و اين چنين نيست كه اين صفات، زايد بر ذاتش بوده و جنبه عارض و معروض داشته باشد، بلكه عين ذات اوست.  


    '''توحید افعالی'''
    '''توحید افعالی'''
    توحید اَفعالی، یعنی اینکه همه افعال هستی با قدرت و اراده الهی خلق می‌شود. در این تعریف، خداوند هیچ شریکی در امر خلق ندارد و هیچ فاعلی جز خداوند نمی‌تواند خالق باشد. این معنا بر همه افعال الهی منطبق است که از زمره مهم‌ترین آنها آفرینش، ربوبیت و تدبیر است.


    توحيد اَفعالى، بدين معناست كه هر فعلى كه در اين جهان به وقوع مى پيوندد، زير سيطره الهى و خواست و تقدير خداى متعال است و هيچ فاعلى به موازات خالق و يا مستقل از او وجود ندارد و اين معنا بر همه افعال الهى منطبق است كه از زمره مهم ترين آنها ، آفرينش ، ربوبيت و تدبير است كه به همين دليل، در زيرمجموعه فصل توحيد افعالى آمده اند .
    == اقسام توحید افعالی ==
    در برخی از کتاب‌های کلامی، در بحث توحید افعالی به دو شاخه آن یعنی توحید در ربوبیت و توحید در خالقیت اشاره شده است.<ref>ر. ک. مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۸۷ </ref> <ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۷و۸۵.</ref>


    ==اقسام توحید افعالی==
    '''معنای توحید در ربوبیت'''
    توحید در ربوبیت یعنی اینکه که خداوند تدبیر کننده جهان و همه موجودات آن است و روابط هستی و موجودات را به گونه‌ای تنظیم می‌کند تا به هدفی که برای آنها منظور شده است، برسند.<ref>ر. ک. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۷.</ref> و اما برخی از آیاتِ بیان‌کننده توحید در ربوبیت که البته ناظر به توحید در خالقیت نیز می‌باشد،<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۷.</ref> عبارت است از آیه ۵۴ سوره اعراف: «أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ‌؛ آگاه باشید که آفرینش و تدبیر به او اختصاص دارد» و آیه ۵۰ سوره طه: «رَ‌بُّنَا الَّذِی أَعْطَیٰ کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَیٰ؛ پروردگار ما کسی است که همه چیز را آفرید؛ آنگاه هدایت کرد». <ref>. ک. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۷.</ref>


    در برخی از کتاب های کلامی، هنگام بحث از توحید افعالی، به دو شاخه آن یعنی توحید در ربوبیت و توحید در خالقیت اشاره می شود.<ref>ر. ک. مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۸۷ </ref> <ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۷و۸۵.</ref>
    '''معنای توحید در خالقیت'''
    [[توحید در خالقیت]] که تعبیر دیگر توحید افعالی است به این معنا است که همه موجودات جهان را خداوند آفریده است.<ref>ر. ک. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۷.</ref> دامنه این معنا آن قدر وسیع است که حتی شامل افعالی می‌شود که دیگر موجودات در ظاهر فاعل آن بوده‌اند، اما در واقع آنها نیز مخلوق خداوند هستند.<ref>با اقتباس از کتاب آموزش فلسفه مصباح یزدی، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۸۷و۳۸۸.</ref>
    و اما آیاتی که بر توحید خداوند در خالقیت دلالت دارند، آیات ۱۶ [[سوره رعد]]، ۶۲ [[سوره زُمَر]] و ۶۲ [[سوره غافر]] است در این  آیات، خداوند «خالقُ کلِّ شیءٍ» (آفریدگار همه چیز)، معرفی شده است. <ref>ر. ک. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۸.</ref>


    '''معنای توحید در ربوبیت'''
    == توحید افعالی از منظر مذاهب اسلامی ==
    هر یک از مذاهب مشهور کلامی در تفسیر توحید افعالی نظریاتی بعضا متفاوتی ارائه داده‌اند که البته می‌توان از میان بیشتر این نظریات، به وجه جامع و قابل قبول همه مذاهب دست یافت. با این توضیح که وجه‌الجمع آراء مذاهب اسلامی در تفسیر توحید افعالی چنین است که همزمان با اعتقاد به فاعلیت انحصاری خداوند در باره مخلوقات و به قول [[ملاصدرا]] لاموثر فی‌الوجود الا الله یعنی در عالم وجود، جز خداوند هیچ موثر(فاعلی) شناخته نمی‌شود؛ <ref> صدرالمتالهین، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه، ج‏6، ص373</ref>انسان نیز فاعل واقعی فعل خود به حساب می‌آید. در این تعریف، خداوند علة‌العلل همه افعال هستی است. با این‌حال، مذاهب مشهوری چون امامیه، [[معتزله]]، [[اشاعره]]، [[ماتریدیه]] و [[اهل حدیث]] هر کدام فراخور فهم خود از توحید افعالی که به طور مستقیم با افعال‌عباد و نحوه تبیین آن با جبر و اختیار  ارتباط دارد، تفاسیری ارائه داده‌اند که بعضا قابل توجه است و همانطور که اشاره شد، می‌شود از میان همه آنها به وجه جامع قابل قبولی رسید.


    توحید در ربوبیت یعنی این که که خداوند تدبیر کننده جهان و همه موجودات آن است و روابط هستی و موجودات را به گونه ای تنظیم می کند تا به هدفی که برای آن ها منظور شده است، برسند.<ref>ر. ک. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۷.</ref> و اما برخی از آیاتِ بیان‌کننده توحید در ربوبیت که البته ناظر به توحید در خالقیت نیز می باشد،<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۷.</ref>  عبارت است از آیه ۵۴ سوره اعراف: «أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ‌؛ آگاه باشید كه آفرینش و تدبیر به او اختصاص دارد».و آیه ۵۰ سوره طه: «رَ‌بُّنَا الَّذِي أَعْطَىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَىٰ؛ پروردگار ما كسى است كه همه چیز را آفرید؛ آنگاه هدایت کرد». ر<ref>. ک. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۷.</ref>
    [[امامیه]] اگر‌چه چون سایر مذاهب، به توحید افعالی سخت معتقدند و بر همین مبنا خدا را خالق افعال و خلق را منحصر به او می‌دانند که ناظر به یک بخش از آیات قرآن است، اما در مقابل و مطابق با بخشی دیگر از آیات قرآن، به [[عدل|عدل الهی]] نیز اعتقاد دارند و انسان را مسئول افعال خود دانسته و او را در باره آنچه انجام می‌دهد، تحسین کرده مستحق جزا می‌دانند. امامیه در تفسیر این مطلب پیرو تعالیم اولیای الهی هستند و در تایید آن، به روایتی استناد می‌کنند که شخصی از [[علی بن ابی طالب|امام علی ‌علیه‌السلام]] راجع به قدر و تکلیف افعال بشر در مواجهه با توحید افعالی می‌پرسد، حضرت در پاسخ امر بین‌الامرین یعنی راهی میان جبر و تفویض را تعلیم می‌کند. <ref>مجلسی محمد باقر، بحارالانوار، ج۵، ص۵۷</ref> در این‌صورت، علاوه بر اقرار به توحید افعالی، به مسئولیت انسان راجع به افعالش اعتراف می‌شود.
     
    '''معنای توحید در خالقیت'''


    توحید در خالقیت به این معنا است که همه موجودات جهان را خداوند آفریده است.<ref>ر. ک. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۷.
    [[اهل‌حدیث]] در تفسیر توحید افعالی، به نظریه خلق‌افعال‌عباد متوسل شدند. پیروان این مکتب در نگاه ظاهری متهم به جبرگرایی هستند اما بر خلاف این نگاه، آنها با طرح این نظریه تلاش کردند تا با  این نسبت را از خود دور کنند. توجه به شواهد فراوانی در آثار گوناگون متکلمان مشهور این مکتب چون [[محمد بخاری]]، [[ابن تیمیه]]، [[ابن قیم جوزیه]] و [[ابن حجر عسقلانی]] ثابت می‌کند که متکلمان این مکتب مثل دو مکتب [[اشاعره]] و [[ماتریدیه]]، جبر‌گرا نبوده‌اند، بلکه آنها فقط میان خلق و فعل تفاوت قائل شدند و خلق را منحصر به خداوند و فعل را منحصر به بندگان دانسته‌اند و بیان کردند که انسان هرچند فعل را خلق نمی‌کند، با این‌حال می‌تواند فاعل واقعی افعال خویش باشد.<ref>ر، ک، ابن تیمیه، افعال العباد و الرد علی الجهمیة، ج1، ص 293.</ref><ref>همان، ص 300</ref> <ref>همان، ج 2، ص 74</ref> <ref>ابن تیمیه، منهاج السنه، ج 1، ص 459</ref> <ref>همان، ج 2، ص 298</ref> <ref>همان، ج 3، ص 74</ref> <ref>همان، ج 3، ص 110</ref><ref>ابن قیم، شفاء العلیل فی مسائل القضاء و القدر و الحکمة و التعلیل، ص 144</ref> <ref> ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، ص 528</ref> و حتی در برابر جبریون محض و نیز متهمین به جبر، چون ابوالحسن اشعری، موضع می‌گیرند <ref> ر. ک. ابن تیمیه، منهاج السنه، ج 3، ص 31</ref> <ref>ابن قیم، شفاء العلیل فی مسائل القضاء و القدر و الحکمة و التعلیل، ص 143</ref> و معتقدند که وجود قدر موجب بطلان احکام شعری بر مبنای کسب عباد نمی‌شود.<ref>ر. ک. ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، ج 13، ص</ref> 449علاوه بر این مطالب، باید گفت که اهل حدیث خود را [[امت وسط]] می‌دانند یعنی امتی که نه جبری است و نه تفویضی. <ref>ر. ک. ابن تیمیه، العقیده الواسطیه، ص 112 و113</ref><ref>ابن قیم جوزیه، مفتاح دار السعاده ،ص 1513</ref>پس با وجود چنین شواهد صریح و محکمی نمی‌توان انگشت اتهام را به سوی اهل حدیث نشانه کرد و گفت چون این مکتب از توحید افعالی دفاع می‌کند لاجرم جبرگرا است. زیرا اهل حدیث معتقدند که توحید افعالی یعنی این که انسان در مسئله خلق نمی‌تواند شریک خالق باشد، چون خلق منحصر به خداوند است، اما انسان می‌تواند با قدرتی که خدا به او می‌دهد در فعل آفریده شده تصرف کند. آنها بر همین مبنا نظریه خلق افعال عباد را پایه‌گذاری کردند تا بگویند که میان خالق و فاعل تفاوت وجود دارد و انسان فاعل واقعی افعال خود می‌باشد. این نوع تفسیر، فهم این مذهب را در مسئله توحید افعالی و رابطه آن با افعال انسان؛ به فهم امامیه از امر بین الامرین نزدیک می‌کند.
    </ref> این معنا آن قدر وسیع است که حتی شامل افعالی  که دیگر موجودات به وجود آورده اند،نیز می شود و آن ها نیز مخلوق خداوند هستند.<ref>با استفاده از کتاب آموزش فلسفه مصباح یزدی، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۸۷و۳۸۸.</ref>
    و اما آیاتی که بر توحید خدا در خالقیت دلالت دارند، آیات ۱۶ سوره رعد، ۶۲ سوره زُمَر و ۶۲ سوره غافر است که در آن ها خدا وند «خالقُ کلِّ شیءٍ» (آفریدگار همه چیز)، معرفی شده است. <ref>ر. ک. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۸.</ref>


    ==توحید افعالی از منظر مذاهب اسلامی==
    [[متلکمان اشعری]] و ماتریدی در تفسیر توحید افعالی، همچون اهل حدیث باورمندی شدیدی نسبت به این مسئله دارند و خداوند را فاعل تمام فعل و انفعالاتی می‌دانند که در جهان هستی رخ می‌دهد. بنابراین، در مواجهه با مسئله افعال انسان که می‌تواند به جبر‌گرایی منجر شود، نظریه کسب را ابداع و با تفسیری که از این نظریه ارایه می‌کنند راه برون‌رفت از این مخمصه را نشان می‌دهند. با این حال متکلمان اشعری از این نظریه تفسیری یکدست ارایه نمی‌کنند. مثلا تمام توجه ابوالحسن اشعری در تفسیر نظریه کسب، حفظ حریم توحید افعالی است. به همین جهت برای انسان در کسب، به نازل‌ترین حد اختیار بسنده می‌کند. اختیاری که از سوی خداوند و با قوه حادث <ref>ر. ک. ابوا لحسن اشعری ابوالحسن، اللمع، ص 76</ref> <ref>ابوالحسن اشعری، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، ص 542</ref> به او داده می‌شود و البته قوه حادث هیچ نقشی نه در خلق فعل دارد و نه در تعیین نوع آن.<ref>ر. ک. فخر رازی، کتاب القضا و القدر ،ص 32</ref> اما متکلم بعد از او یعنی [[ابوبکر باقلانی|ابوبکر باقلانی]] در تفسیر توحید افعالی و تفسیر آن با افعال عباد، معتقد است که انسان بر همان مبنای اعتقاد به توحید افعالی هیچ نقشی در خلق افعال ندارد، ولی در تعیین نوع آن نقش مستقیم دارد.<ref>ر. ک. فاضل مقداد، إرشاد الطالبین إلی نهج المسترشدین ،ص 263</ref> این نوع تعبیر نشان می‌دهد که باقلانی از نوع تفسیر اشعری فاصله گرفته و هر چند چون او به توحید افعالی اعتقاد دارد، اما برای اختیار انسان و مسئولیتش نسبت به افعالی که انجام می‌دهد، نیز جایگاه ویژه‌ای قایل است. و اما آرای [[عبدالملک جوینی]] با آرای اشاعره پیش از خودش بسیار متفاوت بوده نظریه کسب را به گونه‌ای تفسیر می‌کند که شباهت بسیاری به تفسیر امر بین الامرین امامیه دارد. وی با اعتراف به انتساب واقعی فعل به فاعل کاسب، به صراحت از وجود فاعل‌های طولی <ref> ر. ک. عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ص 111 و 112</ref> در ایجاد فعل نام می‌برد که نشان می‌دهد که آرای این متکلم اشعری در این جهت چه اندازه به آرای متکلمان امامیه در تفسیر امر بین الامرین شباهت دارد. سایر متکلمان اشعری نیز توانستند با رایی متفاوت از ابوالحسن اشعری از اختیار انسان به نحو منطقی دفاع کنند و به نظریه کسب وجهه قابل قبولی بدهند.


    در این باره هر یک از مذاهب مشهور کلامی نظرات بعضا متفاوتی ارایه داده اند که البته می توان از میان بیشتر این نظرات به وجه الجمع قابل قبول دست یافت.اعتقاد به این که خدا خالق تمام افعال است و به قول ملاصدرا لاموثر فی الوجود الا الله. در عالم وجود، جز خدا هیچ موثر(فاعلی) شناخته نمی شود
    آرای [[متکلمان ماتریدی]] در مواجهه با توحید افعالی و ارتباط آن با افعال عباد، هر چند در کلیت فهم با آرای اشاعره یکی است، اما در تفصیل آن از دو جهت با آرای آنان تفاوت دارد که این دو تفاوت را می‌توان در فهم عقلانی‌تر و نیز آرای یکدست متکلمان این مکتب در تفسیر نظریه کسب مشاهده کرد. با این حال ماتریدیه نیز چون اشاعره، در تفسیر کسب ضمن تاکید بر توحید افعالی، انسان را نیز فاعل واقعی افعال خود می‌دانند.  
    <ref>صدر المتالهین، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه، ج‏6، ص373</ref> مورد وفاق اکثر مذاهب اسلامی است. به جز جبریه خالص که پیروان جهم بن صفوان هستند بقیه مذاهب معتقدند که خداوند عله العلل همه افعال هستی است. با این حال مذاهب مشهوری چون امامیه،معتزله، اشاعره، ماتریدیه و اهل حدیث هر کدام فراخور فهم خوداز توحید افعالی که به نوعی با مباحث جبر و اختیار و نحوه ارتباط آن با افعال عباد گره می خورد، تفاسیری ارایه داده اند که بعضا قابل توجه است و می شود از میان آن به وجه الجمعی رسید.
    <ref>ابومنصور ماتریدی ،التوحید، ص 167 و 168</ref><ref>همان ص 188</ref><ref>ابوالیسر بزدوی محمد بن محمد، اصول الدین، ص 104</ref><ref>ابومعین نسفی، التمهید فی اصول الدین، ص 62</ref><ref>ابوالثناء لامشی، التمهید لقواعد التوحید ،ص 97</ref>
    به طور مثال امامیه اگر چه به توحید  افعالی سخت معتقدند و بر همین مبنا خدا را خالق افعال و خلق را منحصر به او می دانند که ناظر به یک بخش از آیات قرآن است، اما در مقابل و مطابق با  بخشی دیگر از آیات قرآن، به عدل الهی نیز اعتقاد دارند و انسان را مسئول افعال خود دانسته و او را نسبت به آن چه انجام می دهد، تحسین کرده مستحق جزا می دانند.امامیه در تفسیر این مطلب مطابق با تعالیم اولیای الهی گام بر می دارند و به روایتی استناد می کنند آن گاه که شخصی از امام علی علیه السلام راجع به قدر و تکلیف افعال بشر در مواجهه با توحید افعالی می پرسد، <ref>مجلسی محمد باقر، بحارالانوار، ج۵، ص۵۷</ref>امر بین الامرین را تعلیم می کند. یعنی  راهی میان جبر و تفویض.در این صورت، علاوه بر حفظ حریم توحید افعالی، مسئولیت افعال بشر بر عهده خود آن ها خواهد بود.
    == پانویس ==
    و اما اهل حدیث در تفسیر توحید افعالی که تفسیری جبرگرایانه نسبت به افعال انسان دارد، به نظریه خلق افعال عباد متوسل شدند. پیروان این مکتب بر خلاف بسیاری از دیدگاه ها که آن ها را جبر گرا می داند، تلاش کردند تا این نسبت را از خود دور کنند. توجه به شواهد فراوانی در آثار گوناگون متکلمان مشهور این مکتب چون محمد بخاری، ابن تیمیه، ابن قیم جوزیه و ابن حجر عسقلانی،  ثابت می کند که متکلمان این مکتب و حتی مکاتبی چون اشاعره و ماتریدیه جبر گرا نیستند، بلکه با تفاوت قایل شدن میان خلق و فعل، خلق را منحصر به خداوند و فعل را منحصر به عباد دانسته انسان را فاعل واقعی افعال خود می دانند. <ref>ر، ک، ابن تیمیه، افعال العباد و الرد علی الجهمیه، ج1، ص 293.</ref><ref>همان، ص 300</ref> <ref>همان، ج 2، ص 74</ref> <ref>ابن تیمیه، منهاج السنه، ج 1، ص 459</ref> <ref>همان، ج 2، ص 298</ref> <ref>همان، ج 3، ص 74</ref> <ref>همان، ج 3، ص 110</ref><ref>ابن قیم، شفاء العلیل فی مسائل القضاء و القدر و الحكمة و التعليل، ص 144</ref> <ref>ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، ص 528</ref> و حتی در برابر جبریون محض و نیز متهمین به جبر، چون ابو الحسن اشعری، موضع خلاف می گیرند <ref> ر. ک.ابن تیمیه، منهاج السنه، ج 3، ص 31</ref> <ref>ابن قیم، شفاء العلیل فی مسائل القضاء و القدر و الحكمة و التعليل، ص 143</ref> و معتقدند که وجود قدر موجب بطلان احکام شعری بر مبنای کسب عباد نمی شود.<ref>ر. ک.ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، ج 13، ص</ref> 449
    {{پانویس}}
    علاوه بر این مطالب باید گفت که اهل حدیث خود را امت وسط می دانند یعنی امتی که نه جبری است و نه تفویضی. <ref>ر.ک.ابن تیمیه، العقیده الواسطیه، ص 112 و113</ref><ref>ابن قیم جوزیه، مفتاح دار السعاده،ص 1513</ref>
    پس با وجود چنین شواهد صریح و محکمی نمی توان انگشت اتهام را به سوی اهل حدیث نشانه کرد و گفت چون این مکتب از توحید افعالی دفاع می کند لاجرم جبرگرا است.زیرااهل حدیث معتقدند که توحید افعالی یعنی این که انسان در مسئله خلق نمی تواند شریک خالق باشد، زیرا که خلق منحصر به خداوند است،اما انسان می تواند با قدرتی که خدا به او می دهد در فعل آفریده شده تصرف کند.پس بر همین مبنا نظریه خلق افعال عباد را پایه گذاری کردند تا بگویند که میان خالق و فاعل تفاوت  وجود دارد و انسان فاعل واقعی افعال خود می باشد.این نوع تفسیر، فهم این مذهب را در مسئله توحید افعالی و رابطه آن با افعال انسان؛ به فهم امامیه از امر بین الامرین نزدیک می کند.  
    و اما متلکمان اشعری و ماتریدی در تفسیر توحید افعالی همچون اهل حدیث باورمندی شدیدی نسبت به این مسئله دارند و خداوند را فاعل تمام فعل و انفعالاتی که در جهان هستی رخ می دهد می دانند. بنا بر این، در مواجهه با مسئله افعال انسان و رفع اتهام از جبرگرایی به نظریه کسب روی می آورند و با تفسیری که از این نظریه ارایه می کنند راه برون رفت از این مخمصه را نشان می دهند. با این حال متکلمان اشعری از این نظریه تفسیری یکدست ارایه نکردند مثلا ابو الحسن اشعری در تفسیر نظریه کسب، تمام توجهش به توحید افعالی است به همین جهت برای انسان نسبت به افعالش نازل ترین حد اختیار را در نظر می گیرد اختیاری که از سوی خداوند و با قوه حادث <ref>ر. ک. ابو ا لحسن اشعری ابو الحسن، اللمع،  ص 76</ref> <ref>ابو الحسن اشعری، مقالات الإسلاميين و اختلاف المصلين، ص 542</ref> به او داده می شود که این قوه حادث هیچ نقشی نه در خلق فعل دارد و نه در تعیین نوع آن.<ref>ر. ک. فخر رازی، کتاب القضا و القدر،ص 32</ref> اما متکلم بعد از او یعنی ابو بکر باقلانی در تفسیر توحید افعالی و تفسیر آن با افعال عباد معتقد است که انسان بر همان مبنای اعتقاد به توحید افعالی هیچ نقشی در خلق افعال ندارد اما در تعیین نوع آن در قالب کسب نقش مستقیم دارد.<ref>ر. ک. فاضل مقداد، إرشاد الطالبين إلى نهج المسترشدين،ص 263</ref> این نوع تعبیر نشان می دهد که باقلانی از نوع تفسیر اشعری فاصله گرفته و هر چند به مثل او به توحید افعالی اعتقاد دارد اما برای اختیار انسان و مسئولیتش نسبت به افعالی که انجام می دهد، نیز جایگاه ویژه ای قایل است. و اما آرای عبد الملک جوینی با آرای اشاعره پیش از خودش بسیار متفاوت بوده در تفسیر نظریه کسب به نوعی عمل می کند که گویا یک متکلم امامی مذهب در تفسیر امر بین الامرین بیان کرده است. وی با اعتراف به انتساب واقعی فعل به فاعل کاسب، به صراحت از وجود فاعل های طولی <ref> ر. ک. عبد الکریم شهرستانی، الملل و النحل ، ص 111 و 112</ref> در ایجاد فعل نام می برد که نشان می دهد که آرای این متکلم اشعری چه اندازه به آرای متکلمان امامیه در تفسیر امر بین الامرین در این جهت شباهت دارد. سایر متکلمان اشعری نیز توانستند با رایی متفاوت از ابو الحسن اشعری از اختیار انسان به نحو منطقی دفاع کنند و به نظریه کسب وجهه قابل قبولی بدهند.
    و اما آرای متکلمان ماتریدی در مواجهه با توحید افعالی و ارتباط آن با افعال عباد با دو نوع تفاوت از آرای اشاعره فاصله دارد هر چند در کلیت فهم یکی است.
     


    ==پانویس==
    {{پانویس رنگی}}
    {{پانویس|2}}
    <references />
    </div>


    [[رده: خداشناسی]]
    [[رده:مفاهیم و اصطلاحات]]
    [[رده: اعتقادات]]
    [[رده:مفاهیم و اصطلاحات اسلامی]]
    [[رده: کلام]]
    [[رده:خداشناسی]]
    [[رده: مفاهیم اسلامی]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۱۵ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۵۲

    توحید افعالی و به تعبیر دیگر توحید در خالقیت به این معنا است که در جهان هستی فقط یک خالق یا فاعل وجود دارد و آن خداوند است. بنابراین از نگاه کسانی که باورمندی شدیدی به توحید و معانی مرتبط با آن دارند، اطلاق خالقیت به غیر خداوند جایز نیست. این موضوع معرکه آرای مذاهب کلامی بوده و از مباحث پر بحث و جدل در کلام و فلسفه است. به طور مثال، مذاهبی چون اشاعره، ماتریدیه و اهل حدیث به توحید در خالقیت معتقدند. از نگاه متکلمان این مذاهب، انسان فاعل به معنای خالق نیست. با این‌حال، نسبت انسان به افعالش در مواجهه با توحید‌افعالی یا توحید در خالقیت، به گونه منطقی تفسیر می‌شود که بنابر اعتقاد امامیه نظریه امر بین‌الامرین و بنابر اعتقاد اشاعره و ماتریدیه، نظریه کسب و بنابر اعتقاد اهل حدیث، نظریه خلق‌افعال‌عباد این هدف را تامین می‌کند.

    معنای توحید در لغت

    «توحید» مصدر باب «تفعیل» و به معنای «یگانه دانستن» است. ریشه این کلمه «وحد» و به معنای انفراد است و از این‌رو، «واحد» به چیزی اطلاق می‌شود که جزء ندارد.[۱]

    معنای توحید در اصطلاح فلاسفه

    توحید در اصطلاح فلاسفه به این معنا است که همه نظام‌ها، سنت‌ها، علت‌ها و معلول‌ها، اسباب و مسببات و افعال الهی، ناشی از اراده خداوند است. موجودات عالم همچنان که در ذات خود استقلال وجودی ندارند، در مقام تأثیر و علیت نیز استقلال ندارند. خداوند نیز همان‌طور که در ذات خودش شریک ندارد، در فاعلیت نیز شریک ندارد. هر فاعل و سببی، هم حقیقت و هم تأثیر و فاعلیت خود را از او دارد.[۲] توحید‌افعالی خداوند دقیقاً مصداق تسبیح مبارک "لاحَولَ و لاقُوّة إلاَّ بِالله" است.[۳] که در فلسفه تحت عنوان قاعده "لامُؤَثَّرَ فِی الوجودِ الاّ الله" بیان می‌شود. [۴] [۵]

    اقسام توحید نظری

    توحید نظری در نگاه کلی بر سه قسم توحید ذاتی، توحید صفاتی و توحید افعالی تقسیم می‌شود.

    توحید ذاتی توحید ذاتی یعنی اعتقاد به اینکه ذات خداوند متعال یکتا و بدون شریک است. نه ترکیبی در درون ذاتش و و نه خدای دیگری خارج از ذاتش وجود دارد. یک ذات بسیط و بدون ترکیب از اجزاء و اعضاء و هم‌چنین یگانه و بی‌شریک است.

    توحید صفاتی توحید صفاتی یعنی اعتقاد به اینکه صفات خداوند عین ذات او و عین یکدیگرند و همان‌گونه که ذات او ازلی و ابدی است، صفات ذاتی او همچون علم و قدرت نیز ازلی و ابدی می‌باشد و این چنین نیست که این صفات، زاید بر ذاتش بوده و جنبه عارض و معروض داشته باشد، بلکه عین ذات اوست.

    توحید افعالی توحید اَفعالی، یعنی اینکه همه افعال هستی با قدرت و اراده الهی خلق می‌شود. در این تعریف، خداوند هیچ شریکی در امر خلق ندارد و هیچ فاعلی جز خداوند نمی‌تواند خالق باشد. این معنا بر همه افعال الهی منطبق است که از زمره مهم‌ترین آنها آفرینش، ربوبیت و تدبیر است.

    اقسام توحید افعالی

    در برخی از کتاب‌های کلامی، در بحث توحید افعالی به دو شاخه آن یعنی توحید در ربوبیت و توحید در خالقیت اشاره شده است.[۶] [۷]

    معنای توحید در ربوبیت توحید در ربوبیت یعنی اینکه که خداوند تدبیر کننده جهان و همه موجودات آن است و روابط هستی و موجودات را به گونه‌ای تنظیم می‌کند تا به هدفی که برای آنها منظور شده است، برسند.[۸] و اما برخی از آیاتِ بیان‌کننده توحید در ربوبیت که البته ناظر به توحید در خالقیت نیز می‌باشد،[۹] عبارت است از آیه ۵۴ سوره اعراف: «أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ‌؛ آگاه باشید که آفرینش و تدبیر به او اختصاص دارد» و آیه ۵۰ سوره طه: «رَ‌بُّنَا الَّذِی أَعْطَیٰ کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَیٰ؛ پروردگار ما کسی است که همه چیز را آفرید؛ آنگاه هدایت کرد». [۱۰]

    معنای توحید در خالقیت توحید در خالقیت که تعبیر دیگر توحید افعالی است به این معنا است که همه موجودات جهان را خداوند آفریده است.[۱۱] دامنه این معنا آن قدر وسیع است که حتی شامل افعالی می‌شود که دیگر موجودات در ظاهر فاعل آن بوده‌اند، اما در واقع آنها نیز مخلوق خداوند هستند.[۱۲] و اما آیاتی که بر توحید خداوند در خالقیت دلالت دارند، آیات ۱۶ سوره رعد، ۶۲ سوره زُمَر و ۶۲ سوره غافر است در این آیات، خداوند «خالقُ کلِّ شیءٍ» (آفریدگار همه چیز)، معرفی شده است. [۱۳]

    توحید افعالی از منظر مذاهب اسلامی

    هر یک از مذاهب مشهور کلامی در تفسیر توحید افعالی نظریاتی بعضا متفاوتی ارائه داده‌اند که البته می‌توان از میان بیشتر این نظریات، به وجه جامع و قابل قبول همه مذاهب دست یافت. با این توضیح که وجه‌الجمع آراء مذاهب اسلامی در تفسیر توحید افعالی چنین است که همزمان با اعتقاد به فاعلیت انحصاری خداوند در باره مخلوقات و به قول ملاصدرا لاموثر فی‌الوجود الا الله یعنی در عالم وجود، جز خداوند هیچ موثر(فاعلی) شناخته نمی‌شود؛ [۱۴]انسان نیز فاعل واقعی فعل خود به حساب می‌آید. در این تعریف، خداوند علة‌العلل همه افعال هستی است. با این‌حال، مذاهب مشهوری چون امامیه، معتزله، اشاعره، ماتریدیه و اهل حدیث هر کدام فراخور فهم خود از توحید افعالی که به طور مستقیم با افعال‌عباد و نحوه تبیین آن با جبر و اختیار ارتباط دارد، تفاسیری ارائه داده‌اند که بعضا قابل توجه است و همانطور که اشاره شد، می‌شود از میان همه آنها به وجه جامع قابل قبولی رسید.

    امامیه اگر‌چه چون سایر مذاهب، به توحید افعالی سخت معتقدند و بر همین مبنا خدا را خالق افعال و خلق را منحصر به او می‌دانند که ناظر به یک بخش از آیات قرآن است، اما در مقابل و مطابق با بخشی دیگر از آیات قرآن، به عدل الهی نیز اعتقاد دارند و انسان را مسئول افعال خود دانسته و او را در باره آنچه انجام می‌دهد، تحسین کرده مستحق جزا می‌دانند. امامیه در تفسیر این مطلب پیرو تعالیم اولیای الهی هستند و در تایید آن، به روایتی استناد می‌کنند که شخصی از امام علی ‌علیه‌السلام راجع به قدر و تکلیف افعال بشر در مواجهه با توحید افعالی می‌پرسد، حضرت در پاسخ امر بین‌الامرین یعنی راهی میان جبر و تفویض را تعلیم می‌کند. [۱۵] در این‌صورت، علاوه بر اقرار به توحید افعالی، به مسئولیت انسان راجع به افعالش اعتراف می‌شود.

    اهل‌حدیث در تفسیر توحید افعالی، به نظریه خلق‌افعال‌عباد متوسل شدند. پیروان این مکتب در نگاه ظاهری متهم به جبرگرایی هستند اما بر خلاف این نگاه، آنها با طرح این نظریه تلاش کردند تا با این نسبت را از خود دور کنند. توجه به شواهد فراوانی در آثار گوناگون متکلمان مشهور این مکتب چون محمد بخاری، ابن تیمیه، ابن قیم جوزیه و ابن حجر عسقلانی ثابت می‌کند که متکلمان این مکتب مثل دو مکتب اشاعره و ماتریدیه، جبر‌گرا نبوده‌اند، بلکه آنها فقط میان خلق و فعل تفاوت قائل شدند و خلق را منحصر به خداوند و فعل را منحصر به بندگان دانسته‌اند و بیان کردند که انسان هرچند فعل را خلق نمی‌کند، با این‌حال می‌تواند فاعل واقعی افعال خویش باشد.[۱۶][۱۷] [۱۸] [۱۹] [۲۰] [۲۱] [۲۲][۲۳] [۲۴] و حتی در برابر جبریون محض و نیز متهمین به جبر، چون ابوالحسن اشعری، موضع می‌گیرند [۲۵] [۲۶] و معتقدند که وجود قدر موجب بطلان احکام شعری بر مبنای کسب عباد نمی‌شود.[۲۷] 449علاوه بر این مطالب، باید گفت که اهل حدیث خود را امت وسط می‌دانند یعنی امتی که نه جبری است و نه تفویضی. [۲۸][۲۹]پس با وجود چنین شواهد صریح و محکمی نمی‌توان انگشت اتهام را به سوی اهل حدیث نشانه کرد و گفت چون این مکتب از توحید افعالی دفاع می‌کند لاجرم جبرگرا است. زیرا اهل حدیث معتقدند که توحید افعالی یعنی این که انسان در مسئله خلق نمی‌تواند شریک خالق باشد، چون خلق منحصر به خداوند است، اما انسان می‌تواند با قدرتی که خدا به او می‌دهد در فعل آفریده شده تصرف کند. آنها بر همین مبنا نظریه خلق افعال عباد را پایه‌گذاری کردند تا بگویند که میان خالق و فاعل تفاوت وجود دارد و انسان فاعل واقعی افعال خود می‌باشد. این نوع تفسیر، فهم این مذهب را در مسئله توحید افعالی و رابطه آن با افعال انسان؛ به فهم امامیه از امر بین الامرین نزدیک می‌کند.

    متلکمان اشعری و ماتریدی در تفسیر توحید افعالی، همچون اهل حدیث باورمندی شدیدی نسبت به این مسئله دارند و خداوند را فاعل تمام فعل و انفعالاتی می‌دانند که در جهان هستی رخ می‌دهد. بنابراین، در مواجهه با مسئله افعال انسان که می‌تواند به جبر‌گرایی منجر شود، نظریه کسب را ابداع و با تفسیری که از این نظریه ارایه می‌کنند راه برون‌رفت از این مخمصه را نشان می‌دهند. با این حال متکلمان اشعری از این نظریه تفسیری یکدست ارایه نمی‌کنند. مثلا تمام توجه ابوالحسن اشعری در تفسیر نظریه کسب، حفظ حریم توحید افعالی است. به همین جهت برای انسان در کسب، به نازل‌ترین حد اختیار بسنده می‌کند. اختیاری که از سوی خداوند و با قوه حادث [۳۰] [۳۱] به او داده می‌شود و البته قوه حادث هیچ نقشی نه در خلق فعل دارد و نه در تعیین نوع آن.[۳۲] اما متکلم بعد از او یعنی ابوبکر باقلانی در تفسیر توحید افعالی و تفسیر آن با افعال عباد، معتقد است که انسان بر همان مبنای اعتقاد به توحید افعالی هیچ نقشی در خلق افعال ندارد، ولی در تعیین نوع آن نقش مستقیم دارد.[۳۳] این نوع تعبیر نشان می‌دهد که باقلانی از نوع تفسیر اشعری فاصله گرفته و هر چند چون او به توحید افعالی اعتقاد دارد، اما برای اختیار انسان و مسئولیتش نسبت به افعالی که انجام می‌دهد، نیز جایگاه ویژه‌ای قایل است. و اما آرای عبدالملک جوینی با آرای اشاعره پیش از خودش بسیار متفاوت بوده نظریه کسب را به گونه‌ای تفسیر می‌کند که شباهت بسیاری به تفسیر امر بین الامرین امامیه دارد. وی با اعتراف به انتساب واقعی فعل به فاعل کاسب، به صراحت از وجود فاعل‌های طولی [۳۴] در ایجاد فعل نام می‌برد که نشان می‌دهد که آرای این متکلم اشعری در این جهت چه اندازه به آرای متکلمان امامیه در تفسیر امر بین الامرین شباهت دارد. سایر متکلمان اشعری نیز توانستند با رایی متفاوت از ابوالحسن اشعری از اختیار انسان به نحو منطقی دفاع کنند و به نظریه کسب وجهه قابل قبولی بدهند.

    آرای متکلمان ماتریدی در مواجهه با توحید افعالی و ارتباط آن با افعال عباد، هر چند در کلیت فهم با آرای اشاعره یکی است، اما در تفصیل آن از دو جهت با آرای آنان تفاوت دارد که این دو تفاوت را می‌توان در فهم عقلانی‌تر و نیز آرای یکدست متکلمان این مکتب در تفسیر نظریه کسب مشاهده کرد. با این حال ماتریدیه نیز چون اشاعره، در تفسیر کسب ضمن تاکید بر توحید افعالی، انسان را نیز فاعل واقعی افعال خود می‌دانند. [۳۵][۳۶][۳۷][۳۸][۳۹]

    پانویس

    1. ↑ راغب اصفهانی، مفردات، نشر مرتضوی، 1388، ص 551.
    2. ↑ مطهری مرتضی؛ مجموعه آثار، تهران، صدرا، ج2، ص103.
    3. ↑ همان
    4. ↑ ملاصدرا؛ اسفار، چ بیروت، ج2، ص219–216
    5. ↑ سید محمد حسین طباطبایی، نهایة الحکمة، چاپ مؤسسه امام خمینی، ج3، ص677.
    6. ↑ ر. ک. مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۸۷
    7. ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۷و۸۵.
    8. ↑ ر. ک. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۷.
    9. ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۷.
    10. ↑ . ک. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۷.
    11. ↑ ر. ک. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۷.
    12. ↑ با اقتباس از کتاب آموزش فلسفه مصباح یزدی، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۸۷و۳۸۸.
    13. ↑ ر. ک. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۸.
    14. ↑ صدرالمتالهین، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه، ج‏6، ص373
    15. ↑ مجلسی محمد باقر، بحارالانوار، ج۵، ص۵۷
    16. ↑ ر، ک، ابن تیمیه، افعال العباد و الرد علی الجهمیة، ج1، ص 293.
    17. ↑ همان، ص 300
    18. ↑ همان، ج 2، ص 74
    19. ↑ ابن تیمیه، منهاج السنه، ج 1، ص 459
    20. ↑ همان، ج 2، ص 298
    21. ↑ همان، ج 3، ص 74
    22. ↑ همان، ج 3، ص 110
    23. ↑ ابن قیم، شفاء العلیل فی مسائل القضاء و القدر و الحکمة و التعلیل، ص 144
    24. ↑ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، ص 528
    25. ↑ ر. ک. ابن تیمیه، منهاج السنه، ج 3، ص 31
    26. ↑ ابن قیم، شفاء العلیل فی مسائل القضاء و القدر و الحکمة و التعلیل، ص 143
    27. ↑ ر. ک. ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، ج 13، ص
    28. ↑ ر. ک. ابن تیمیه، العقیده الواسطیه، ص 112 و113
    29. ↑ ابن قیم جوزیه، مفتاح دار السعاده ،ص 1513
    30. ↑ ر. ک. ابوا لحسن اشعری ابوالحسن، اللمع، ص 76
    31. ↑ ابوالحسن اشعری، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، ص 542
    32. ↑ ر. ک. فخر رازی، کتاب القضا و القدر ،ص 32
    33. ↑ ر. ک. فاضل مقداد، إرشاد الطالبین إلی نهج المسترشدین ،ص 263
    34. ↑ ر. ک. عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ص 111 و 112
    35. ↑ ابومنصور ماتریدی ،التوحید، ص 167 و 168
    36. ↑ همان ص 188
    37. ↑ ابوالیسر بزدوی محمد بن محمد، اصول الدین، ص 104
    38. ↑ ابومعین نسفی، التمهید فی اصول الدین، ص 62
    39. ↑ ابوالثناء لامشی، التمهید لقواعد التوحید ،ص 97
    برگرفته از «https://fa.wikivahdat.com/w/index.php?title=توحید_افعالی&oldid=174976»