افزودن پیوند

    توحید در مذاهب کلامی (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌وحدت
    جز (جایگزینی متن - 'در این باره' به 'در‌این‌باره')
    بدون خلاصۀ ویرایش
     
    (۳۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class="wikiInfo">
    {{جعبه اطلاعات کتاب
    [[پرونده:Jeld4.jpg|بندانگشتی|فصلنامه چهارم اندیشه تقریب ]]
    | عنوان = اندیشه تقریب
    {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:right" |+ |
    | تصویر = Jeld4.jpg
    !فصلنامه
    | نام =
    !اندیشه تقریب
    | پدیدآوران = دکتر [[عزّالدین رضانژاد]]
    |-
    | زبان = فارسی
    |اطلاعات نشر
    | زبان اصلی =
    |سال اول، شماره چهارم، پاییز، 1384
    | ترجمه =
    |-
    | سال نشر = 1384 ش
    |عنوان مقاله
    | ناشر =
    |توحید در مذاهب کلامی
    | تعداد صفحه = 18 ص
    |-
    | موضوع =
    |نویسنده
    | شابک =
    |دکتر [[عزّالدین رضانژاد]]<ref>دانشیار جامعة المصطفی العالمیة.</ref>
    }}
    |-
    '''توحید در مذاهب کلامی''' عنوان مقاله‌ای از بخش اندیشه‌ای [[اندیشه تقریب (فصلنامه)|فصلنامه اندیشه تقریب]] شماره چهارم می‌باشد که به قلم دکتر [[عزّالدین رضانژاد]]<ref>دانشیار جامعة المصطفی العالمیة.</ref> و به اهتمام [[مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی]] منتشر شده است. این مقاله در فصل پاییز، 1384 منتشر شده است.
    |تعداد صفحات
    |18
    |-
    |بخش
    |اندیشه‌ای
    |-
    |زبان
    |فارسی
    |-
    |}
    </div>
    {{پانویس رنگی}}
    '''توحید در مذاهب کلامی''' عنوان مقاله‌ای از بخش اندیشه‌ای [[اندیشه تقریب (فصلنامه)|فصلنامه اندیشه تقریب]] شماره چهارم می‌باشد که به قلم دکتر [[عزّالدین رضانژاد]]<ref>دانشیار جامعة المصطفی العالمیة.</ref> و به اهتمام [[مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی]] منتشر شده است. این مقاله در فصل پاییز، 1384 منتشر شده است.</div>


    توحید در مذاهب کلامى
    == چکیده ==
    مسلمانان در بسیاری از موضوعات اعتقادی، فقهی و اخلاقی آرای مشترک دارند. برخی می‌کوشند موارد اختلافی را بزرگ نشان دهند و در نتیجه راه وحدت و همدلی را دشوار یا ناممکن تلقّی کنند. این مقاله کوشیده‌است به یکی از اصول مشترک مذاهب کلامی بپردازد و با ارائه تفسیر و تبیین مذاهب از مهم‌ترین مسأله اعتقادی یعنی توحید، این حقیقت را گوشزد کند که همه شرایع آسمانی بر توحید و یکتاپرستی استوار بوده، و مسلمانان نیز با ندای توحید از هرگونه شرک و دوگانه پرستی تبرّی می‌جویند. <br>
    در این مقاله، دیدگاه [[معتزله]]، [[اشاعره]]، [[ماتریدیه]]، [[سلفیه]]، فیلسوفان، عارفان و [[امامیه]] درباره توحید و اقسام آن آمده، و اهتمام هر یک از مذاهب کلامی به برخی از انواع توحید بیان شده‌است. <br>
    در بخش پایانی مقاله برای نشان دادن اهتمام مذاهب اسلامی به توحید و شناخت ذات و صفات باری تعالی، به کتابشناسی وصفی «توحید» پرداخته شد. معرّفی بیش از بیست اثر علمی ماندگار از نویسندگان و عالمان شیعه و اهل سنت، نشان دیگری از وحدت اندیشهوران مسلمانان در «توحید» است.


    عزالدین رضانژاد
    '''کلید‌واژه‌ها:''' توحید، توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید افعالی، توحید تشریعی، توحید ربوبی، شرک، مذاهب کلامی، امامیه، معتزله، اشاعره، ماتریدیه، معتزله، فلسفه، عرفان.


    =چکیده=
    == مقدّمه ==
    مسلمانان در بسیارى از موضوعات اعتقادى، فقهى و اخلاقى آراى مشترک دارند. برخى مى‌کوشند موارد اختلافى را بزرگ نشان دهند و در نتیجه راه وحدت و همدلى را دشوار یا ناممکن تلقّى کنند. این مقاله کوشیده‌است به یکى از اصول مشترک مذاهب کلامى بپردازد و با ارائه تفسیر و تبیین مذاهب از مهم‌ترین مسأله اعتقادى یعنى توحید، این حقیقت را گوشزد کند که همه شرایع آسمانى بر توحید و یکتاپرستى استوار بوده، و مسلمانان نیز با نداى توحید از هرگونه شرک و دوگانه پرستى تبرّى مى‌جویند. <br>
    بارزترین ویژگی اعتقادی که در شرایع آسمانی یکسان مطرح است، اعتقاد به وجود خدا است. در حقیقت اصل مشترک میان همه آیین‌هایی که پیامبران الاهی آورده‌اند و می‌توان آن را فصل ممیز انسان الاهی از فرد مادی به شمار آورد، مسأله اعتقاد به وجود خدا است. برای اثبات وجود خداوند، راه‌هایی از سوی خداپرستان ارائه شده‌است که در جای خود باید دنبال شود. <br>
    در این مقاله، دیدگاه [[معتزله]]، [[اشاعره]]، [[ماتریدیه]]، [[سلفیه]]، فیلسوفان، عارفان و [[امامیه]] درباره توحید و اقسام آن آمده، و اهتمام هر یک از مذاهب کلامى به برخى از انواع توحید بیان شده‌است. <br>
    پیامبران پس از فراخوانی مردم به اعتقاد به خدا، نکته مهمّ دیگری را سرلوحه دعوت خود بیان داشتند که اصل توحید بوده‌است. توجّه به مسأله توحید، افزون بر آن که حقیقت غیر قابل تغییر است، لازمه بازداشت مردم از ورود به عرصه‌های شرک و دوگانه پرستی به شمار می‌رود؛ به همین جهت، همه شرایع آسمانی بر اساس توحید و یکتاپرستی استوار، و تبرّی از هر گونه شرک و انحراف از شعارهای اصلی پیام آوران الاهی بوده‌است. <br>
    در بخش پایانى مقاله براى نشان دادن اهتمام مذاهب اسلامى به توحید و شناخت ذات و صفات بارى تعالى، به کتابشناسى وصفى «توحید» پرداخته شد. معرّفى بیش از بیست اثر علمى ماندگار از نویسندگان و عالمان شیعه و اهل سنت، نشان دیگرى از وحدت اندیشهوران مسلمانان در «توحید» است. <br>
    یکی از راه‌های وحدت میان مسلمانان، توجّه به اصول مشترک مذاهب اسلامی است. در این مقاله کوشیده شده اهمّیت توحید به صورت محور اصلی و تکیه‌گاه اعتقادی همه مسلمانان مورد توجه قرار گیرد و اختلافات جزئی و تفسیرهای مهم‌ترین فرقه‌های اسلامی گزارش شود.  


    '''کلید‌واژه‌ها:''' توحید، توحید ذاتى، توحید صفاتى، توحید افعالى، توحید تشریعى، توحید ربوبى، شرک، مذاهب کلامى، امامیه، معتزله، اشاعره، ماتریدیه، معتزله، فلسفه، عرفان. <br>
    == 1. تعریف توحید ==
    واژه «توحید»، مصدرِ باب «تفعیل» به معنای یگانه دانستن به کار رفته؛ به گونه‌ای که در مفهوم آن انفراد و یگانگی لحاظ شده‌است. <br>
    ریشه توحید که «وحّد» است و «وحدت» از آن مشتق می‌شود به معنای انفراد است؛ از این رو، «واحد» به چیزی اطلاق می‌شود که جزء ندارد. <ref>مفردات راغب، ص 551.</ref> و با توجه به همین معنا، توحید یعنی تنها قرار دادن یک چیز. <ref>تاج‌العروس، ج 5، ص 298.</ref> در مباحث خداشناسی، توحید به معنای یکتاپرستی، یگانگی خدا، تنها و بدون شریک بودن خدا است.


    =مقدّمه=
    == 2. توحید در مذهب معتزله ==
    بارزترین ویژگى اعتقادى که در شرایع آسمانى یکسان مطرح است، اعتقاد به وجود خدا است. در حقیقت اصل مشترک میان همه آیین‌هایى که پیامبران الاهى آورده‌اند و مى‌توان آن را فصل ممیز انسان الاهى از فرد مادى به شمار آورد، مسأله اعتقاد به وجود خدا است. براى اثبات وجود خداوند، راه‌هایى از سوى خداپرستان ارائه شده‌است که در جاى خود باید دنبال شود. <br>
    معتزله در مباحث کلامی برای مسأله توحید اهتمام بسیاری قائلند. آنان، توحید را نخستین اصل از اصول پنجگانه قرار داده، و در تفسیر توحید، به بسط و تفصیل بیشتر در مورد توحید صفاتی پرداخته‌اند. با همین نگاه است که یکی از اندیشهوران معتزله، قاضی عبدالجبار در تبیین توحید فقط به دو مرتبه توحید ذاتی و صفاتی پرداخته‌است. وی می‌گوید: توحید در اصطلاح متکلّمان آن است که ما به یگانگی خداوند اعتقاد داشته باشیم و غیر او را در صفاتی که فقط وی مستحق آن است، شریک قرار ندهیم. <ref>شرح الاصول الخمسه، ص 80.</ref> <br>
    پیامبران پس از فراخوانى مردم به اعتقاد به خدا، نکته مهمّ دیگرى را سرلوحه دعوت خود بیان داشتند که اصل توحید بوده‌است. توجّه به مسأله توحید، افزون بر آن که حقیقت غیر قابل تغییر است، لازمه بازداشت مردم از ورود به عرصه‌هاى شرک و دوگانه پرستى به شمار مى‌رود؛ به همین جهت، همه شرایع آسمانى بر اساس توحید و یکتاپرستى استوار، و تبرّى از هر گونه شرک و انحراف از شعارهاى اصلى پیام آوران الاهى بوده‌است. <br>
    معتزله می‌گفتند: خداوند نه جسم است و نه عرض؛ بلکه خالق اعراض و جواهر است و به هیچ یک از حواس پنجگانه در نیاید و در دنیا و آخرت دیده نشود. خداوند در حیز و مکان در نمی‌آید و لم یزل و لایزال است و هر چیز غیر از ایزد تعالی «ممکن الوجود» است و خداوند «واجب الوجود» می‌باشد و وجود او به خود او است و وجود غیر او از او. وی خالق موجودات است و دیگر موجودات «ممکن الوجود» و حادثند. آنان برداشت برخی از مسلمانان در توحید افعالی را که در افعال انسان به جبر ختم می‌شد، مورد انتقاد قرار داده‌اند و مسأله تفویض را طرح کرده‌اند که در حقیقت، یک نوع موضع‌گیری در برابر آنانی بود که اصرار داشتند: «خداوند خالق تمام کارهای]خوب و بد[انسان است».<ref>اشعری، ص 46.</ref> معتزله این تفسیر از توحید افعالی را با عدل الاهی در تنافی دانسته، به تبیین اصل آزادی و اختیار انسان در انجام افعال پرداخته‌اند و عدل الاهی را هم جزء اصول اعتقادی قرار داده‌اند تا کیفر و پاداش انسان از سوی خداوند به خاطر افعال آدمی، قابل توجیه باشد و در صورت مؤاخذه و مجازات با فرض نسبت فعل انسان به وی، از سوی حق تعالی ظلمی روا دانسته نشده تا با عدل ناسازگاری داشته باشد. عدل در دیدگاه معتزله، یعنی خداوند، شر و فساد را دوست ندارد و افعال بندگان را خلق نمی‌کند؛ بلکه بندگان، افعال خود را به وجود می‌آورند؛ از این جهت مسؤول رفتار و کردار خویشند. اوامر الاهی برای مصلحت خلق و نواهی او برای جلوگیری از فساد و کارهای ناپسند می‌باشد. <br>
    یکى از راه‌هاى وحدت میان مسلمانان، توجّه به اصول مشترک مذاهب اسلامى است. در این مقاله کوشیده شده اهمّیت توحید به صورت محور اصلى و تکیه‌گاه اعتقادى همه مسلمانان مورد توجه قرار گیرد و اختلافات جزئى و تفسیرهاى مهم ترین فرقه‌هاى اسلامى گزارش شود. <br>
    خداوند تکلیف ما لا یطاق به بندگان نمی‌کند؛ زیرا فرموده: لا یکلّف نفساً إلاّ وسعها ... <ref>بقره (2)، 286</ref> و هیچ گاه از میزان عدل و داد خارج نمی‌شود و امر او به محال تعلّق نمی‌گیرد؛ زیرا او عادل است و اگر چنین کاری کند، بر خلاف عدل رفتار کرده‌است. <ref>محمدجواد مشکور، ص 417و418.</ref>  


    =1. تعریف توحید=
    == 3. توحید در مذهب اشاعره ==
    واژه «توحید»، مصدرِ باب «تفعیل» به معناى یگانه دانستن به کار رفته؛ به گونه‌اى که در مفهوم آن انفراد و یگانگى لحاظ شده‌است. <br>
    اشاعره مانند سایر مذاهب کلامی، در تعریف توحید به توحید ذاتی تصریح دارند و بر خلاف معتزله، به توحید افعالی اهتمام می‌ورزند و توحید صفاتی را آن گونه که سایر مذاهب کلامی قائلند، قائل نیستند؛ به ویژه مباحث صفات ذاتی و عینی، و تأویل صفات خبریه که عدلیه به آن می‌پردازند، نه تنها مورد اهتمام اشاعره نیست، بلکه تفسیر آنان مخالف تفسیر دیگران است. <br>
    ریشه توحید که «وحّد» است و «وحدت» از آن مشتق مى‌شود به معناى انفراد است؛ از این رو، «واحد» به چیزى اطلاق مى‌شود که جزء ندارد. <ref>مفردات راغب، ص 551.</ref> و با توجه به همین معنا، توحید یعنى تنها قرار دادن یک چیز. <ref>تاج‌العروس، ج 5، ص 298.</ref> در مباحث خداشناسى، توحید به معناى یکتاپرستى، یگانگى خدا، تنها و بدون شریک بودن خدا است. <br>
    ابوالحسن اشعری که در حقیقت ناشر علم کلام جدیدی میان اهل سنت (در پایان قرن سوم و ابتدای قرن چهارم) شده بود، در مقابل روش «معتزله» که شیوه برهان و کلام بود، طریقه «اهل سنت» را تأیید و تقویت کرد، و بر خلاف معتزله به قِدَم قرآن و تفاوت بین «ذات» و «صفات» خدا و ضرورت رؤیت خداوند در آخرت معتقد شد.
    وی کلام خود را بر چهار رکن، و هر رکن را بر ده اصل نهاده است. غیر از رکن چهارم که درباره قیامت و امامت است، سه رکن «ذات»، «صفات» و «افعال» باری تعالی را به شرح ذیل بیان می‌کند. <br>
    رکن اوّل: در ذات الاهی اصول دهگانه آن از این قرار است: خداوند وجود دارد؛ واحد است؛ قدیم است؛ جوهر نیست؛ جسم نیست؛ عرض نیست؛ مخصوص به جهتی که در مکانی باشد نیست؛ ممکن است دیده شود و همیشه باقی است. <br>
    رکن دوم: در صفات الاهی اصول دهگانه آن از این قرار است: خدا، حی، عالم، قادر، صاحب اراده، سمیع، بصیر، متکلّم است؛ محل حوادث نیست؛ کلامش قدیم است؛ علم و اراده‌اش ازلی و قدیم است. <br>
    رکن سوم: در افعال الاهی اصول دهگانه آن از این قرار است: خدا خالق افعال بندگان است؛ افعال بندگان مکتسب از خود آنها است؛ صدور آن افعال را خدا خواسته؛ خلق و اختراعی که خدا کرده، از روی احسان است؛ برای خدا تکلیف ما لا یطاق معنا ندارد و جایز است؛ خداوند می‌تواند مردم بی‌گناه را عذاب کند؛ خدا پایبند مصالح بندگان خود نیست؛ واجب آن را گویند که شرع واجب دانسته است؛ نبوّت محمد(صلی الله علیه وآله) رسول الله از معجزات ثابت خداوند است. <ref>همان، ص 55 و 56.</ref> <br>
    عبدالکریم شهرستانی، دیدگاه هم مسلکان اشعری‌اش را در تبیین توحید چنین بیان می‌کند: <br>
    اصحاب ما می‌گویند که «واحد» به آن شیء گفته می‌شود که در ذات خود قسمت پذیر نبوده، شرکت را نمی‌پذیرد؛ از این رو، خداوند در ذاتش واحد است. هیچ کس مثل او نیست و در صفاتش واحد است. هیچ کس شبیه او نیست و در افعالش واحد است. هیچ کس شریک او نیست. <ref>نهایة الاقدام، ص 90.</ref> <br>
    یکی از متأخران اشاعره هم، با همین نگاه در تعریف توحید آورده‌است: توحید یعنی این که ما به یگانگی خداوند در ذات و افعالش اعتقاد یابیم و برای او شریک قائل نشویم. <ref>محمد عبده، ص 62.</ref> <br>
    بر اساس آیه «الله خالق کلّ شیء؛ <ref>زمر (39)، 62</ref> خدا آفریدگار هر چیزی است»، همه مسلمانان به توحید در خالقیت معتقدند؛ اما در فهم و اطلاق آیه اختلاف دارند. اشاعره به سبب حفظ توحید در خالقیت و نظام سبب و مسبب، علت و معلول را نفی کرده، اعتقاد دارند که افعال انسان، مستقیم فعل خداوند است. <br>
    پیشوای اشاعره، شیخ ابوالحسن اشعری می‌گوید: <br>
    هیچ آفریننده‌ای جز خدا نیست و کارهای بندگان مخلوق او است. ... بندگان قادر نیستند تا چیزی را بیافرینند؛ در حالی که خود آنان مخلوق خداوند هستند. <ref>الإبانة عن اصول الدیانه، ص 46.</ref> <br>
    این نظریه، مورد نقد برخی دیگر از مذاهب همانند معتزله و امامیه قرار گرفت با این تحلیل که اگر آدمی فاعل فعل خویش نبوده، از خود اراده و اختیاری نداشته باشد، پاداش و کیفر وی، لغو خواهد بود و با عدل الاهی سازگاری نخواهد داشت.


    =2. توحید در مذهب معتزله=
    == 4. توحید در مذهب ماتریدیه ==
    معتزله در مباحث کلامى براى مسأله توحید اهتمام بسیارى قائلند. آنان، توحید را نخستین اصل از اصول پنجگانه قرار داده، و در تفسیر توحید، به بسط و تفصیل بیشتر در مورد توحید صفاتى پرداخته‌اند. با همین نگاه است که یکى از اندیشهوران معتزله، قاضى عبدالجبار در تبیین توحید فقط به دو مرتبه توحید ذاتى و صفاتى پرداخته‌است. وى مى‌گوید: توحید در اصطلاح متکلّمان آن است که ما به یگانگى خداوند اعتقاد داشته باشیم و غیر او را در صفاتى که فقط وى مستحق آن است، شریک قرار ندهیم. <ref>شرح الاصول الخمسه، ص 80.</ref> <br>
    معتزله مى‌گفتند: خداوند نه جسم است و نه عرض؛ بلکه خالق اعراض و جواهر است و به هیچ یک از حواس پنجگانه در نیاید و در دنیا و آخرت دیده نشود. خداوند در حیز و مکان در نمى‌آید و لم یزل و لایزال است و هر چیز غیر از ایزد تعالى «ممکن الوجود» است و خداوند «واجب الوجود» مى‌باشد و وجود او به خود او است و وجود غیر او از او. وى خالق موجودات است و دیگر موجودات «ممکن الوجود» و حادثند. آنان برداشت برخى از مسلمانان در توحید افعالى را که در افعال انسان به جبر ختم مى‌شد، مورد انتقاد قرار داده‌اند و مسأله تفویض را طرح کرده‌اند که در حقیقت، یک نوع موضعگیرى در برابر آنانى بود که اصرار داشتند: «خداوند خالق تمام کارهاى ]خوب و بد[انسان است».<ref>اشعرى، ص 46.</ref> معتزله این تفسیر از توحید افعالى را با عدل الاهى در تنافى دانسته، به تبیین اصل آزادى و اختیار انسان در انجام افعال پرداخته‌اند و عدل الاهى را هم جزء اصول اعتقادى قرار داده‌اند تا کیفر و پاداش انسان از سوى خداوند به خاطر افعال آدمى، قابل توجیه باشد و در صورت مؤاخذه و مجازات با فرض نسبت فعل انسان به وى، از سوى حق تعالى ظلمى روا دانسته نشده تا با عدل ناسازگارى داشته باشد. عدل در دیدگاه معتزله، یعنى خداوند، شر و فساد را دوست ندارد و افعال بندگان را خلق نمى‌کند؛ بلکه بندگان، افعال خود را به وجود مى‌آورند؛ از این جهت مسؤول رفتار و کردار خویشند. اوامر الاهى براى مصلحت خلق و نواهى او براى جلوگیرى از فساد و کارهاى ناپسند مى‌باشد. <br>
    خداوند تکلیف ما لا یطاق به بندگان نمى‌کند؛ زیرا فرموده: لا یکلّف نفساً إلاّ وسعها ... <ref>بقره (2)، 286</ref> و هیچ گاه از میزان عدل و داد خارج نمى‌شود و امر او به محال تعلّق نمى‌گیرد؛ زیرا او عادل است و اگر چنین کارى کند، بر خلاف عدل رفتار کرده‌است. <ref>محمدجواد مشکور، ص 417و418.</ref> <br>


    =توحید در مذهب اشاعره=
    مسأله توحید و مسائل مربوط به آن نزد ماتریدیه<ref>مؤسّس مذهب ماتريديه، ابومنصور محمد بن محمد بن محمدبن محمود ما تريدی سمرقندی متوفای سال 333 قمری است. ماتريدی، منسوب به ماتريد يكی از روستاهای سمرقند است. وی صاحب مكتب كلامی بود و تأليفات و شاگردان خوبی را پس از خود به جای گذاشت. اهميت مكتب كلامی ماتريديه به اندازه ای است كه افزون بر وجود طرفداران عقايد وی در بخشی از سرزمين‌های اسلامی، شيخ محمد عبده (متوفّای 1323) يكی از پيشوايان نهضت جديد اصلاح‌طلبی در اسلام در كوشش‌های خود برای تأسيس مجدد كلام اسلامی از ماتريدی پيروی كرده است. (ر. ک: تاريخ فلسفه در اسلام، ج 1، ص 382و383).</ref> اهمّیت ویژه‌ای دارد. ابومنصور ماتریدی که آثار مهمی درباره تفسیر، کلام، اصول فقه و سایر علوم اسلامی از خود به یادگار گذاشته، کتاب مستقل و تا حدودی مفصل به نام التوحید نگاشته که پس از وی مورد توجّه شاگردان و پیروان مذهب ماتریدیه قرار گرفته است. <br>
    اشاعره مانند سایر مذاهب کلامى، در تعریف توحید به توحید ذاتى تصریح دارند و بر خلاف معتزله، به توحید افعالى اهتمام مىورزند و توحید صفاتى را آن گونه که سایر مذاهب کلامى قائلند، قائل نیستند؛ به ویژه مباحث صفات ذاتى و عینى، و تأویل صفات خبریه که عدلیه به آن مى‌پردازند، نه تنها مورد اهتمام اشاعره نیست، بلکه تفسیر آنان مخالف تفسیر دیگران است. <br>
    ماتریدی در آغاز کتاب توحید، نخست، نادرستی تقلید در عقیده و ایمان را یادآور شده و سپس به بیان ادوات و منابع معرفت پرداخته است. <ref>ر. ک: کتاب التوحید، ص 3ـ9.</ref> <br>
    ابوالحسن اشعرى که در حقیقت ناشر علم کلام جدیدى میان اهل سنت (در پایان قرن سوم و ابتداى قرن چهارم) شده بود، در مقابل روش «معتزله» که شیوه برهان و کلام بود، طریقه «اهل سنت» را تأیید و تقویت کرد، و بر خلاف معتزله به قِدَم قرآن و تفاوت بین «ذات» و «صفات» خدا و ضرورت رؤیت خداوند در آخرت معتقد شد.
    ماتریدی یکی از فصل‌های کتاب توحید را به نقد نظریه متکلّم معتزلی معاصرش ابوالقاسم کعبی (متوفّای 317 ق) درباره تقسیم صفات خدا به صفات ذات و صفات فعل اختصاص داده‌است. بر این اساس، وی صفات فعل را نیز مانند صفات ذات، ازلی و قدیم می‌داند. <br>
    وى کلام خود را بر چهار رکن، و هر رکن را بر ده اصل نهاده است. غیر از رکن چهارم که در باره قیامت و امامت است، سه رکن «ذات»، «صفات» و «افعال» بارى تعالى را به شرح ذیل بیان مى‌کند. <br>
    وی در سه فصل جداگانه از کتاب التوحید درباره اسما و صفات الاهی بحث کرده‌است؛ ولی در هیچ یک از این فصول درباره عینیت و زیادت صفات بحث نکرده‌است؛ گرچه نظریه مشهور میان پیروان ماتریدی همان قول به صفات زاید بر ذات است؛ چنان که در کتاب عقاید نسفی (متوفّای 537) به این مطلب تصریح شده‌است.<ref>عمر النسفی، ص 2؛ سعدالدین التفتازانی، ص 36 و نیز علی ربانی گلپایگانی، ص 232و233.</ref> <br>
    رکن اوّل: در ذات الاهى اصول دهگانه آن از این قرار است: خداوند وجود دارد؛ واحد است؛ قدیم است؛ جوهر نیست؛ جسم نیست؛ عرض نیست؛ مخصوص به جهتى که در مکانى باشد نیست؛ ممکن است دیده شود و همیشه باقى است. <br>
    ماتریدی می‌گوید: اعتقاد به رؤیت خدای متعالی لازم و حق است، بدون درک حقیقت یا تفسیر آن.<ref>کتاب التوحید، ص 77.</ref> <br>
    رکن دوم: در صفات الاهى اصول دهگانه آن از این قرار است: خدا، حى، عالم، قادر، صاحب اراده، سمیع، بصیر، متکلّم است؛ محل حوادث نیست؛ کلامش قدیم است؛ علم و اراده‌اش ازلى و قدیم است. <br>
    وی ضمن این که فقط به استناد دلیل نقلی عقیده به رؤیت خدا را مطرح کرده، در پاسخ این سؤال که خدا چگونه دیده می‌شود، گفته‌است: رؤیت خدا بدون کیفیت است؛ زیرا کیفیت مربوط به شیء دارای صورت است. خدا دیده می‌شود بدون وصف قیام و قعود و اتصال و انفصال و مقابله و مدابره و نور و ظلمت و بدون هیچ معنای دیگری که توهم شود یا عقل فرض کند. <ref>همان، ص 85 و نیز ر. ک: فرق و مذاهب کلامی، ص 234و235.</ref>  
    رکن سوم: در افعال الاهى اصول دهگانه آن از این قرار است: خدا خالق افعال بندگان است؛ افعال بندگان مکتسب از خود آن‌ها است؛ صدور آن افعال را خدا خواسته؛ خلق و اختراعى که خدا کرده، از روى احسان است؛ براى خدا تکلیف ما لا یطاق معنا ندارد و جایز است؛ خداوند مى‌تواند مردم بى گناه را عذاب کند؛ خدا پایبند مصالح بندگان خود نیست؛ واجب آن را گویند که شرع واجب دانسته است؛ نبوّت محمد(صلى الله علیه وآله) رسول الله از معجزات ثابت خداوند است. <ref>همان، ص 55 و 56.</ref> <br>
    عبدالکریم شهرستانى، دیدگاه هم مسلکان اشعرى‌اش را در تبیین توحید چنین بیان مى‌کند: <br>
    اصحاب ما مى‌گویند که «واحد» به آن شىء گفته مى‌شود که در ذات خود قسمت پذیر نبوده، شرکت را نمى‌پذیرد؛ از این رو، خداوند در ذاتش واحد است. هیچ کس مثل او نیست و در صفاتش واحد است. هیچ کس شبیه او نیست و در افعالش واحد است. هیچ کس شریک او نیست. <ref>نهایة الاقدام، ص 90.</ref> <br>
    یکى از متأخران اشاعره هم، با همین نگاه در تعریف توحید آورده‌است: توحید یعنى این که ما به یگانگى خداوند در ذات و افعالش اعتقاد یابیم و براى او شریک قائل نشویم. <ref>محمد عبده، ص 62.</ref> <br>
    بر اساس آیه «الله خالق کلّ شىء؛ <ref>زمر (39)، 62</ref> خدا آفریدگار هر چیزى است»، همه مسلمانان به توحید در خالقیت معتقدند؛ اما در فهم و اطلاق آیه اختلاف دارند. اشاعره به سبب حفظ توحید در خالقیت و نظام سبب و مسبب، علت و معلول را نفى کرده، اعتقاد دارند که افعال انسان، مستقیم فعل خداوند است. <br>
    پیشواى اشاعره، شیخ ابوالحسن اشعرى مى‌گوید: <br>
    هیچ آفریننده‌اى جز خدا نیست و کارهاى بندگان مخلوق او است. ... بندگان قادر نیستند تا چیزى را بیافرینند؛ در حالى که خود آنان مخلوق خداوند هستند. <ref>الإبانة عن اصول الدیانه، ص 46.</ref> <br>
    این نظریه، مورد نقد برخى دیگر از مذاهب همانند معتزله و امامیه قرار گرفت با این تحلیل که اگر آدمى فاعل فعل خویش نبوده، از خود اراده و اختیارى نداشته باشد، پاداش و کیفر وى، لغو خواهد بود و با عدل الاهى سازگارى نخواهد داشت. <br>


    =4. توحید در مذهب ماتریدیه<ref>مؤسّس مذهب ماتريديه، ابومنصور محمد بن محمد بن محمدبن محمود ما تريدى سمرقندى متوفاى سال 333 قمرى است. ماتريدى، منسوب به ماتريد يكى از روستاهاى سمرقند است. وى صاحب مكتب كلامى بود و تأليفات و شاگردان خوبى را پس از خود به جاى گذاشت. اهميت مكتب كلامى ماتريديه به اندازه اى است كه افزون بر وجود طرفداران عقايد وى در بخشى از سرزمين هاى اسلامى، شيخ محمد عبده (متوفّاى 1323) يكى از پيشوايان نهضت جديد اصلاح طلبى در اسلام در كوشش هاى خود براى تأسيس مجدد كلام اسلامى از ماتريدى پيروى كرده است. (ر.ک: تاريخ فلسفه در اسلام، ج 1، ص 382و383).</ref>=
    == 5. توحید در مذهب سلفیه (وهابیت) ==
    مسأله توحید و مسائل مربوط به آن نزد ماتریدیه اهمّیت ویژه‌اى دارد. ابومنصور ماتریدى که آثار مهمى درباره تفسیر، کلام، اصول فقه و سایر علوم اسلامى از خود به یادگار گذاشته، کتاب مستقل و تا حدودى مفصل به نام التوحید نگاشته که پس از وى مورد توجّه شاگردان و پیروان مذهب ماتریدیه قرار گرفته است. <br>
    مدّعیان سلفی‌گری بر خلاف دو گروه پیشین، برای توحید عبادی اهمّیت ویژه‌ای قائلند؛ به گونه‌ای که توحید را به «عبادت» تفسیر می‌کنند. <br>
    ماتریدى در آغاز کتاب توحید، نخست، نادرستى تقلید در عقیده و ایمان را یادآور شده و سپس به بیان ادوات و منابع معرفت پرداخته است. <ref>ر.ک: کتاب التوحید، ص 3ـ9.</ref> <br>
    محمّد بن عبدالوهاب، در تعریف توحید می‌گوید: توحید، پرستش خداوند یکتا است. <ref>کشف الشبهات، ص 3.</ref> <br>
    ماتریدى یکى از فصل‌هاى کتاب توحید را به نقد نظریه متکلّم معتزلى معاصرش ابوالقاسم کعبى (متوفّاى 317 ق) درباره تقسیم صفات خدا به صفات ذات و صفات فعل اختصاص داده‌است. بر این اساس، وى صفات فعل را نیز مانند صفات ذات، ازلى و قدیم مى‌داند. <br>
    گاهی از توحید در الوهیت به توحید عبادی تعبیر می‌کنند و توحید الوهیت را به این معنا می‌گیرند که «فقط خداوند را عبادت کنیم و غیر او را نپرستیم» (همان). نیز تصریح می‌کنند «توحید الوهیت آن است که فقط خداوند را عبادت کنیم همین معنای «لا اله‌الاّ الله» است؛ یعنی هیچ معبودی جز الله نیست». <ref>ابن باز، ج 1، ص 38.</ref> <br>
    وى در سه فصل جداگانه از کتاب التوحید درباره اسما و صفات الاهى بحث کرده‌است؛ ولى در هیچ یک از این فصول درباره عینیت و زیادت صفات بحث نکرده‌است؛ گرچه نظریه مشهور میان پیروان ماتریدى همان قول به صفات زاید بر ذات است؛ چنان که در کتاب عقاید نسفى (متوفّاى 537) به این مطلب تصریح شده‌است.<ref>عمر النسفى، ص 2؛ سعدالدین التفتازانى، ص 36 و نیز على ربانى گلپایگانى، ص 232و233.</ref> <br>
    تفسیر خاص وهابیت از توحید عبادی و توحید الوهی، باعث شد تا اعمال مسلمانان که قرن‌ها میان آنان رواج داشته و جزء فضایل به شمار می‌رفت، مورد سؤال قرار گیرد و محکوم به شرک شود. <br>
    ماتریدى مى‌گوید: اعتقاد به رؤیت خداى متعالى لازم و حق است، بدون درک حقیقت یا تفسیر آن .<ref>کتاب التوحید، ص 77.</ref> <br>
    یکی از مفتیان آنان می‌نویسد: اعمالی را که مردم در کنار... رأس الحسین در مصر و یا کارهایی که بعضی حجاج نزد قبر رسول خدا(صلی الله علیه وآله) انجام می‌دهند، همگی پرستش غیر خدا به‌شمار می‌رود. <ref>همان، ج 2، ص 21.</ref>
    وى ضمن این که فقط به استناد دلیل نقلى عقیده به رؤیت خدا را مطرح کرده، در پاسخ این سؤال که خدا چگونه دیده مى‌شود، گفته‌است: رؤیت خدا بدون کیفیت است؛ زیرا کیفیت مربوط به شىء داراى صورت است. خدا دیده مى‌شود بدون وصف قیام و قعود و اتصال و انفصال و مقابله و مدابره و نور و ظلمت و بدون هیچ معناى دیگرى که توهم شود یا عقل فرض کند. <ref>همان، ص 85 و نیز ر.ک: فرق و مذاهب کلامى، ص 234و235.</ref> <br>
    قسم دیگری از توحید که وهابیت در انواع توحید نام برده‌اند، توحید در اسما و صفات است. توحید در اسما و صفات یعنی که خداوند را با همان اسما وصفاتی که در قرآن و سنت ذکر شده بخوانیم وهمان اسما و صفاتی را که در قرآن برای خدا به اثبات رسیده، اثبات، و آن اسما و صفاتی را که در قرآن و سنّت نفی شده، نفی کنیم.<ref>العثیمین، ص 21.</ref>
    ظاهر این کلام مورد پذیرش سایر مذاهب کلامی است؛ اما نمی‌توان سخن زیر را از آنان پذیرفت: <br>
    روش سلف در باب صفات این بوده که آنها را بدون تحریف و تأویل و با همان معنای حقیقی آنها به خداوند حمل می‌کردند. <ref>ابن تیمیه، ج 3، ص 6.</ref> <br>
    غیر قابل پذیرش‌تر، سخنی است که درباره صفات خبری ابراز داشته‌است. وی معتقد است: کلماتی مانند «ید» در «یدالله» و مانند آن که در قرآن آمده، باید بدون تحریف، تأویل و با همان معنای واقعی آنها به خداوند حمل شود.<ref>همان، ص 8و9 و 17.</ref> <br>
    در این دیدگاه، تأکید می‌شود که باید در همه موارد، الفاظ را به همان معانی حقیقی و لغوی آنها حمل کرد؛ زیرا معنای مجازی بر خلاف اصل است.<ref>محمد بن صالح العثیمین، ص 11.</ref> <br>
    بدیهی است چنین دیدگاهی، تجسیم و تشبیه خداوند را به دنبال دارد که متأسفانه برخی از اهل حدیث و فرقه‌هایی چون کرّامیه و مشبّهه و... به این انحراف عقیدتی دچار شدند و اکثر متفکران مسلمان و مذاهب کلامی از آنان تبرّی جسته‌اند.


    =5. توحید در مذهب سلفیه (وهابیت)=
    == 6. توحید در مذهب امامیه ==
    مدّعیان سلفى گرى بر خلاف دو گروه پیشین، براى توحید عبادى اهمّیت ویژه‌اى قائلند؛ به گونه‌اى که توحید را به «عبادت» تفسیر مى‌کنند. <br>
    چنان که پیش از این یادآور شدیم، «توحید» از اصول مشترک همه مذاهب اسلامی است. برداشت‌ها و تفسیرهایی که در‌این‌باره ارائه می‌شود، نشان‌دهنده دیدگاه مذاهب و اهتمام آنان به مسأله و همچنین مبانی کلامی آنان است. به نظر می‌رسد بتوان حقانیت و درستی دیدگاه‌ها را همراه با استدلال‌های نقلی و عقلی آنها ملاحظه کرد. <br>
    محمّد بن عبدالوهاب، در تعریف توحید مى‌گوید: توحید، پرستش خداوند یکتا است. <ref>کشف الشبهات، ص 3.</ref> <br>
    امامیه اثنا عشریه، توحید را از اصول دین و عدل الاهی را از اصول مذهب می‌داند و در کتب کلامی (به ویژه کتاب توحید شیخ صدوق) از توحید و مراتب گوناگون آن سخن گفته‌است که گزارش اجمالی آن را ملاحظه می‌کنیم: <br>
    گاهى از توحید در الوهیت به توحید عبادى تعبیر مى‌کنند و توحید الوهیت را به این معنا مى‌گیرند که «فقط خداوند را عبادت کنیم و غیر او را نپرستیم» (همان). نیز تصریح مى‌کنند «توحید الوهیت آن است که فقط خداوند را عبادت کنیم همین معناى «لا اله‌الاّ الله» است؛ یعنى هیچ معبودى جز الله نیست». <ref>ابن باز، ج 1، ص 38.</ref> <br>
    1. توحید ذاتی: توحید ذاتی دو تفسیر دارد: <br>
    تفسیر خاص وهابیت از توحید عبادى و توحید الوهى، باعث شد تا اعمال مسلمانان که قرن‌ها میان آنان رواج داشته و جزء فضایل به شمار مى‌رفت، مورد سؤال قرار گیرد و محکوم به شرک شود. <br>
    أ. ذات خداوند یکتا و بی همتا است و برای او مثل و مانندی متصوّر نیست. <br>
    یکى از مفتیان آنان مى‌نویسد: اعمالى را که مردم در کنار... رأس الحسین در مصر و یا کارهایى که بعضى حجاج نزد قبر رسول خدا(صلى الله علیه وآله) انجام مى‌دهند، همگى پرستش غیر خدا به‌شمار مى‌رود. <ref>همان، ج 2، ص 21.</ref>
    ب. ذات خداوند بسیط است و هیچ گونه کثرت و ترکیبی در آن راه ندارد. <br>
    قسم دیگرى از توحید که وهابیت در انواع توحید نام برده‌اند، توحید در اسما و صفات است. توحید در اسما و صفات یعنى که خداوند را با همان اسما وصفاتى که در قرآن و سنت ذکر شده بخوانیم وهمان اسما و صفاتى را که در قرآن براى خدا به اثبات رسیده، اثبات، و آن اسما و صفاتى را که در قرآن و سنّت نفى شده، نفى کنیم.<ref>العثیمین، ص 21.</ref>
    سوره توحید (در قرآن کریم) که بیانگر عقیده مسلمانان درباره توحید است، به هر دو مرحله اشاره دارد: به قسم نخست با آیه وَ لَمْ یکنْ لَهُ کفْواً أحَد، و به قسم دوم با آیه قُلْ هُوَ اللهُ أحَد پرداخته‌است. <br>
    ظاهر این کلام مورد پذیرش سایر مذاهب کلامى است؛ اما نمى‌توان سخن زیر را از آنان پذیرفت: <br>
    2. توحید در صفات ذاتی خداوند: خداوند واجد همه صفات کمالی است و وحی و عقل بر وجود این کمالات در ذات باری دلالت می‌کنند. خداوند؛ عالم، قادر، حیّ، سمیع، بصیر و ... است. این صفات از نظر مفهوم با یک دیگر تفاوت دارند؛ اما در واقعیت خارجی، یعنی در وجود خدا مغایرت ندارند و در مقام عینیت، وحدت دارند. به دیگر تعبیر، ذات خداوند در عین بساطت، همه این کمالات را دارا است؛ بنابر‌این صفات ذاتی خداوند، در عین قدیم و ازلی بودن، عین ذات او است. <br>
    روش سلف در باب صفات این بوده که آن‌ها را بدون تحریف و تأویل و با همان معناى حقیقى آن‌ها به خداوند حمل مى‌کردند. <ref>ابن تیمیه، ج 3، ص 6.</ref> <br>
    3. توحید در خالقیت و آفریدگاری: جز خداوند، آفریدگار دیگری وجود ندارد و آنچه لباس هستی می‌پوشد، مخلوق و آفریده او است. افزون بر تأکیدی که در‌این‌باره در آیه 16 سوره رعد و آیه 62 غافر (و آیات دیگر) آمده، خِرَد نیز بر توحید در «خالقیت» گواهی می‌دهد؛ زیرا «ما سوی الله» ممکن و نیازمند است و رفع نیاز و تحقّق خواسته‌های وجودی او به طور طبیعی از جانب خدا خواهد بود. <br>
    غیر قابل پذیرش‌تر، سخنى است که درباره صفات خبرى ابراز داشته‌است. وى معتقد است: کلماتى مانند «ید» در «یدالله» و مانند آن که در قرآن آمده، باید بدون تحریف، تأویل و با همان معناى واقعى آن‌ها به خداوند حمل شود.<ref>همان، ص 8و9 و 17.</ref> <br>
    توحید در خالقیت، البته به معنای نفی اصل سببیت در نظام هستی نیست؛ زیرا تأثیر پدیده‌های امکانی در یک‌دیگر، منوط به اذن الاهی است، و وجود سبب و نیز سببیت اشیا (هر دو) از مظاهر اراده او به شمار می‌روند. <br>
    در این دیدگاه، تأکید مى‌شود که باید در همه موارد، الفاظ را به همان معانى حقیقى و لغوى آن‌ها حمل کرد؛ زیرا معناى مجازى بر خلاف اصل است.<ref>محمد بن صالح العثیمین، ص 11.</ref> <br>
    4. توحید در ربوبیت و تدبیر جهان و انسان: توحید ربوبی دو قلمرو دارد: 1. تدبیرتکوینی؛ 2. تدبیرتشریعی. <br>
    بدیهى است چنین دیدگاهى، تجسیم و تشبیه خداوند را به دنبال دارد که متأسفانه برخى از اهل حدیث و فرقه‌هایى چون کرّامیه و مشبّهه و... به این انحراف عقیدتى دچار شدند و اکثر متفکران مسلمان و مذاهب کلامى از آنان تبرّى جسته‌اند. <br>
    مقصود از تدبیر تکوینی، کارگردانی جهان آفرینش است بدین معنا که اداره جهان هستی (به سان ایجاد و احداث آن) فعل خداوند یکتا است. <br>
    تاریخ انبیا نشان می‌دهد که مسأله توحید در خالقیت، مورد مناقشه امت‌های آنان نبوده و اگر شرکی در کار بوده‌است، نوعاً به تدبیر و کارگردانی عالم و به تبع آن عبودیت و پرستش مربوط می‌شده‌است. مشرکان عصر ابراهیم خلیل(علیه‌السلام) فقط به یک خالق اعتقاد داشتند؛ ولی به غلط می‌پنداشتند که ستاره، ماه یا خورشید ارباب و مدبّر جهانند، و مناظره ابراهیم نیز با آنان در همین مسأله بوده است (انعام (6)، 76 ـ 78)؛ البته باید توجه داشت که توحید در تدبیر، با اعتقاد به مدبّرهای دیگر که با «اذن خدا» انجام وظیفه می‌کنند، و در حقیقت جلوه‌ای از مظاهر ربوبیت خدا هستند، منافات ندارد؛ بدین جهت قرآن در عین تأکید بر توحید در ربوبیت، به وجود مدبّران دیگر تصریح کرده، می‌فرماید: فالمدبّرات أمْراً <ref>نازعات:(79)، 79.</ref> <br>
    «تدبیر در تشریع» هم اهمّیت بسیاری دارد به این معنا که هر نوع امور مربوط به شریعت نیز (اعم از حکومت و فرمانروایی، تقنین و قانونگذاری، اطاعت و فرمانبرداری، شفاعت و مغفرت گناه) همگی در اختیار او است، و هیچ کس بدون اذن او حق تصرف در این امور را ندارد؛ از این رو، توحید در حاکمیت، توحید در تشریع، توحید در اطاعت و ... از شاخه‌های توحید در تدبیر شمرده می‌شوند که در آیه 66 و 80 نساء و آیه 44 مائده و آیه 255 بقره و آیه 28 انبیاء به اقسام مذکور دلالت صریح دارد. <br>
    5. توحید در عبادت: این قسم از توحید هم اصل مشترک میان تمام شرایع آسمانی است، و به یک معنا، هدف از بعثت پیامبران الاهی یادآوری این اصل بوده‌است؛ چنان که می‌فرماید: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کلِّ أُمّة رَسُولا أَنِ اعْبُدُوا اللهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ <ref>نحل (16)، 36.</ref>؛ میان هر امّتی پیامبری را برانگیختیم تا به مردم بگوید خدا را بپرستید و از پرستش طاغوت دوری گزینید. <br>
    همه مسلمانان در نماز به توحید در عبادت گواهی داده، می‌گویند: ایاک نَعْبُد <ref>الفاتحه (1)، 5.</ref>. فقط تو را می‌پرستیم؛ البته باید توجّه داشت که «عبادت» غیر از «تکریم» است؛ پس تکریم پدر و مادر، بزرگان و اولیای الاهی، عبادت به شمار نمی‌رود. پرستشی که از غیر خدا نفی و نهی شده، آن است که انسان در مقابل موجودی خضوع کند با این اعتقاد که او به طور مستقل سرنوشت جهان یا انسان یا بخشی از سرنوشت آن دو را در دست دارد و به تعبیر دیگر، «ربّ» و «مالک جهان و انسان» است؛ ولی اگر خضوع در مقابل موجودی از این نظر صورت گیرد که وی بنده صالح خدا و صاحب فضیلت و کرامت یا منشأ نیکی در مورد انسان است، چنین عملی تکریم و تعظیم خواهد بود، نه عبادت؛ پس بوسیدن ضرایح مقدّسه یا اظهار شادمانی در روز ولادت و بعثت پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) جنبه تکریم و اظهار محبّت به حضرت را دارد، و هرگز از اموری چون اعتقاد به ربوبیت او سرچشمه نمی‌گیرد.<ref>جعفر سبحانی، بخش دوم؛ الإلهیات، ج 1و2؛ منشور عقاید امامیه، ص38ـ52.</ref>  


    =6. توحید در مذهب امامیه=
    == توحید در فلسفه و عرفان ==
    چنان که پیش از این یادآور شدیم، «توحید» از اصول مشترک همه مذاهب اسلامى است. برداشت‌ها و تفسیرهایى که در‌این‌باره ارائه مى‌شود، نشان دهنده دیدگاه مذاهب و اهتمام آنان به مسأله و همچنین مبانى کلامى آنان است. به نظر مى‌رسد بتوان حقانیت و درستى دیدگاه‌ها را همراه با استدلال‌هاى نقلى و عقلى آن‌ها ملاحظه کرد. <br>
    در فلسفه و عرفان اسلامی، مباحث مبسوطی در موضوع «توحید» طرح شده‌است. گرچه می‌توان از توحید در هر یک از این دو علم به طور جداگانه سخن گفت، برای دوری از اطاله و با توجه به قرابت فلسفه و عرفان نظری، به گزارشی مختصر از دیدگاه فیلسوفان و عارفان بسنده می‌کنیم. <br>
    امامیه اثنا عشریه، توحید را از اصول دین و عدل الاهى را از اصول مذهب مى‌داند و در کتب کلامى (به ویژه کتاب توحید شیخ صدوق) از توحید و مراتب گوناگون آن سخن گفته‌است که گزارش اجمالى آن را ملاحظه مى‌کنیم: <br>
    توحید در اصطلاح فلسفی و عرفانی، تفرید وجود محض است. <ref>رشید الدین، ص 61، به نقل از دکتر سید جعفر سجادی، ج 1، ص 602.</ref> بر همین اساس، به قول منصور، نخستین گام در توحید، فنای تفرید است. <br>
    1. توحید ذاتى: توحید ذاتى دو تفسیر دارد: <br>
    هجویر می‌گوید: حقیقت توحید، حکم کردن بر یگانگی خدا است و چون خدا یکی است، بی‌قسیم اندر ذات و صفات خود و بی‌شریک و بدیل اندر افعال خود؛ موحدان وی را بدین صفت دانند و دانش و علم آنها را به یگانگی خدا توحید خوانند. <br>
    أ. ذات خداوند یکتا و بى همتا است و براى او مثل و مانندى متصوّر نیست. <br>
    توحید بر سه گونه‌است: یکی علم حق مرحق را و آن علم او بود به یگانگی خود، و دیگر توحید حق مرخلق را و آن حکم وی بود به توحید بنده و آفرینش توحید اندر دل وی، و سوم توحید خلق باشد مرحق را و آن علم ایشان بود به وحدانیت خدای عزّوجل؛ پس چون بنده به حق عارف بود بر وحدانیت وی حکم تواند کرد. <ref>کشف المحجوب، ص 357، به نقل سجادی، ص 602ـ603.</ref> <br>
    ب. ذات خداوند بسیط است و هیچ گونه کثرت و ترکیبى در آن راه ندارد. <br>
    برخی از اهل حکمت و ذوق، مراتب توحید را چهار مرتبه دانسته‌اند: اول توحید ایمانی، دوم توحید علمی، سوم توحید حالی و چهارم توحید الاهی. در شرح و تعریف هر یک از مراتب چهارگانه چنین آورده‌اند: <br>
    سوره توحید (در قرآن کریم) که بیانگر عقیده مسلمانان در باره توحید است، به هر دو مرحله اشاره دارد: به قسم نخست با آیه وَ لَمْ یکنْ لَهُ کفْواً أحَد، و به قسم دوم با آیه قُلْ هُوَ اللهُ أحَد پرداخته‌است. <br>
    '''أ. توحید ایمانی''' آن است که بنده به تفرّد و صفت الاهی است و توحید استحقاقی معبودیت حق را بر مقتضای اشارت آیات و اخبار تصدیق کند و این نتیجه تصدیق مجرد و اعتقاد صدق خبر است.
    2. توحید در صفات ذاتى خداوند: خداوند واجد همه صفات کمالى است و وحى و عقل بر وجود این کمالات در ذات بارى دلالت مى‌کنند. خداوند؛ عالم، قادر، حىّ، سمیع، بصیر و ... است. این صفات از نظر مفهوم با یک دیگر تفاوت دارند؛ اما در واقعیت خارجى، یعنى در وجود خدا مغایرت ندارند و در مقام عینیت، وحدت دارند. به دیگر تعبیر، ذات خداوند در عین بساطت، همه این کمالات را دارا است؛ بنابر این صفات ذاتى خداوند، در عین قدیم و ازلى بودن، عین ذات او است. <br>
    '''ب. توحید علمی،''' مستفاد از باطن علم است که آن را علم یقین خوانند و آن چنان است که بنده در بدایت طریق تصوف از سر یقین بداند که موجود حقیقی و مؤثر مطلق، ذات خداوند است و از روی علم در ذات و صفات او محو گردد و هر ذاتی را فرع نور او داند که این مرتبت، مرتبت توحید متصوفه است. <br>
    3. توحید در خالقیت و آفریدگارى: جز خداوند، آفریدگار دیگرى وجود ندارد و آنچه لباس هستى مى‌پوشد، مخلوق و آفریده او است. افزون بر تأکیدى که در‌این‌باره در آیه 16 سوره رعد و آیه 62 غافر (و آیات دیگر) آمده، خِرَد نیز بر توحید در «خالقیت» گواهى مى‌دهد؛ زیرا «ما سوى الله» ممکن و نیازمند است و رفع نیاز و تحقّق خواسته‌هاى وجودى او به طور طبیعى از جانب خدا خواهد بود. <br>
    '''ج. توحید حالی''' آن است که حال توحید وصف لازم ذات موجّه گردد و جمله ظلمات رسوم وجود او در غلبه اشراق نور توحید متلاشی گردد و نور علم توحید در نور حال او مستنیر و مندرج گردد و موحد در مشاهده جمال حق چنان مستغرق عین جمع گردد که جز ذات و صفات واحد در نظر شهود او نیاید و غرق جمع شود که چون بگرید، آسمان گریان شود. <br>
    توحید در خالقیت، البته به معناى نفى اصل سببیت در نظام هستى نیست؛ زیرا تأثیر پدیده‌هاى امکانى در یک‌دیگر، منوط به اذن الاهى است، و وجود سبب و نیز سببیت اشیا (هر دو) از مظاهر اراده او به شمار مى‌روند. <br>
    عطار گوید: <br>
    4. توحید در ربوبیت و تدبیر جهان و انسان: توحید ربوبى دو قلمرو دارد: 1. تدبیرتکوینى؛ 2. تدبیرتشریعى. <br>
    گر تو خلوت خانه توحید را محرم شوی *** تاج عالم گردی و فخر بنی آدم شوی <br>
    مقصود از تدبیر تکوینى، کارگردانى جهان آفرینش است بدین معنا که اداره جهان هستى (به سان ایجاد و احداث آن) فعل خداوند یکتا است. <br>
    سایه شو تا اگر خورشید گردد آشکار *** تو چو سایه محو خورشید آیی و محرم شوی <br>
    تاریخ انبیا نشان مى‌دهد که مسأله توحید در خالقیت، مورد مناقشه امت‌هاى آنان نبوده و اگر شرکى در کار بوده‌است، نوعاً به تدبیر و کارگردانى عالم و به تبع آن عبودیت و پرستش مربوط مى‌شده‌است. مشرکان عصر ابراهیم خلیل(علیه‌السلام) فقط به یک خالق اعتقاد داشتند؛ ولى به غلط مى‌پنداشتند که ستاره، ماه یا خورشید ارباب و مدبّر جهانند، و مناظره ابراهیم نیز با آنان در همین مسأله بوده است (انعام (6)، 76 ـ 78)؛ البته باید توجه داشت که توحید در تدبیر، با اعتقاد به مدبّرهاى دیگر که با «اذن خدا» انجام وظیفه مى‌کنند، و در حقیقت جلوه‌اى از مظاهر ربوبیت خدا هستند، منافات ندارد؛ بدین جهت قرآن در عین تأکید بر توحید در ربوبیت، به وجود مدبّران دیگر تصریح کرده، مى‌فرماید: فالمدبّرات أمْراً <ref>نازعات:(79)، 79.</ref> <br>
    و منشأ این توحید نور مشاهده است و منشأ توحید علمی نور مراقبت است و بدین توحید بسیاری از رسوم منتفی گردد. <br>
    «تدبیر در تشریع» هم اهمّیت بسیارى دارد به این معنا که هر نوع امور مربوط به شریعت نیز (اعم از حکومت و فرمانروایى، تقنین و قانونگذارى، اطاعت و فرمانبردارى، شفاعت و مغفرت گناه) همگى در اختیار او است، و هیچ کس بدون اذن او حق تصرف در این امور را ندارد؛ از این رو، توحید در حاکمیت، توحید در تشریع، توحید در اطاعت و ... از شاخه‌هاى توحید در تدبیر شمرده مى‌شوند که در آیه 66 و 80 نساء و آیه 44 مائده و آیه 255 بقره و آیه 28 انبیاء به اقسام مذکور دلالت صریح دارد. <br>
    '''د. توحید الاهی''' آن است که حق سبحانه از ازل آزال به نعت خود نه به توحید دیگری همیشه به وحدت وحدانیت و نعت فردانیت موصوف بود و اکنون همچون بر نعت ازلی واحد و فرد است و تا ابدآباد هم بدین صفت بود و این توحید است که از وصمت نقصان بری است، و این آخرین مرتبت توحید است که مرتبت کاملان و متوسطان در بحر وحدت است و در این مقام، سالک مقام، محو در ذات و صفات کبریایی حق گشته و از رسوم و عادات رخت بر بسته، زبان حال جانشین گفتار گردیده و جان ندارد تا جامه خواهد، جامه بدرد و تن رها کند؛ اسباب از میان برخاسته و از باده وحدت سرمست گشته]است [<ref>مصباح الهدایه، ص 4و14؛ مقدمه نفحات الانس، ص 129؛ به نقل: سجادی، ص 603و604.</ref> <br>
    5. توحید در عبادت: این قسم از توحید هم اصل مشترک میان تمام شرایع آسمانى است، و به یک معنا، هدف از بعثت پیامبران الاهى یادآورى این اصل بوده‌است؛ چنان که مى‌فرماید: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِى کلِّ أُمّة رَسُولا أَنِ اعْبُدُوا اللهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ <ref>نحل (16)، 36.</ref>؛ میان هر امّتى پیامبرى را برانگیختیم تا به مردم بگوید خدا را بپرستید و از پرستش طاغوت دورى گزینید. <br>
    توحید شهودی یکی دیگر از اصطلاحات عرفانی است. برای توحید شهودی عیانی و وجدانی ذوقی، سه مرتبه ذکر شده‌است: <br>
    همه مسلمانان در نماز به توحید در عبادت گواهى داده، مى‌گویند: ایاک نَعْبُد <ref>الفاتحه (1)، 5.</ref>. فقط تو را مى‌پرستیم؛ البته باید توجّه داشت که «عبادت» غیر از «تکریم» است؛ پس تکریم پدر و مادر، بزرگان و اولیاى الاهى، عبادت به شمار نمى‌رود. پرستشى که از غیر خدا نفى و نهى شده، آن است که انسان در مقابل موجودى خضوع کند با این اعتقاد که او به طور مستقل سرنوشت جهان یا انسان یا بخشى از سرنوشت آن دو را در دست دارد و به تعبیر دیگر، «ربّ» و «مالک جهان و انسان» است؛ ولى اگر خضوع در مقابل موجودى از این نظر صورت گیرد که وى بنده صالح خدا و صاحب فضیلت و کرامت یا منشأ نیکى در مورد انسان است، چنین عملى تکریم و تعظیم خواهد بود، نه عبادت؛ پس بوسیدن ضرایح مقدّسه یا اظهار شادمانى در روز ولادت و بعثت پیامبر(صلى‌الله‌علیه‌وآله) جنبه تکریم و اظهار محبّت به حضرت را دارد، و هرگز از امورى چون اعتقاد به ربوبیت او سرچشمه نمى‌گیرد.<ref>جعفر سبحانى، بخش دوم؛ الإلهیات، ج 1و2؛ منشور عقاید امامیه، ص38ـ52.</ref> <br>
    مرتبه اول آن که حضرت حق به تجلّی افعالی بر سالک متجلی شود و سالک صاحب تجلّی جمیع افعال و اشیا را در افعال حق یابد و در هیچ مرتبت، هیچ شیء را غیر حق فاعل نبیند و غیر از او مؤثر نشناسد و این مقام را «محو» می‌نامند. <br>
    مرتبه دوم آن که حضرت حق به تجلّی صفاتی بر سالک متجلّی گردد و سالک صفات تمام اشیاء را در صفات حق فانی یابد و صفات اشیا را صفات حق ببیند و غیر حق را مطلقاً هیچ صفت نبیند و اشیا را مظهر و مجلای صفات الاهی بشناسد که این مقام را «طمس» گویند. <br>
    مرتبه سوم آن که حضرت حق به تجلّی ذاتی بر او متجلّی شود و سالک تمام ذوات اشیا را در پرتو نور تجلّی ذات خدا فانی یابد و تعینات عدمی و وجودی، به فنا در توحید ذاتی مرتفع شود و هیچ شیء را به غیر حق موجود نبیند و نداند و وجود را حق داند و به جز وجود واجب، موجود دیگری نبیند که این را «محق» گویند که صاحب این مقام تمام اشیا و صفات و افعال را متلاشی درذات حق داند. <ref>شرح گلشن راز، ص 268؛ به نقل همان، ص 605.</ref> <br>
    چنان که ملاحظه شد، حکیمان متألّه و عارفان واصل، مراتبی را برای توحید قائلند که افراد عادی و عامی بدان نرسند و جز صاحبان حکمت و معرفت، کسی را به آن راهی نباشد.


    =توحید در فلسفه و عرفان=
    == نتیجه‌گیری ==
    در فلسفه و عرفان اسلامى، مباحث مبسوطى در موضوع «توحید» طرح شده‌است. گرچه مى‌توان از توحید در هر یک از این دو علم به طور جداگانه سخن گفت، براى دورى از اطاله و با توجه به قرابت فلسفه و عرفان نظرى، به گزارشى مختصر از دیدگاه فیلسوفان و عارفان بسنده مى‌کنیم. <br>
    با نگاه گذرایی که به مسأله توحید در دیدگاه مذاهب کلامی و عرفانی شده است، امور ذیل به دست آمد: <br>
    توحید در اصطلاح فلسفى و عرفانى، تفرید وجود محض است. <ref>رشید الدین، ص 61، به نقل از دکتر سید جعفر سجادى، ج 1، ص 602.</ref> بر همین اساس، به قول منصور، نخستین گام در توحید، فناى تفرید است. <br>
    أ. مسلمانان از هر گروه و طایفه‌ای که باشند، مسأله توحید برایشان مهم بوده‌است و آن را در رأس مباحث اعتقادی قرار داده‌اند. <br>
    هجویر مى‌گوید: حقیقت توحید، حکم کردن بر یگانگى خدا است و چون خدا یکى است، بى‌قسیم اندر ذات و صفات خود و بى‌شریک و بدیل اندر افعال خود؛ موحدان وى را بدین صفت دانند و دانش و علم آن‌ها را به یگانگى خدا توحید خوانند. <br>
    ب. تفسیر و تبیینی که از توحید ارائه شده، همگی یک هدف اساسی را دنبال می‌کند و آن وحدت کلمه مسلمانان در نفی هرگونه نقص و نیازمندی و شریک داشتن از ذات اقدس الاهی است و این که غیر او، وجود مستقلی ندارد تا انباز وی شود. <br>
    توحید بر سه گونه‌است: یکى علم حق مرحق را و آن علم او بود به یگانگى خود، و دیگر توحید حق مرخلق را و آن حکم وى بود به توحید بنده و آفرینش توحید اندر دل وى، و سوم توحید خلق باشد مرحق را و آن علم ایشان بود به وحدانیت خداى عزّوجل؛ پس چون بنده به حق عارف بود بر وحدانیت وى حکم تواند کرد. <ref>کشف المحجوب، ص 357، به نقل سجادى، ص 602ـ603.</ref> <br>
    ج. همه فرقه‌ها و مذاهب کلامی بر توحید اعتقادی تأکید دارند و به طور گسترده کوشیده تا از انحراف فکری و افراط و تفریط نجات یابند. <br>
    برخى از اهل حکمت و ذوق، مراتب توحید را چهار مرتبه دانسته‌اند: اول توحید ایمانى، دوم توحید علمى، سوم توحید حالى و چهارم توحید الاهى. در شرح و تعریف هر یک از مراتب چهارگانه چنین آورده‌اند: <br>
    هـ. تجربه پیشین برخی از پیروان ادیان آسمانی نشان داده‌است که تحریف و برداشت نادرست از «توحید» به سادگی میسّر است؛ از این رو، پذیرش توحید به صورت اصلی از اصول اعتقادی، مورد اتفاق همه مسلمانان است و عالمان دین باید به زبان قابل فهم برای قشرهای مختلف به‌گونه‌ای توحید را تفسیر و توجیه کنند تا از کجروی و انحراف فکری جلوگیری شود.  
    '''أ. توحید ایمانى''' آن است که بنده به تفرّد و صفت الاهى است و توحید استحقاقى معبودیت حق را بر مقتضاى اشارت آیات و اخبار تصدیق کند و این نتیجه تصدیق مجرد و اعتقاد صدق خبر است.
    '''ب. توحید علمى،''' مستفاد از باطن علم است که آن را علم یقین خوانند و آن چنان است که بنده در بدایت طریق تصوف از سر یقین بداند که موجود حقیقى و مؤثر مطلق، ذات خداوند است و از روى علم در ذات و صفات او محو گردد و هر ذاتى را فرع نور او داند که این مرتبت، مرتبت توحید متصوفه است. <br>
    '''ج. توحید حالى''' آن است که حال توحید وصف لازم ذات موجّه گردد و جمله ظلمات رسوم وجود او در غلبه اشراق نور توحید متلاشى گردد و نور علم توحید در نور حال او مستنیر و مندرج گردد و موحد در مشاهده جمال حق چنان مستغرق عین جمع گردد که جز ذات و صفات واحد در نظر شهود او نیاید و غرق جمع شود که چون بگرید، آسمان گریان شود. <br>
    عطار گوید: <br>
    گر تو خلوت خانه توحید را محرم شوى *** تاج عالم گردى و فخر بنى آدم شوى <br>
    سایه شو تا اگر خورشید گردد آشکار *** تو چو سایه محو خورشید آیى و محرم شوى <br>
    و منشأ این توحید نور مشاهده است و منشأ توحید علمى نور مراقبت است و بدین توحید بسیارى از رسوم منتفى گردد. <br>
    '''د. توحید الاهى''' آن است که حق سبحانه از ازل آزال به نعت خود نه به توحید دیگرى همیشه به وحدت وحدانیت و نعت فردانیت موصوف بود و اکنون همچون بر نعت ازلى واحد و فرد است و تا ابدآباد هم بدین صفت بود و این توحید است که از وصمت نقصان برى است، و این آخرین مرتبت توحید است که مرتبت کاملان و متوسطان در بحر وحدت است و در این مقام، سالک مقام، محو در ذات و صفات کبریایى حق گشته و از رسوم و عادات رخت بر بسته، زبان حال جانشین گفتار گردیده و جان ندارد تا جامه خواهد، جامه بدرد و تن رها کند؛ اسباب از میان برخاسته و از باده وحدت سرمست گشته]است [<ref>مصباح الهدایه، ص 4و14؛ مقدمه نفحات الانس، ص 129؛ به نقل: سجادى، ص 603و604.</ref> <br>
    توحید شهودى یکى دیگر از اصطلاحات عرفانى است. براى توحید شهودى عیانى و وجدانى ذوقى، سه مرتبه ذکر شده‌است: <br>
    مرتبه اول آن که حضرت حق به تجلّى افعالى بر سالک متجلى شود و سالک صاحب تجلّى جمیع افعال و اشیا را در افعال حق یابد و در هیچ مرتبت، هیچ شىء را غیر حق فاعل نبیند و غیر از او مؤثر نشناسد و این مقام را «محو» مى‌نامند. <br>
    مرتبه دوم آن که حضرت حق به تجلّى صفاتى بر سالک متجلّى گردد و سالک صفات تمام اشیاء را در صفات حق فانى یابد و صفات اشیا را صفات حق ببیند و غیر حق را مطلقاً هیچ صفت نبیند و اشیا را مظهر و مجلاى صفات الاهى بشناسد که این مقام را «طمس» گویند. <br>
    مرتبه سوم آن که حضرت حق به تجلّى ذاتى بر او متجلّى شود و سالک تمام ذوات اشیا را در پرتو نور تجلّى ذات خدا فانى یابد و تعینات عدمى و وجودى، به فنا در توحید ذاتى مرتفع شود و هیچ شىء را به غیر حق موجود نبیند و نداند و وجود را حق داند و به جز وجود واجب، موجود دیگرى نبیند که این را «محق» گویند که صاحب این مقام تمام اشیا و صفات و افعال را متلاشى درذات حق داند. <ref>شرح گلشن راز، ص 268؛ به نقل همان، ص 605.</ref> <br>
    چنان که ملاحظه شد، حکیمان متألّه و عارفان واصل، مراتبى را براى توحید قائلند که افراد عادى و عامى بدان نرسند و جز صاحبان حکمت و معرفت، کسى را به آن راهى نباشد. <br>


    =نتیجه‌گیرى=
    == 7. کتابشناسی «توحید» در مذاهب اسلامی ==
    با نگاه گذرایى که به مسأله توحید در دیدگاه مذاهب کلامى و عرفانى شده است، امور ذیل به دست آمد: <br>
    هدف از طرح کتاب‌شناسی «توحید» تأکید بر وجود هدف مشترک میان مسلمانان است. به عبارتی دیگر، عملکرد مشترک دانشمندان مذاهب اسلامی، اهتمام به تفسیر و تدوین این اصل مهم اعتقادی است. جمع‌آوری و دسته‌بندی روایات و ابراز دیدگاه‌ها در ارائه درست «توحید» نقطه مشترک مذاهب کلامی است. در این بخش، مهم‌ترین کتاب‌هایی که در موضوع توحید از سوی فریقین تألیف شده، معرفی می‌شود.
    أ. مسلمانان از هر گروه و طایفه‌اى که باشند، مسأله توحید برایشان مهم بوده‌است و آن را در رأس مباحث اعتقادى قرار داده‌اند. <br>
    ب. تفسیر و تبیینى که از توحید ارائه شده، همگى یک هدف اساسى را دنبال مى‌کند و آن وحدت کلمه مسلمانان در نفى هرگونه نقص و نیازمندى و شریک داشتن از ذات اقدس الاهى است و این که غیر او، وجود مستقلى ندارد تا انباز وى شود. <br>
    ج. همه فرقه‌ها و مذاهب کلامى بر توحید اعتقادى تأکید دارند و به طور گسترده کوشیده تا از انحراف فکرى و افراط و تفریط نجات یابند. <br>
    هـ . تجربه پیشین برخى از پیروان ادیان آسمانى نشان داده‌است که تحریف و برداشت نادرست از «توحید» به سادگى میسّر است؛ از این رو، پذیرش توحید به صورت اصلى از اصول اعتقادى، مورد اتفاق همه مسلمانان است و عالمان دین باید به زبان قابل فهم براى قشرهاى مختلف به‌گونه‌اى توحید را تفسیر و توجیه کنند تا از کجروى و انحراف فکرى جلوگیرى شود. <br>


    =7. کتابشناسى «توحید» در مذاهب اسلامى=
    === أ. مذهب امامیه ===
    هدف از طرح کتاب شناسى «توحید» تأکید بر وجود هدف مشترک میان مسلمانان است. به عبارتى دیگر، عملکرد مشترک دانشمندان مذاهب اسلامى، اهتمام به تفسیر و تدوین این اصل مهم اعتقادى است. جمع آورى و دسته بندى روایات و ابراز دیدگاه‌ها در ارائه درست «توحید» نقطه مشترک مذاهب کلامى است. در این بخش، مهم ترین کتاب‌هایى که در موضوع توحید از سوى فریقین تألیف شده، معرفى مى‌شود. <br>
    '''* أـ 1. التوحید:''' کتاب التوحید، تألیف شیخ صدوق (محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی) متوفای سال 381 قمری است. این کتاب به توحید صدوق یا توحید ابن بابویه مشهور است. موضوع کتاب، روایات حضرت رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و امامان معصوم(علیهم‌السلام) درباره توحید، شناخت ذات، صفات، اسما و افعال خداوند متعالی و دیگر مباحث مهم کلامی متعلّق به آن، و مشتمل بر 583 حدیث است که مؤلّف آن را در 67 باب تنظیم کرده. کتاب توحید، پیوسته مورد توجّه عالمان و فقیهان شیعه قرار داشته و از معتبرترین اصول روایی شیعه به شمار می‌آید. <br>
    ==أ. مذهب امامیه==
    شیخ صدوق درباره انگیزه نگارش این کتاب می‌گوید: نکته‌ای که باعث شد تا این کتاب را بنویسم، این بود که دیدم برخی از مخالفان، به عالمان شیعه نسبت تشبیه و جبر می‌دهند. دلیل آنها، معانی غلط برای آنها بیان می‌کردند و با این کار، چهره مذهب ما را در برابر مردم، زشت و ناپسند نشان می‌دادند. من هم به قصد قربت به درگاه الاهی به نگارش این کتاب، توحید و نفی تشبیه و جبر اقدام کردم. <br>
    '''* أـ 1. التوحید:''' کتاب التوحید، تألیف شیخ صدوق (محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى) متوفاى سال 381 قمرى است. این کتاب به توحید صدوق یا توحید ابن بابویه مشهور است. موضوع کتاب، روایات حضرت رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و امامان معصوم(علیهم‌السلام) درباره توحید، شناخت ذات، صفات، اسما و افعال خداوند متعالى و دیگر مباحث مهم کلامى متعلّق به آن، و مشتمل بر 583 حدیث است که مؤلّف آن را در 67 باب تنظیم کرده. کتاب توحید، پیوسته مورد توجّه عالمان و فقیهان شیعه قرار داشته و از معتبرترین اصول روایى شیعه به شمار مى‌آید. <br>
    این کتاب دارای چند شرح و تعلیقه است از جمله: <br>
    شیخ صدوق درباره انگیزه نگارش این کتاب مى‌گوید: نکته‌اى که باعث شد تا این کتاب را بنویسم، این بود که دیدم برخى از مخالفان، به عالمان شیعه نسبت تشبیه و جبر مى‌دهند. دلیل آن‌ها، معانى غلط براى آن‌ها بیان مى‌کردند و با این کار، چهره مذهب ما را در برابر مردم، زشت و ناپسند نشان مى‌دادند. من هم به قصد قربت به درگاه الاهى به نگارش این کتاب، توحید و نفى تشبیه و جبر اقدام کردم. <br>
    ـ شرح قاضی محمد بن سعید قمی، شاگرد فیض کاشانی که در سال 1099 قمری نوشته شده‌است؛ <br>
    این کتاب داراى چند شرح و تعلیقه است از جمله: <br>
    ـ شرح امیر بن محمد علی نائب الصداره؛ <br>
    ـ شرح قاضى محمد بن سعید قمى، شاگرد فیض کاشانى که در سال 1099 قمرى نوشته شده‌است؛ <br>
    ـ شرح فارسی مولا محمد باقر سبزواری متوفای 1090 قمری؛ <br>
    ـ شرح امیر بن محمد على نائب الصداره؛ <br>
    '''* أـ2. تمهید الاصول فی علم الکلام:''' این کتاب تألیف شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی متوفّای 460 قمری است. کتاب چهار بخش دارد که بخش اوّل آن در توحید و اثبات صفات خداوند (از جمله عدل الاهی) است. ترجمه فارسی این کتاب، به همت انتشارات انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران در سال 1358 شمسی چاپ شده‌است. <br>
    ـ شرح فارسى مولا محمد باقر سبزوارى متوفاى 1090 قمرى؛ <br>
    '''* أـ3. تجرید الاعتقاد:''' تألیف محمد بن محمد حسن طوسی، معروف به خواجه نصیرالدین طوسی متوفای 671 قمری. این کتاب با حجم کمی که دارد، از با ارزش‌ترین کتاب‌های کلامی به شمار می‌رود که تا کنون تصنیف شده‌است. تجرید الاعتقاد، حاوی شش مقصد و مقصد سوم آن در اثبات صانع است و سه فصل دارد: <br>
    '''* أـ2. تمهید الاصول فی علم الکلام:''' این کتاب تألیف شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسى متوفّاى 460 قمرى است. کتاب چهار بخش دارد که بخش اوّل آن در توحید و اثبات صفات خداوند (از جمله عدل الاهى) است. ترجمه فارسى این کتاب، به همت انتشارات انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران در سال 1358 شمسى چاپ شده‌است. <br>
    1. در وجود خداوند تعالی؛ <br>
    '''* أـ3. تجرید الاعتقاد:''' تألیف محمد بن محمد حسن طوسى، معروف به خواجه نصیرالدین طوسى متوفاى 671 قمرى. این کتاب با حجم کمى که دارد، از با ارزش‌ترین کتاب‌هاى کلامى به شمار مى‌رود که تا کنون تصنیف شده‌است. تجرید الاعتقاد، حاوى شش مقصد و مقصد سوم آن در اثبات صانع است و سه فصل دارد: <br>
    2. در صفات باری تعالی؛ <br>
    1. در وجود خداوند تعالى؛ <br>
    2. در صفات بارى تعالى؛ <br>
    3. در افعال خداوند.<br>
    3. در افعال خداوند.<br>
    هر یک از فصول سه‌گانه به چندین مسأله تقسیم مى‌شوند و هر کدام به موضوعى جزئى مى‌پردازد. <br>
    هر یک از فصول سه‌گانه به چندین مسأله تقسیم می‌شوند و هر کدام به موضوعی جزئی می‌پردازد. <br>
    برخى از دانشمندان نامدار شیعى مانند [[علامه حلّى]] و از دانشمندان بزرگ اهل سنت همانند ملا على قوشجى بر این کتاب شرح نوشته‌اند. این دو شرح با حواشى معروف آن‌ها که جلال الدین دوانى و سیدصدرالدین دشتکى نگاشته‌اند، سال‌ها است در حوزه‌هاى علمیه شیعه و سنى به صورت کتاب درسى، مورد استفاده دانش‌پژوهان است. <br>
    برخی از دانشمندان نامدار شیعی مانند [[علامه حلی|علامه حلّی]] و از دانشمندان بزرگ اهل سنت همانند ملا علی قوشجی بر این کتاب شرح نوشته‌اند. این دو شرح با حواشی معروف آنها که جلال‌الدین دوانی و سیدصدرالدین دشتکی نگاشته‌اند، سال‌ها است در حوزه‌های علمیه شیعه و سنی به صورت کتاب درسی، مورد استفاده دانش‌پژوهان است. <br>
    تاکنون بیش از شصت شرح بر این کتاب نوشته شده‌است.<ref>مقدّمه شرح تجرید، ص 7.</ref> <br>
    تاکنون بیش از شصت شرح بر این کتاب نوشته شده‌است.<ref>مقدّمه شرح تجرید، ص 7.</ref> <br>
    '''* أـ4. شرح باب حادى عشر:''' تألیف مقداد بن عبدالله سُیورى، متوفاى 828 قمرى. این کتاب در اصول عقاید شیعه است و به شرح کتاب باب حادى عشر، نوشته علامه حلّى که ضمیمه منهاج الصلاح فی المختصر المصباح است پرداخته و سالیان متمادى جزء متون درسى حوزه‌هاى علمیه بوده‌است. <br>
    '''* أـ4. شرح باب حادی عشر:''' تألیف مقداد بن عبدالله سُیوری، متوفای 828 قمری. این کتاب در اصول عقاید شیعه است و به شرح کتاب باب حادی عشر، نوشته علامه حلّی که ضمیمه منهاج الصلاح فی المختصر المصباح است پرداخته و سالیان متمادی جزء متون درسی حوزه‌های علمیه بوده‌است. <br>
    فصل اول کتاب به مسأله توحید و فصل دوم به صفات ثبوتیه و فصل سوم به صفات سلبیه و فصل چهارم به مسأله عدل الاهى مى‌پردازد. <br>
    فصل اول کتاب به مسأله توحید و فصل دوم به صفات ثبوتیه و فصل سوم به صفات سلبیه و فصل چهارم به مسأله عدل الاهی می‌پردازد. <br>
    '''* أـ5. توحید مفضّل:''' جمع‌آورى و گزارش از ابو محمد مفضل بن عمر جعفى کوفى. وى از چهره‌هاى سرشناس و از شاگردان امام جعفر صادق و امام موسى کاظم و امام رضا(علیهما‌السلام) است. این کتاب، املاى امام جعفر صادق(علیه‌السلام) بر مفضل بن عمر جعفى کوفى است که امام آن را در چهار جلسه و در چهار روز، از صبح تا ظهر بر وى املا کرد. <br>
    '''* أـ5. توحید مفضّل:''' جمع‌آوری و گزارش از ابو محمد مفضل بن عمر جعفی کوفی. وی از چهره‌های سرشناس و از شاگردان امام جعفر صادق و امام موسی کاظم و امام رضا(علیهما‌السلام) است. این کتاب، املای امام جعفر صادق(علیه‌السلام) بر مفضل بن عمر جعفی کوفی است که امام آن را در چهار جلسه و در چهار روز، از صبح تا ظهر بر وی املا کرد. <br>
    مفضّل تدوین آن را چنین گزارش مى‌کند: یک روز عصر من در مسجد مدینه در کنار قبر مطهر حضرت [[رسول خدا (ص)|رسول خدا(صلى الله علیه وآله)]] نشسته بودم و در مقام و منزلت آن حضرت فکر مى‌کردم که ناگهان ابن ابوالعوجا و یارانش وارد شدند و در کنارى نشستند و شروع به صحبت کردند. آنان از پیامبر اکرم(صلى‌الله‌علیه‌وآله)به عنوان یک فیلسوف که با زیرکى فراوان نام خود را در جهان زنده نگه داشت، نام بردند و گفتند: این جهان خدایى ندارد و همه چیز خود به خود به وجود آمده و این جهان همیشه بوده و خواهد بود. من نتوانستم خشم خود را فرو بنشانم و بر سر آن‌ها فریاد زدم و گفتم: اى دشمنان خدا! آیا کافر شده‌اید؟! آنان در پاسخ من گفتند: اگر تو از یاران جعفر بن محمد(علیه‌السلام)هستى، او این گونه با ما سخن نمى‌گوید. من از نزد آن‌ها خارج شدم و به نزد [[امام صادق علیه السلام|امام جعفر صادق(علیه‌السلام)]] رفتم و ماجرا را براى آن حضرت تعریف کردم. آن حضرت فرمود: فردا صبح به نزد من بیا و قلم و کاغذى بیاور تا براى تو از حکمت خداوند متعال در آفرینش جهان سخن بگویم .... من هم فردا صبح به نزد آن حضرت رفتم و ایشان نیز این کتاب را به من املا فرمود.<ref>محمدرضا ضمیرى، ص 267و268.</ref> <br>
    مفضّل تدوین آن را چنین گزارش می‌کند: یک روز عصر من در مسجد مدینه در کنار قبر مطهر حضرت [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|رسول خدا (صلی الله علیه وآله)]] نشسته بودم و در مقام و منزلت آن حضرت فکر می‌کردم که ناگهان ابن ابوالعوجا و یارانش وارد شدند و در کناری نشستند و شروع به صحبت کردند. آنان از پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله)به عنوان یک فیلسوف که با زیرکی فراوان نام خود را در جهان زنده نگه داشت، نام بردند و گفتند: این جهان خدایی ندارد و همه چیز خود به خود به وجود آمده و این جهان همیشه بوده و خواهد بود. من نتوانستم خشم خود را فرو بنشانم و بر سر آنها فریاد زدم و گفتم: ای دشمنان خدا! آیا کافر شده‌اید؟! آنان در پاسخ من گفتند: اگر تو از یاران جعفر بن محمد(علیه‌السلام)هستی، او این گونه با ما سخن نمی‌گوید. من از نزد آنها خارج شدم و به نزد [[جعفر بن محمد (صادق‌)
    '''* أـ 6. الابحاث المفیدة فی تحصیل العقیدة:''' تألیف علامه حلّى، متوفاى 726 قمرى. فصول هشتگانه این رساله، شامل مباحث عمده کلامى است. فصل چهارم آن، شانزده مبحث دارد که به اثبات واجب الوجود و بررسى صفات ثبوتى و سلبى حق تعالى مى‌پردازد. نسخه خطى این رساله در کتابخانه ملى به شماره 1946 وجود دارد و اخیراً در مجله تخصصى کلام اسلامى <ref>شماره مسلسل 6.</ref> چاپ شده‌است. <br>
    |امام جعفر صادق (علیه‌السلام)]] رفتم و ماجرا را برای آن حضرت تعریف کردم. آن حضرت فرمود: فردا صبح به نزد من بیا و قلم و کاغذی بیاور تا برای تو از حکمت خداوند متعال در آفرینش جهان سخن بگویم .... من هم فردا صبح به نزد آن حضرت رفتم و ایشان نیز این کتاب را به من املا فرمود.<ref>محمدرضا ضمیری، ص 267و268.</ref> <br>
    '''* أـ7. مبدأ و معاد:''' تألیف ملا صدراى شیرازى (979ـ1050 ق). ترجمه فارسى مبدأ و معاد در سال 1242 قمرى به وسیله سید احمد بن محمد حسینى اردکانى صورت گرفته‌است. کتاب مبدأ و معاد که پس از کتاب اسفار از بزرگ‌ترین کتاب‌هاى ملا صدرا است، دو فن دارد: یکى در ربوبیات، مشتمل بر بحث در اقسام وجود و ماهیت و مبحث معرفت بارى تعالى و صفات و افعال او، و دومى در مباحث نفس شناسى و معاد و نبوات. بخش ربوبیات در سه مقاله آمده‌است که مقاله اول، دوازده فصل، و مقاله دوم (با موضوع صفات واجب تعالى)، هم دوازده فصل و مقاله سوم (با موضوع افعال بارى تعالى) هیجده فصل دارد. موضوع مقاله اول چنین است: <br>
    '''* أـ 6. الابحاث المفیدة فی تحصیل العقیدة:''' تألیف علامه حلّی، متوفای 726 قمری. فصول هشتگانه این رساله، شامل مباحث عمده کلامی است. فصل چهارم آن، شانزده مبحث دارد که به اثبات واجب الوجود و بررسی صفات ثبوتی و سلبی حق تعالی می‌پردازد. نسخه خطی این رساله در کتابخانه ملی به شماره 1946 وجود دارد و اخیراً در مجله تخصصی کلام اسلامی <ref>شماره مسلسل 6.</ref> چاپ شده‌است. <br>
    اشاره به مبدأ وجود و به آن که کدام وجود است که به مبدأ اول اختصاص دارد و آن که حق سبحانه واحد است که هیچ کثرت در آن نیست و بسیط است که ترکیب درباره او تحقق ندارد؛ یعنى وحدتش غایت وحدت است و بساطتش نهایت بساطت. <br>
    '''* أـ7. مبدأ و معاد:''' تألیف ملا صدرای شیرازی (979ـ1050 ق). ترجمه فارسی مبدأ و معاد در سال 1242 قمری به وسیله سید احمد بن محمد حسینی اردکانی صورت گرفته‌است. کتاب مبدأ و معاد که پس از کتاب اسفار از بزرگ‌ترین کتاب‌های ملا صدرا است، دو فن دارد: یکی در ربوبیات، مشتمل بر بحث در اقسام وجود و ماهیت و مبحث معرفت باری تعالی و صفات و افعال او، و دومی در مباحث نفس شناسی و معاد و نبوات. بخش ربوبیات در سه مقاله آمده‌است که مقاله اول، دوازده فصل، و مقاله دوم (با موضوع صفات واجب تعالی)، هم دوازده فصل و مقاله سوم (با موضوع افعال باری تعالی) هیجده فصل دارد. موضوع مقاله اول چنین است: <br>
    این کتاب را مرکز نشر دانشگاهى در سال 1362 به کوشش عبدالله نورانى در 590 صفحه منتشر کرد. <br>
    اشاره به مبدأ وجود و به آن که کدام وجود است که به مبدأ اول اختصاص دارد و آن که حق سبحانه واحد است که هیچ کثرت در آن نیست و بسیط است که ترکیب درباره او تحقق ندارد؛ یعنی وحدتش غایت وحدت است و بساطتش نهایت بساطت. <br>
    '''* أـ 8. گوهر مراد:''' تألیف حکیم ملا عبدالرزاق فیاض لاهیجى (000ـ1072 ق). این کتاب به زبان فارسى و با مشرب فلسفى ـ عرفانى نگاشته شده‌است. گوهر مراد در سه مقاله و یک خاتمه تدوین شد. مقاله اول در علم خودشناسى و مقاله دوم در علم خداشناسى و مقاله سوم در فرمان خداشناسى است. در بخش علم خداشناسى، سه باب آورده شده: باب اول در اثبات واجب الوجود و بیان توحید و یگانگى او (شامل هفت فصل)، باب دوم در بیان صفات واجب الوجود (شامل شش فصل)، و باب سوم در افعال واجب الوجود که حاوى پانزده فصل است. <br>
    این کتاب را مرکز نشر دانشگاهی در سال 1362 به کوشش عبدالله نورانی در 590 صفحه منتشر کرد. <br>
    این کتاب با تصحیح و تعلیق و با مقدمه‌اى از استاد زین‌العابدین قربانى لاهیجى به مناسبت بزرگداشت کنگره حکیم لاهیجى در بهار سال 1372 منتشر شد. <br>
    '''* أـ 8. گوهر مراد:''' تألیف حکیم ملا عبدالرزاق فیاض لاهیجی (000ـ1072 ق). این کتاب به زبان فارسی و با مشرب فلسفی ـ عرفانی نگاشته شده‌است. گوهر مراد در سه مقاله و یک خاتمه تدوین شد. مقاله اول در علم خودشناسی و مقاله دوم در علم خداشناسی و مقاله سوم در فرمان خداشناسی است. در بخش علم خداشناسی، سه باب آورده شده: باب اول در اثبات واجب الوجود و بیان توحید و یگانگی او (شامل هفت فصل)، باب دوم در بیان صفات واجب الوجود (شامل شش فصل)، و باب سوم در افعال واجب الوجود که حاوی پانزده فصل است. <br>
    '''* أـ 9. شرح الأسماء:''' تألیف حکیم متألّه ملا هادى سبزوارى (1212 ـ 1289ق). نام دیگر این کتاب، شرح دعاء الجوشن الکبیر است. یک دوره معارف توحیدى با ذوق تفسیرى، روایى، فلسفى و عرفانى در شرح الأسماء آمده‌است. عناوین توحیدى که در شرح اسماء و صفات بارى تعالى آمده، چنین است: التوحید إسقاط الإضافات، توحید الآثار، توحید الأفعال، توحید الإیجادى، توحید الخاصى، توحید الخاصّ الخاصّى، توحید الذات، توحید الصفات، توحید العامّى، توحید الفعل، توحید الوجودى. <br>
    این کتاب با تصحیح و تعلیق و با مقدمه‌ای از استاد زین‌العابدین قربانی لاهیجی به مناسبت بزرگداشت کنگره حکیم لاهیجی در بهار سال 1372 منتشر شد. <br>
    این کتاب با تحقیق دکتر نجفقلى حبیبى از سوى مؤسسه انتشارات وچاپ دانشگاه تهران در فرودین ماه 1372 در 903 صفحه منتشرشد. <br>
    '''* أـ 9. شرح الأسماء:''' تألیف حکیم متألّه ملا هادی سبزواری (1212 ـ 1289ق). نام دیگر این کتاب، شرح دعاء الجوشن الکبیر است. یک دوره معارف توحیدی با ذوق تفسیری، روایی، فلسفی و عرفانی در شرح الأسماء آمده‌است. عناوین توحیدی که در شرح اسماء و صفات باری تعالی آمده، چنین است: التوحید إسقاط الإضافات، توحید الآثار، توحید الأفعال، توحید الإیجادی، توحید الخاصی، توحید الخاصّ الخاصّی، توحید الذات، توحید الصفات، توحید العامّی، توحید الفعل، توحید الوجودی. <br>
    '''* أـ 10. رسائل التوحیدیة:''' تألیف مفسّر گرانقدر، استاد علاّمه سید محمدحسین طباطبایى است. سه رساله از هفت رساله کتاب در موضوع توحید و اسماء الله است: <br>
    این کتاب با تحقیق دکتر نجفقلی حبیبی از سوی مؤسسه انتشارات وچاپ دانشگاه تهران در فرودین ماه 1372 در 903 صفحه منتشرشد. <br>
    1. رسالة فى التوحید (حاوى پنج فصل و نیز مقاله‌اى که به رسالة التوحید ملحق شده که خود سه فصل دارد)؛<br>
    '''* أـ 10. رسائل التوحیدیة:''' تألیف مفسّر گرانقدر، استاد علاّمه سید محمدحسین طباطبایی است. سه رساله از هفت رساله کتاب در موضوع توحید و اسماء الله است: <br>
    2. رسالة فى اسماء الله تعالى (شامل چهار فصل) و سرانجام رساله سوم از کتاب توحید که داراى ده فصل است. این کتاب، از مهم ترین کتاب‌هاى فلسفى ـ عرفانى در موضوع توحید شمرده مى‌شود که در عصر ما تدوین، و از سوى بنیاد علمى و فکرى استاد [[سید محمدحسین طباطبایى]] با همکارى نمایشگاه و نشر کتاب قم، در خرداد 1365 در 314 صفحه منتشر شده‌است. <br>
    1. رسالة فی التوحید (حاوی پنج فصل و نیز مقاله‌ای که به رسالة التوحید ملحق شده که خود سه فصل دارد)؛<br>
    * أـ 7. عقائد الامامیة: تألیف شیخ محمدرضا مظفّر، متوفّاى 1392 قمرى. فصل اول این کتاب که در برخى از مجامع علمى به صورت کتاب درسى مورد بهره‌بردارى قرار گرفته، درباره الاهیات است. <br>
    2. رسالة فی اسماء الله تعالی (شامل چهار فصل) و سرانجام رساله سوم از کتاب توحید که دارای ده فصل است. این کتاب، از مهم‌ترین کتاب‌های فلسفی ـ عرفانی در موضوع توحید شمرده می‌شود که در عصر ما تدوین، و از سوی بنیاد علمی و فکری استاد [[سید محمدحسین طباطبایی]] با همکاری نمایشگاه و نشر کتاب قم، در خرداد 1365 در 314 صفحه منتشر شده‌است.  
    * أـ 8. عدل الاهي: تألیف شهید مرتضى مطهرى (1358 ش). این کتاب مجموعه‌اى از مسائل و شبهات مرتبط با عدل الاهى را در برداد. <br>
    * أـ 9. محاضرات في الالهیات: تألیف استاد جعفر سبحانى (معاصر). چاپ اول این کتاب در دو جلد قطور نشر یافت که جلد اول آن در اثبات ذات حق تعالى و مسائل مربوط به صفات و توحید است. این کتاب از مفصل ترین کتاب تدوین یافته در این بخش است که با استفاده از آیات [[قرآن کریم]] و روایات پیامبر(صلى‌الله‌علیه‌وآله) و ادلّه عقلى به طرح مباحث و پاسخ به شبهات توحیدى است. <br>


    ==ب. مذاهب اهل سنّت==
    * أـ 7. عقائد الامامیة: تألیف شیخ محمدرضا مظفّر، متوفّای 1392 قمری. فصل اول این کتاب که در برخی از مجامع علمی به صورت کتاب درسی مورد بهره‌برداری قرار گرفته، درباره الاهیات است.  
    '''* ب ـ 1. الفقه الأکبر:''' تألیف امام ابوحنیفه نعمان بن ثابت کوفى، متوفاى 150 قمرى. این کتاب رساله‌اى کوچک در علم کلام و عقاید است که شامل بعضى مسائل علم کلام مانند بحث از ایمان، معجزه، کرامات، قَدَرْ و غیره مى‌شود. بسیارى از عالمان و بزرگان اهل سنّت توجّه خاصى به این کتاب داشته‌اند و چندین شرح و تعلیقه بر آن نگاشته شده‌است که برخى از آن‌ها عبارتند از شرح على قارى، شرح ابو لیث سمرقندى، شرح عطاء بن على جوزجانى. <br>
    * أـ 8. عدل الاهي: تألیف شهید مرتضی مطهری (1358 ش). این کتاب مجموعه‌ای از مسائل و شبهات مرتبط با عدل الاهی را در برداد.  
    '''* ب ـ 2. الإبانة عن اصول الدیانه:''' تألیف امام على بن اسماعیل ابوالحسن اشعرى، متوفاى 324 قمرى. وى که خود مؤسس مذهب اشاعره است، در این کتاب، دیدگاه مذهب اهل سنت و جماعت را در مورد علم توحید بیان، و اعتقادات فرقه‌هایى همچون جهمیه، حشویه، معتزله، قدریه و ... را نقد مى‌کند. وى عقیده اهل سنت را در ذات و صفات الاهى و ادله‌اى از قرآن و سنت در اثبات مدّعایش ذکر، و آن‌ها را با ادلّه عقلى تأیید مى‌کند و سپس با بیان دیدگاه مخالفان به پاسخ آن مى‌پردازد. <br>
    * أـ 9. محاضرات في الالهیات: تألیف استاد جعفر سبحانی (معاصر). چاپ اول این کتاب در دو جلد قطور نشر یافت که جلد اول آن در اثبات ذات حق تعالی و مسائل مربوط به صفات و توحید است. این کتاب از مفصل‌ترین کتاب تدوین یافته در این بخش است که با استفاده از آیات [[قرآن کریم]] و روایات پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و ادلّه عقلی به طرح مباحث و پاسخ به شبهات توحیدی است.  
    '''* ب ـ 3. کتاب التوحید و اثبات صفات الرّب:''' تألیف محمد بن اسحاق بن خزیمه (از علماى قرن چهارم هجرى). این کتاب یکى از کتاب‌هاى معتبر حنابله به شمار مى‌رود که به روش اهل حدیث و با استناد به ظواهر روایات به بیان توحید و صفات حق تعالى پرداخته‌است. اخذ به ظواهر و تأکید بر آن، کار را به جایى کشید که فخرالدین رازى (متوفّاى 606 ق) که اشعرى مذهب است، کتاب «توحید ابن خزیمه» را به «کتاب الشرک» وصف کرده و مؤلّف آن را مضطرب الکلام، قلیل الفهم و ناقص العقل دانسته‌است. <ref>ر.ک: التفسیر الکبیر، ج 27، ص 150.</ref> <br>
    '''* ب ـ 4. التوحید:''' تألیف ابومنصور محمد بن محمد بن محمود ماتریدى سمرقندى، متوفّاى 333 قمرى. این کتاب، نخستین مرجع کلام ماتریدیه به شمار مى‌رود و پیوسته مورد توجّه استادان و شاگردان مکتب ماتریدى بوده‌است. این کتاب را با مقدّمه و تحقیق دکتر فتح الله خلیف، در 412 صفحه انتشارات دارالمشرق بیروت در سال 1390 قمرى چاپ کرده‌است. <br>
    '''* ب ـ 5. شرح الاصول الخمسه:''' قاضى القضات ابوحسین عبدالجبار بن احمد معتزلى، متوفاى 415 قمرى این کتاب در علم کلام و اصول دین از نگاه مکتب معتزله است. نویسنده در ابتدا اصول پنجگانه (توحید، عدل، وعد و وعید، منزلة بین المنزلتین و امر به معروف و نهى از منکر) را به اجمال بیان کرده؛ سپس به شرح و بسط هر کدام پرداخته و در خاتمه فصلى را به مسأله توحید اختصاص داده‌است. <br>
    '''* ب ـ6. اصول الدین:''' تألیف ابومنصور عبدالقادر بن طاهر تمیمى بغدادى، متوفاى 429 قمرى این کتاب در موضوع علم کلام و مسائل اعتقادى همچون توحید، عدل، وعد و وعید طبق مذهب اهل سنت و جماعت است. افزون بر آن، اقوال و دیدگاه‌هاى مذاهب دیگر هم به اختصار در آن آمده‌است. <br>
    '''* ب ـ 7. الشامل فی أصول الدین:''' تألیف امام الحرمین عبدالملک بن عبدالله بن یوسف جوینى، متوفاى 478 قمرى. این کتاب که گویا پنج مجلد بوده و فقط جلد اوّل آن در دسترس است، عناوین ذیل را دارد: کتاب النظر، کتاب التوحید و کتاب العلل. ابن امیر الحاج در قرن هشتم این کتاب را تلخیص کرده و الکامل فی اختصار الشامل نامیده‌است. الشامل به تحقیق مستشرق آلمانى هلموت کلو، در سال 1381 قمرى چاپ شده‌است. <br>
    '''* ب ـ 8. عقائد النسفیه:''' تألیف شیخ نجم الدین ابو حفص عمر بن محمد نسفى، متوفّاى 537 قمرى این کتاب در علم توحید و عقاید اسلامى است که مورد توجّه و عنایت بسیارى از عالمان قرار دارد. عقائد النسفیه در بسیارى از حوزه‌هاى علمیه اهل سنّت و به ویژه در دانشگاه الازهر جزو کتب درسى است. از شروح و حواشى بسیارى که بر این کتاب نوشته شد، مهم‌ترین و مشهورترین آن‌ها شرح علامه سعد الدین مسعود بن عمر تفتازانى متوفاى 791 قمرى است. <br>
    '''* ب ـ 9. تبیین کذب المفترى:''' تألیف حافظ ابوالقاسم على بن حسن بن هبة‌الله بن عساکر، متوفاى 571 قمرى این کتاب در موضوع توحید و صفات خداى متعالى از دیدگاه مذهب اشاعره است. اثر مذکور، مورد توجه فراوان اهل سنت است که افزون بر مطالب کلامى، بهترین مرجع درباره زندگینامه مشاهیر عالمان اشعرى است تا جایى که گفته شده‌است: کلّ سنّی لا یکون عنده کتاب التبیین لابن عساکر فلیس من أمر نفسه على بصیرة <ref>طبقات الشافعیة الکبرى، ج 3، ص 351.</ref> <br>
    شیخ محمد زاهد کوثرى به تحقیق و تعلیقه بر کتاب مذکور پرداخته و کتاب به همت شیخ استاد حسام الدین القدسى در قاهره چاپ شده‌است. <br>
    '''* ب ـ 10. طوالع الأنوار:''' تألیف قاضى ناصر الدین عبدالله بن عمر بیضاوى، متوفاى 685 قمرى. این کتاب، در موضوع علم کلام و درباره توحید و اصول دین به بحث و بررسى پرداخته‌است. متن مختصر و دقیق آن، از بهترین کتاب‌ها در علم کلام به شمار مى‌رود. <br>
    شرح علامه محمود بن عبدالرحمن الاصفهانى (م 749 ق)، حاشیه شریف جرجانى (م 816 ق) و شرح قاضى عبیدالله بن محمد معروف به عبرى (م 743 ق) از جمله شروح و حواشى معروف این کتابند. کتاب مذکور با شرح اصفهانى، در قاهره به سال 1223 قمرى چاپ شده‌است. <br>
    '''* ب ـ 11. المواقف:''' تألیف عبدالرحمن بن احمد بن عضدالدین ایجى، متوفاى 759 قمرى این کتاب در موضوع علم کلام، و از زمان تألیف تا به حال، مورد توجه و عنایت دانشمندان بوده و جزو کتاب‌هاى درسى حوزه‌هاى علمیه‌است. <br>
    سید شریف على بن محمد جرجانى (م 816 ق) و شمس الدین محمد بن یوسف کرمانى (م 786 ق) هر یک جداگانه بر این کتاب شرح نوشته‌است. <br>
    '''* ب ـ 12. شرح الطحاویة فی العقیدة السفلیه:''' تألیف قاضى على بن على بن محمد بن ابوالعزّ متوفاى 792 قمرى. موضوع کتاب، عقاید، علم اصول دین و توحید، و در واقع شرح کتاب العقیدة السلفیه نوشته حافظ ابوجعفر احمد بن محمد (م 321 ق) است. دیدگاه سلفى در آن بیان شده و مورد تأیید قرار گرفته و آرا و افکار مذاهب دیگر مانند معتزله و قدریه نیز بیان شده‌است. این کتاب به تحقیق شیخ احمد شاکر، در سال 1373 قمرى در مصر چاپ شده‌است.<ref>بخش معرّفى كتاب‌ها، از كتابشناسى تفصيلى مذاهب اسلامى، نوشته محمدرضا ضميرى، چاپ مؤسّسه آموزشى ـ پژوهشى مذاهب اسلامى، پاييز 82 بهره گرفته شده است.</ref>  <br>


    ==منابع و مآخذ==
    === ب. مذاهب اهل سنّت ===
    '''* ب ـ 1. الفقه الأکبر:''' تألیف امام ابوحنیفه نعمان بن ثابت کوفی، متوفای 150 قمری. این کتاب رساله‌ای کوچک در علم کلام و عقاید است که شامل بعضی مسائل علم کلام مانند بحث از ایمان، معجزه، کرامات، قَدَرْ و غیره می‌شود. بسیاری از عالمان و بزرگان اهل سنّت توجّه خاصی به این کتاب داشته‌اند و چندین شرح و تعلیقه بر آن نگاشته شده‌است که برخی از آنها عبارتند از شرح علی قاری، شرح ابو لیث سمرقندی، شرح عطاء بن علی جوزجانی. <br>
    '''* ب ـ 2. الإبانة عن اصول الدیانه:''' تألیف امام علی بن اسماعیل ابوالحسن اشعری، متوفای 324 قمری. وی که خود مؤسس مذهب اشاعره است، در این کتاب، دیدگاه مذهب اهل سنت و جماعت را در مورد علم توحید بیان، و اعتقادات فرقه‌هایی همچون جهمیه، حشویه، معتزله، قدریه و ... را نقد می‌کند. وی عقیده اهل سنت را در ذات و صفات الاهی و ادله‌ای از قرآن و سنت در اثبات مدّعایش ذکر، و آنها را با ادلّه عقلی تأیید می‌کند و سپس با بیان دیدگاه مخالفان به پاسخ آن می‌پردازد. <br>
    '''* ب ـ 3. کتاب التوحید و اثبات صفات الرّب:''' تألیف محمد بن اسحاق بن خزیمه (از علمای قرن چهارم هجری). این کتاب یکی از کتاب‌های معتبر حنابله به شمار می‌رود که به روش اهل حدیث و با استناد به ظواهر روایات به بیان توحید و صفات حق تعالی پرداخته‌است. اخذ به ظواهر و تأکید بر آن، کار را به جایی کشید که فخرالدین رازی (متوفّای 606 ق) که اشعری مذهب است، کتاب «توحید ابن خزیمه» را به «کتاب الشرک» وصف کرده و مؤلّف آن را مضطرب الکلام، قلیل الفهم و ناقص العقل دانسته‌است. <ref>ر. ک: التفسیر الکبیر، ج 27، ص 150.</ref> <br>
    '''* ب ـ 4. التوحید:''' تألیف ابومنصور محمد بن محمد بن محمود ماتریدی سمرقندی، متوفّای 333 قمری. این کتاب، نخستین مرجع کلام ماتریدیه به شمار می‌رود و پیوسته مورد توجّه استادان و شاگردان مکتب ماتریدی بوده‌است. این کتاب را با مقدّمه و تحقیق دکتر فتح الله خلیف، در 412 صفحه انتشارات دارالمشرق بیروت در سال 1390 قمری چاپ کرده‌است. <br>
    '''* ب ـ 5. شرح الاصول الخمسه:''' قاضی القضات ابوحسین عبدالجبار بن احمد معتزلی، متوفای 415 قمری این کتاب در علم کلام و اصول دین از نگاه مکتب معتزله است. نویسنده در ابتدا اصول پنجگانه (توحید، عدل، وعد و وعید، منزلة بین المنزلتین و امر به معروف و نهی از منکر) را به اجمال بیان کرده؛ سپس به شرح و بسط هر کدام پرداخته و در خاتمه فصلی را به مسأله توحید اختصاص داده‌است. <br>
    '''* ب ـ6. اصول الدین:''' تألیف ابومنصور عبدالقادر بن طاهر تمیمی بغدادی، متوفای 429 قمری این کتاب در موضوع علم کلام و مسائل اعتقادی همچون توحید، عدل، وعد و وعید طبق مذهب اهل سنت و جماعت است. افزون بر آن، اقوال و دیدگاه‌های مذاهب دیگر هم به اختصار در آن آمده‌است. <br>
    '''* ب ـ 7. الشامل فی أصول الدین:''' تألیف امام الحرمین عبدالملک بن عبدالله بن یوسف جوینی، متوفای 478 قمری. این کتاب که گویا پنج مجلد بوده و فقط جلد اوّل آن در دسترس است، عناوین ذیل را دارد: کتاب النظر، کتاب التوحید و کتاب العلل. ابن امیر الحاج در قرن هشتم این کتاب را تلخیص کرده و الکامل فی اختصار الشامل نامیده‌است. الشامل به تحقیق مستشرق آلمانی هلموت کلو، در سال 1381 قمری چاپ شده‌است. <br>
    '''* ب ـ 8. عقائد النسفیه:''' تألیف شیخ نجم الدین ابو حفص عمر بن محمد نسفی، متوفّای 537 قمری این کتاب در علم توحید و عقاید اسلامی است که مورد توجّه و عنایت بسیاری از عالمان قرار دارد. عقائد النسفیه در بسیاری از حوزه‌های علمیه اهل سنّت و به ویژه در دانشگاه الازهر جزو کتب درسی است. از شروح و حواشی بسیاری که بر این کتاب نوشته شد، مهم‌ترین و مشهورترین آنها شرح علامه سعد الدین مسعود بن عمر تفتازانی متوفای 791 قمری است. <br>
    '''* ب ـ 9. تبیین کذب المفتری:''' تألیف حافظ ابوالقاسم علی بن حسن بن هبة‌الله بن عساکر، متوفای 571 قمری این کتاب در موضوع توحید و صفات خدای متعالی از دیدگاه مذهب اشاعره است. اثر مذکور، مورد توجه فراوان اهل سنت است که افزون بر مطالب کلامی، بهترین مرجع درباره زندگی‌نامه مشاهیر عالمان اشعری است تا جایی که گفته شده‌است: کلّ سنّی لا یکون عنده کتاب التبیین لابن عساکر فلیس من أمر نفسه علی بصیرة <ref>طبقات الشافعیة الکبری، ج 3، ص 351.</ref> <br>
    شیخ محمد زاهد کوثری به تحقیق و تعلیقه بر کتاب مذکور پرداخته و کتاب به همت شیخ استاد حسام الدین القدسی در قاهره چاپ شده‌است. <br>
    '''* ب ـ 10. طوالع الأنوار:''' تألیف قاضی ناصر الدین عبدالله بن عمر بیضاوی، متوفای 685 قمری. این کتاب، در موضوع علم کلام و درباره توحید و اصول دین به بحث و بررسی پرداخته‌است. متن مختصر و دقیق آن، از بهترین کتاب‌ها در علم کلام به شمار می‌رود. <br>
    شرح علامه محمود بن عبدالرحمن الاصفهانی (م 749 ق)، حاشیه شریف جرجانی (م 816 ق) و شرح قاضی عبیدالله بن محمد معروف به عبری (م 743 ق) از جمله شروح و حواشی معروف این کتابند. کتاب مذکور با شرح اصفهانی، در قاهره به سال 1223 قمری چاپ شده‌است. <br>
    '''* ب ـ 11. المواقف:''' تألیف عبدالرحمن بن احمد بن عضدالدین ایجی، متوفای 759 قمری این کتاب در موضوع علم کلام، و از زمان تألیف تا به حال، مورد توجه و عنایت دانشمندان بوده و جزو کتاب‌های درسی حوزه‌های علمیه‌است. <br>
    سید شریف علی بن محمد جرجانی (م 816 ق) و شمس الدین محمد بن یوسف کرمانی (م 786 ق) هر یک جداگانه بر این کتاب شرح نوشته‌است. <br>
    '''* ب ـ 12. شرح الطحاویة فی العقیدة السفلیه:''' تألیف قاضی علی بن علی بن محمد بن ابوالعزّ متوفای 792 قمری. موضوع کتاب، عقاید، علم اصول دین و توحید، و در واقع شرح کتاب العقیدة السلفیه نوشته حافظ ابوجعفر احمد بن محمد (م 321 ق) است. دیدگاه سلفی در آن بیان شده و مورد تأیید قرار گرفته و آرا و افکار مذاهب دیگر مانند معتزله و قدریه نیز بیان شده‌است. این کتاب به تحقیق شیخ احمد شاکر، در سال 1373 قمری در مصر چاپ شده‌است.<ref>بخش معرّفی كتاب‌ها، از كتابشناسی تفصيلی مذاهب اسلامی، نوشته محمدرضا ضميری، چاپ مؤسّسه آموزشی ـ پژوهشی مذاهب اسلامی، پاييز 82 بهره گرفته شده است.</ref> <br>
     
    == پانویس ==
    {{پانویس}}
     
    == منابع ==
    # قرآن کریم.
    # قرآن کریم.
    # مفردات راغب.
    # مفردات راغب.
    # تاج العروس.
    # تاج العروس.
    # شرح الاصول الخمسه.
    # شرح الاصول الخمسه.
    # اشعرى، الإبانه.
    # اشعری، الإبانه.
    # فرهنگ فرق اسلامى، محمدجواد مشکور، با مقدّمه و توضیحات استاد کاظم مدیرشانه چى.
    # فرهنگ فرق اسلامی، محمدجواد مشکور، با مقدّمه و توضیحات استاد کاظم مدیرشانه چی.
    # نهایة الاقدام.
    # نهایة الاقدام.
    # محمد عبده، رسالة التوحید.
    # محمد عبده، رسالة التوحید.
    # الإبانة عن اصول الدیانه.
    # الإبانة عن اصول الدیانه.
    # کتاب التوحید.
    # کتاب التوحید.
    # عمر النسفى، العقائد النسفیه.
    # عمر النسفی، العقائد النسفیه.
    # سعدالدین التفتازانى، شرح العقائد النسفیه.
    # سعدالدین التفتازانی، شرح العقائد النسفیه.
    # على ربانى گلپایگانى، فرق و مذاهب کلامى.
    # علی ربانی گلپایگانی، فرق و مذاهب کلامی.
    # کشف الشبهات.
    # کشف الشبهات.
    # ابن‌باز، مجموعه فتاوى.
    # ابن‌باز، مجموعه فتاوی.
    # العثیمین، شرح کشف الشبهات.
    # العثیمین، شرح کشف الشبهات.
    # این‌تیمیه، مجموعه فتاوى.
    # این‌تیمیه، مجموعه فتاوی.
    # محمد بن صالح العثیمین، فتاوى العقیده.
    # محمد بن صالح العثیمین، فتاوی العقیده.
    # سبحانى، جعفر، العقیدة الإسلامیه، بخش دوم.
    # سبحانی، جعفر، العقیدة الإسلامیه، بخش دوم.
    # سبحانى، جعفر، الإلهیات، ج 1و2.
    # سبحانی، جعفر، الإلهیات، ج 1و2.
    # سبحانى، جعفر، منشور عقاید امامیه.
    # سبحانی، جعفر، منشور عقاید امامیه.
    # سجادى، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامى، ج 1.
    # سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، ج 1.
    # شرح گلشن راز.
    # شرح گلشن راز.
    # مقدّمه شرح تجرید.
    # مقدّمه شرح تجرید.
    # محمد رضا ضمیرى، کتابشناسى تفصیلى مذاهب اسلامى.
    # محمد رضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
    # التفسیر الکبیر.
    # التفسیر الکبیر.
    # طبقات الشافعیة الکبرى، ج 3.
    # طبقات الشافعیة الکبری، ج 3.
     


    =پانویس=
    {{پانویس رنگی}}


    [[رده: مقالات]]
    [[رده:مقاله‌ها]]
    [[رده: مجله ها]]
    [[رده:منشورات مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی]]
    [[رده: فصلنامه اندیشه تقریب]]
    [[رده: کتاب‌های تقریبی]]
    [[رده: منشورات مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی]]
    <references />

    نسخهٔ کنونی تا ‏۲۸ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۱۷

    اندیشه تقریب
    Jeld4.jpg
    پدیدآوراندکتر عزّالدین رضانژاد
    زبانفارسی
    سال نشر1384 ش
    تعداد صفحه18 ص

    توحید در مذاهب کلامی عنوان مقاله‌ای از بخش اندیشه‌ای فصلنامه اندیشه تقریب شماره چهارم می‌باشد که به قلم دکتر عزّالدین رضانژاد[۱] و به اهتمام مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی منتشر شده است. این مقاله در فصل پاییز، 1384 منتشر شده است.

    چکیده

    مسلمانان در بسیاری از موضوعات اعتقادی، فقهی و اخلاقی آرای مشترک دارند. برخی می‌کوشند موارد اختلافی را بزرگ نشان دهند و در نتیجه راه وحدت و همدلی را دشوار یا ناممکن تلقّی کنند. این مقاله کوشیده‌است به یکی از اصول مشترک مذاهب کلامی بپردازد و با ارائه تفسیر و تبیین مذاهب از مهم‌ترین مسأله اعتقادی یعنی توحید، این حقیقت را گوشزد کند که همه شرایع آسمانی بر توحید و یکتاپرستی استوار بوده، و مسلمانان نیز با ندای توحید از هرگونه شرک و دوگانه پرستی تبرّی می‌جویند.
    در این مقاله، دیدگاه معتزله، اشاعره، ماتریدیه، سلفیه، فیلسوفان، عارفان و امامیه درباره توحید و اقسام آن آمده، و اهتمام هر یک از مذاهب کلامی به برخی از انواع توحید بیان شده‌است.
    در بخش پایانی مقاله برای نشان دادن اهتمام مذاهب اسلامی به توحید و شناخت ذات و صفات باری تعالی، به کتابشناسی وصفی «توحید» پرداخته شد. معرّفی بیش از بیست اثر علمی ماندگار از نویسندگان و عالمان شیعه و اهل سنت، نشان دیگری از وحدت اندیشهوران مسلمانان در «توحید» است.

    کلید‌واژه‌ها: توحید، توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید افعالی، توحید تشریعی، توحید ربوبی، شرک، مذاهب کلامی، امامیه، معتزله، اشاعره، ماتریدیه، معتزله، فلسفه، عرفان.

    مقدّمه

    بارزترین ویژگی اعتقادی که در شرایع آسمانی یکسان مطرح است، اعتقاد به وجود خدا است. در حقیقت اصل مشترک میان همه آیین‌هایی که پیامبران الاهی آورده‌اند و می‌توان آن را فصل ممیز انسان الاهی از فرد مادی به شمار آورد، مسأله اعتقاد به وجود خدا است. برای اثبات وجود خداوند، راه‌هایی از سوی خداپرستان ارائه شده‌است که در جای خود باید دنبال شود.
    پیامبران پس از فراخوانی مردم به اعتقاد به خدا، نکته مهمّ دیگری را سرلوحه دعوت خود بیان داشتند که اصل توحید بوده‌است. توجّه به مسأله توحید، افزون بر آن که حقیقت غیر قابل تغییر است، لازمه بازداشت مردم از ورود به عرصه‌های شرک و دوگانه پرستی به شمار می‌رود؛ به همین جهت، همه شرایع آسمانی بر اساس توحید و یکتاپرستی استوار، و تبرّی از هر گونه شرک و انحراف از شعارهای اصلی پیام آوران الاهی بوده‌است.
    یکی از راه‌های وحدت میان مسلمانان، توجّه به اصول مشترک مذاهب اسلامی است. در این مقاله کوشیده شده اهمّیت توحید به صورت محور اصلی و تکیه‌گاه اعتقادی همه مسلمانان مورد توجه قرار گیرد و اختلافات جزئی و تفسیرهای مهم‌ترین فرقه‌های اسلامی گزارش شود.

    1. تعریف توحید

    واژه «توحید»، مصدرِ باب «تفعیل» به معنای یگانه دانستن به کار رفته؛ به گونه‌ای که در مفهوم آن انفراد و یگانگی لحاظ شده‌است.
    ریشه توحید که «وحّد» است و «وحدت» از آن مشتق می‌شود به معنای انفراد است؛ از این رو، «واحد» به چیزی اطلاق می‌شود که جزء ندارد. [۲] و با توجه به همین معنا، توحید یعنی تنها قرار دادن یک چیز. [۳] در مباحث خداشناسی، توحید به معنای یکتاپرستی، یگانگی خدا، تنها و بدون شریک بودن خدا است.

    2. توحید در مذهب معتزله

    معتزله در مباحث کلامی برای مسأله توحید اهتمام بسیاری قائلند. آنان، توحید را نخستین اصل از اصول پنجگانه قرار داده، و در تفسیر توحید، به بسط و تفصیل بیشتر در مورد توحید صفاتی پرداخته‌اند. با همین نگاه است که یکی از اندیشهوران معتزله، قاضی عبدالجبار در تبیین توحید فقط به دو مرتبه توحید ذاتی و صفاتی پرداخته‌است. وی می‌گوید: توحید در اصطلاح متکلّمان آن است که ما به یگانگی خداوند اعتقاد داشته باشیم و غیر او را در صفاتی که فقط وی مستحق آن است، شریک قرار ندهیم. [۴]
    معتزله می‌گفتند: خداوند نه جسم است و نه عرض؛ بلکه خالق اعراض و جواهر است و به هیچ یک از حواس پنجگانه در نیاید و در دنیا و آخرت دیده نشود. خداوند در حیز و مکان در نمی‌آید و لم یزل و لایزال است و هر چیز غیر از ایزد تعالی «ممکن الوجود» است و خداوند «واجب الوجود» می‌باشد و وجود او به خود او است و وجود غیر او از او. وی خالق موجودات است و دیگر موجودات «ممکن الوجود» و حادثند. آنان برداشت برخی از مسلمانان در توحید افعالی را که در افعال انسان به جبر ختم می‌شد، مورد انتقاد قرار داده‌اند و مسأله تفویض را طرح کرده‌اند که در حقیقت، یک نوع موضع‌گیری در برابر آنانی بود که اصرار داشتند: «خداوند خالق تمام کارهای]خوب و بد[انسان است».[۵] معتزله این تفسیر از توحید افعالی را با عدل الاهی در تنافی دانسته، به تبیین اصل آزادی و اختیار انسان در انجام افعال پرداخته‌اند و عدل الاهی را هم جزء اصول اعتقادی قرار داده‌اند تا کیفر و پاداش انسان از سوی خداوند به خاطر افعال آدمی، قابل توجیه باشد و در صورت مؤاخذه و مجازات با فرض نسبت فعل انسان به وی، از سوی حق تعالی ظلمی روا دانسته نشده تا با عدل ناسازگاری داشته باشد. عدل در دیدگاه معتزله، یعنی خداوند، شر و فساد را دوست ندارد و افعال بندگان را خلق نمی‌کند؛ بلکه بندگان، افعال خود را به وجود می‌آورند؛ از این جهت مسؤول رفتار و کردار خویشند. اوامر الاهی برای مصلحت خلق و نواهی او برای جلوگیری از فساد و کارهای ناپسند می‌باشد.
    خداوند تکلیف ما لا یطاق به بندگان نمی‌کند؛ زیرا فرموده: لا یکلّف نفساً إلاّ وسعها ... [۶] و هیچ گاه از میزان عدل و داد خارج نمی‌شود و امر او به محال تعلّق نمی‌گیرد؛ زیرا او عادل است و اگر چنین کاری کند، بر خلاف عدل رفتار کرده‌است. [۷]

    3. توحید در مذهب اشاعره

    اشاعره مانند سایر مذاهب کلامی، در تعریف توحید به توحید ذاتی تصریح دارند و بر خلاف معتزله، به توحید افعالی اهتمام می‌ورزند و توحید صفاتی را آن گونه که سایر مذاهب کلامی قائلند، قائل نیستند؛ به ویژه مباحث صفات ذاتی و عینی، و تأویل صفات خبریه که عدلیه به آن می‌پردازند، نه تنها مورد اهتمام اشاعره نیست، بلکه تفسیر آنان مخالف تفسیر دیگران است.
    ابوالحسن اشعری که در حقیقت ناشر علم کلام جدیدی میان اهل سنت (در پایان قرن سوم و ابتدای قرن چهارم) شده بود، در مقابل روش «معتزله» که شیوه برهان و کلام بود، طریقه «اهل سنت» را تأیید و تقویت کرد، و بر خلاف معتزله به قِدَم قرآن و تفاوت بین «ذات» و «صفات» خدا و ضرورت رؤیت خداوند در آخرت معتقد شد. وی کلام خود را بر چهار رکن، و هر رکن را بر ده اصل نهاده است. غیر از رکن چهارم که درباره قیامت و امامت است، سه رکن «ذات»، «صفات» و «افعال» باری تعالی را به شرح ذیل بیان می‌کند.
    رکن اوّل: در ذات الاهی اصول دهگانه آن از این قرار است: خداوند وجود دارد؛ واحد است؛ قدیم است؛ جوهر نیست؛ جسم نیست؛ عرض نیست؛ مخصوص به جهتی که در مکانی باشد نیست؛ ممکن است دیده شود و همیشه باقی است.
    رکن دوم: در صفات الاهی اصول دهگانه آن از این قرار است: خدا، حی، عالم، قادر، صاحب اراده، سمیع، بصیر، متکلّم است؛ محل حوادث نیست؛ کلامش قدیم است؛ علم و اراده‌اش ازلی و قدیم است.
    رکن سوم: در افعال الاهی اصول دهگانه آن از این قرار است: خدا خالق افعال بندگان است؛ افعال بندگان مکتسب از خود آنها است؛ صدور آن افعال را خدا خواسته؛ خلق و اختراعی که خدا کرده، از روی احسان است؛ برای خدا تکلیف ما لا یطاق معنا ندارد و جایز است؛ خداوند می‌تواند مردم بی‌گناه را عذاب کند؛ خدا پایبند مصالح بندگان خود نیست؛ واجب آن را گویند که شرع واجب دانسته است؛ نبوّت محمد(صلی الله علیه وآله) رسول الله از معجزات ثابت خداوند است. [۸]
    عبدالکریم شهرستانی، دیدگاه هم مسلکان اشعری‌اش را در تبیین توحید چنین بیان می‌کند:
    اصحاب ما می‌گویند که «واحد» به آن شیء گفته می‌شود که در ذات خود قسمت پذیر نبوده، شرکت را نمی‌پذیرد؛ از این رو، خداوند در ذاتش واحد است. هیچ کس مثل او نیست و در صفاتش واحد است. هیچ کس شبیه او نیست و در افعالش واحد است. هیچ کس شریک او نیست. [۹]
    یکی از متأخران اشاعره هم، با همین نگاه در تعریف توحید آورده‌است: توحید یعنی این که ما به یگانگی خداوند در ذات و افعالش اعتقاد یابیم و برای او شریک قائل نشویم. [۱۰]
    بر اساس آیه «الله خالق کلّ شیء؛ [۱۱] خدا آفریدگار هر چیزی است»، همه مسلمانان به توحید در خالقیت معتقدند؛ اما در فهم و اطلاق آیه اختلاف دارند. اشاعره به سبب حفظ توحید در خالقیت و نظام سبب و مسبب، علت و معلول را نفی کرده، اعتقاد دارند که افعال انسان، مستقیم فعل خداوند است.
    پیشوای اشاعره، شیخ ابوالحسن اشعری می‌گوید:
    هیچ آفریننده‌ای جز خدا نیست و کارهای بندگان مخلوق او است. ... بندگان قادر نیستند تا چیزی را بیافرینند؛ در حالی که خود آنان مخلوق خداوند هستند. [۱۲]
    این نظریه، مورد نقد برخی دیگر از مذاهب همانند معتزله و امامیه قرار گرفت با این تحلیل که اگر آدمی فاعل فعل خویش نبوده، از خود اراده و اختیاری نداشته باشد، پاداش و کیفر وی، لغو خواهد بود و با عدل الاهی سازگاری نخواهد داشت.

    4. توحید در مذهب ماتریدیه

    مسأله توحید و مسائل مربوط به آن نزد ماتریدیه[۱۳] اهمّیت ویژه‌ای دارد. ابومنصور ماتریدی که آثار مهمی درباره تفسیر، کلام، اصول فقه و سایر علوم اسلامی از خود به یادگار گذاشته، کتاب مستقل و تا حدودی مفصل به نام التوحید نگاشته که پس از وی مورد توجّه شاگردان و پیروان مذهب ماتریدیه قرار گرفته است.
    ماتریدی در آغاز کتاب توحید، نخست، نادرستی تقلید در عقیده و ایمان را یادآور شده و سپس به بیان ادوات و منابع معرفت پرداخته است. [۱۴]
    ماتریدی یکی از فصل‌های کتاب توحید را به نقد نظریه متکلّم معتزلی معاصرش ابوالقاسم کعبی (متوفّای 317 ق) درباره تقسیم صفات خدا به صفات ذات و صفات فعل اختصاص داده‌است. بر این اساس، وی صفات فعل را نیز مانند صفات ذات، ازلی و قدیم می‌داند.
    وی در سه فصل جداگانه از کتاب التوحید درباره اسما و صفات الاهی بحث کرده‌است؛ ولی در هیچ یک از این فصول درباره عینیت و زیادت صفات بحث نکرده‌است؛ گرچه نظریه مشهور میان پیروان ماتریدی همان قول به صفات زاید بر ذات است؛ چنان که در کتاب عقاید نسفی (متوفّای 537) به این مطلب تصریح شده‌است.[۱۵]
    ماتریدی می‌گوید: اعتقاد به رؤیت خدای متعالی لازم و حق است، بدون درک حقیقت یا تفسیر آن.[۱۶]
    وی ضمن این که فقط به استناد دلیل نقلی عقیده به رؤیت خدا را مطرح کرده، در پاسخ این سؤال که خدا چگونه دیده می‌شود، گفته‌است: رؤیت خدا بدون کیفیت است؛ زیرا کیفیت مربوط به شیء دارای صورت است. خدا دیده می‌شود بدون وصف قیام و قعود و اتصال و انفصال و مقابله و مدابره و نور و ظلمت و بدون هیچ معنای دیگری که توهم شود یا عقل فرض کند. [۱۷]

    5. توحید در مذهب سلفیه (وهابیت)

    مدّعیان سلفی‌گری بر خلاف دو گروه پیشین، برای توحید عبادی اهمّیت ویژه‌ای قائلند؛ به گونه‌ای که توحید را به «عبادت» تفسیر می‌کنند.
    محمّد بن عبدالوهاب، در تعریف توحید می‌گوید: توحید، پرستش خداوند یکتا است. [۱۸]
    گاهی از توحید در الوهیت به توحید عبادی تعبیر می‌کنند و توحید الوهیت را به این معنا می‌گیرند که «فقط خداوند را عبادت کنیم و غیر او را نپرستیم» (همان). نیز تصریح می‌کنند «توحید الوهیت آن است که فقط خداوند را عبادت کنیم همین معنای «لا اله‌الاّ الله» است؛ یعنی هیچ معبودی جز الله نیست». [۱۹]
    تفسیر خاص وهابیت از توحید عبادی و توحید الوهی، باعث شد تا اعمال مسلمانان که قرن‌ها میان آنان رواج داشته و جزء فضایل به شمار می‌رفت، مورد سؤال قرار گیرد و محکوم به شرک شود.
    یکی از مفتیان آنان می‌نویسد: اعمالی را که مردم در کنار... رأس الحسین در مصر و یا کارهایی که بعضی حجاج نزد قبر رسول خدا(صلی الله علیه وآله) انجام می‌دهند، همگی پرستش غیر خدا به‌شمار می‌رود. [۲۰] قسم دیگری از توحید که وهابیت در انواع توحید نام برده‌اند، توحید در اسما و صفات است. توحید در اسما و صفات یعنی که خداوند را با همان اسما وصفاتی که در قرآن و سنت ذکر شده بخوانیم وهمان اسما و صفاتی را که در قرآن برای خدا به اثبات رسیده، اثبات، و آن اسما و صفاتی را که در قرآن و سنّت نفی شده، نفی کنیم.[۲۱] ظاهر این کلام مورد پذیرش سایر مذاهب کلامی است؛ اما نمی‌توان سخن زیر را از آنان پذیرفت:
    روش سلف در باب صفات این بوده که آنها را بدون تحریف و تأویل و با همان معنای حقیقی آنها به خداوند حمل می‌کردند. [۲۲]
    غیر قابل پذیرش‌تر، سخنی است که درباره صفات خبری ابراز داشته‌است. وی معتقد است: کلماتی مانند «ید» در «یدالله» و مانند آن که در قرآن آمده، باید بدون تحریف، تأویل و با همان معنای واقعی آنها به خداوند حمل شود.[۲۳]
    در این دیدگاه، تأکید می‌شود که باید در همه موارد، الفاظ را به همان معانی حقیقی و لغوی آنها حمل کرد؛ زیرا معنای مجازی بر خلاف اصل است.[۲۴]
    بدیهی است چنین دیدگاهی، تجسیم و تشبیه خداوند را به دنبال دارد که متأسفانه برخی از اهل حدیث و فرقه‌هایی چون کرّامیه و مشبّهه و... به این انحراف عقیدتی دچار شدند و اکثر متفکران مسلمان و مذاهب کلامی از آنان تبرّی جسته‌اند.

    6. توحید در مذهب امامیه

    چنان که پیش از این یادآور شدیم، «توحید» از اصول مشترک همه مذاهب اسلامی است. برداشت‌ها و تفسیرهایی که در‌این‌باره ارائه می‌شود، نشان‌دهنده دیدگاه مذاهب و اهتمام آنان به مسأله و همچنین مبانی کلامی آنان است. به نظر می‌رسد بتوان حقانیت و درستی دیدگاه‌ها را همراه با استدلال‌های نقلی و عقلی آنها ملاحظه کرد.
    امامیه اثنا عشریه، توحید را از اصول دین و عدل الاهی را از اصول مذهب می‌داند و در کتب کلامی (به ویژه کتاب توحید شیخ صدوق) از توحید و مراتب گوناگون آن سخن گفته‌است که گزارش اجمالی آن را ملاحظه می‌کنیم:
    1. توحید ذاتی: توحید ذاتی دو تفسیر دارد:
    أ. ذات خداوند یکتا و بی همتا است و برای او مثل و مانندی متصوّر نیست.
    ب. ذات خداوند بسیط است و هیچ گونه کثرت و ترکیبی در آن راه ندارد.
    سوره توحید (در قرآن کریم) که بیانگر عقیده مسلمانان درباره توحید است، به هر دو مرحله اشاره دارد: به قسم نخست با آیه وَ لَمْ یکنْ لَهُ کفْواً أحَد، و به قسم دوم با آیه قُلْ هُوَ اللهُ أحَد پرداخته‌است.
    2. توحید در صفات ذاتی خداوند: خداوند واجد همه صفات کمالی است و وحی و عقل بر وجود این کمالات در ذات باری دلالت می‌کنند. خداوند؛ عالم، قادر، حیّ، سمیع، بصیر و ... است. این صفات از نظر مفهوم با یک دیگر تفاوت دارند؛ اما در واقعیت خارجی، یعنی در وجود خدا مغایرت ندارند و در مقام عینیت، وحدت دارند. به دیگر تعبیر، ذات خداوند در عین بساطت، همه این کمالات را دارا است؛ بنابر‌این صفات ذاتی خداوند، در عین قدیم و ازلی بودن، عین ذات او است.
    3. توحید در خالقیت و آفریدگاری: جز خداوند، آفریدگار دیگری وجود ندارد و آنچه لباس هستی می‌پوشد، مخلوق و آفریده او است. افزون بر تأکیدی که در‌این‌باره در آیه 16 سوره رعد و آیه 62 غافر (و آیات دیگر) آمده، خِرَد نیز بر توحید در «خالقیت» گواهی می‌دهد؛ زیرا «ما سوی الله» ممکن و نیازمند است و رفع نیاز و تحقّق خواسته‌های وجودی او به طور طبیعی از جانب خدا خواهد بود.
    توحید در خالقیت، البته به معنای نفی اصل سببیت در نظام هستی نیست؛ زیرا تأثیر پدیده‌های امکانی در یک‌دیگر، منوط به اذن الاهی است، و وجود سبب و نیز سببیت اشیا (هر دو) از مظاهر اراده او به شمار می‌روند.
    4. توحید در ربوبیت و تدبیر جهان و انسان: توحید ربوبی دو قلمرو دارد: 1. تدبیرتکوینی؛ 2. تدبیرتشریعی.
    مقصود از تدبیر تکوینی، کارگردانی جهان آفرینش است بدین معنا که اداره جهان هستی (به سان ایجاد و احداث آن) فعل خداوند یکتا است.
    تاریخ انبیا نشان می‌دهد که مسأله توحید در خالقیت، مورد مناقشه امت‌های آنان نبوده و اگر شرکی در کار بوده‌است، نوعاً به تدبیر و کارگردانی عالم و به تبع آن عبودیت و پرستش مربوط می‌شده‌است. مشرکان عصر ابراهیم خلیل(علیه‌السلام) فقط به یک خالق اعتقاد داشتند؛ ولی به غلط می‌پنداشتند که ستاره، ماه یا خورشید ارباب و مدبّر جهانند، و مناظره ابراهیم نیز با آنان در همین مسأله بوده است (انعام (6)، 76 ـ 78)؛ البته باید توجه داشت که توحید در تدبیر، با اعتقاد به مدبّرهای دیگر که با «اذن خدا» انجام وظیفه می‌کنند، و در حقیقت جلوه‌ای از مظاهر ربوبیت خدا هستند، منافات ندارد؛ بدین جهت قرآن در عین تأکید بر توحید در ربوبیت، به وجود مدبّران دیگر تصریح کرده، می‌فرماید: فالمدبّرات أمْراً [۲۵]
    «تدبیر در تشریع» هم اهمّیت بسیاری دارد به این معنا که هر نوع امور مربوط به شریعت نیز (اعم از حکومت و فرمانروایی، تقنین و قانونگذاری، اطاعت و فرمانبرداری، شفاعت و مغفرت گناه) همگی در اختیار او است، و هیچ کس بدون اذن او حق تصرف در این امور را ندارد؛ از این رو، توحید در حاکمیت، توحید در تشریع، توحید در اطاعت و ... از شاخه‌های توحید در تدبیر شمرده می‌شوند که در آیه 66 و 80 نساء و آیه 44 مائده و آیه 255 بقره و آیه 28 انبیاء به اقسام مذکور دلالت صریح دارد.
    5. توحید در عبادت: این قسم از توحید هم اصل مشترک میان تمام شرایع آسمانی است، و به یک معنا، هدف از بعثت پیامبران الاهی یادآوری این اصل بوده‌است؛ چنان که می‌فرماید: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کلِّ أُمّة رَسُولا أَنِ اعْبُدُوا اللهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ [۲۶]؛ میان هر امّتی پیامبری را برانگیختیم تا به مردم بگوید خدا را بپرستید و از پرستش طاغوت دوری گزینید.
    همه مسلمانان در نماز به توحید در عبادت گواهی داده، می‌گویند: ایاک نَعْبُد [۲۷]. فقط تو را می‌پرستیم؛ البته باید توجّه داشت که «عبادت» غیر از «تکریم» است؛ پس تکریم پدر و مادر، بزرگان و اولیای الاهی، عبادت به شمار نمی‌رود. پرستشی که از غیر خدا نفی و نهی شده، آن است که انسان در مقابل موجودی خضوع کند با این اعتقاد که او به طور مستقل سرنوشت جهان یا انسان یا بخشی از سرنوشت آن دو را در دست دارد و به تعبیر دیگر، «ربّ» و «مالک جهان و انسان» است؛ ولی اگر خضوع در مقابل موجودی از این نظر صورت گیرد که وی بنده صالح خدا و صاحب فضیلت و کرامت یا منشأ نیکی در مورد انسان است، چنین عملی تکریم و تعظیم خواهد بود، نه عبادت؛ پس بوسیدن ضرایح مقدّسه یا اظهار شادمانی در روز ولادت و بعثت پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) جنبه تکریم و اظهار محبّت به حضرت را دارد، و هرگز از اموری چون اعتقاد به ربوبیت او سرچشمه نمی‌گیرد.[۲۸]

    توحید در فلسفه و عرفان

    در فلسفه و عرفان اسلامی، مباحث مبسوطی در موضوع «توحید» طرح شده‌است. گرچه می‌توان از توحید در هر یک از این دو علم به طور جداگانه سخن گفت، برای دوری از اطاله و با توجه به قرابت فلسفه و عرفان نظری، به گزارشی مختصر از دیدگاه فیلسوفان و عارفان بسنده می‌کنیم.
    توحید در اصطلاح فلسفی و عرفانی، تفرید وجود محض است. [۲۹] بر همین اساس، به قول منصور، نخستین گام در توحید، فنای تفرید است.
    هجویر می‌گوید: حقیقت توحید، حکم کردن بر یگانگی خدا است و چون خدا یکی است، بی‌قسیم اندر ذات و صفات خود و بی‌شریک و بدیل اندر افعال خود؛ موحدان وی را بدین صفت دانند و دانش و علم آنها را به یگانگی خدا توحید خوانند.
    توحید بر سه گونه‌است: یکی علم حق مرحق را و آن علم او بود به یگانگی خود، و دیگر توحید حق مرخلق را و آن حکم وی بود به توحید بنده و آفرینش توحید اندر دل وی، و سوم توحید خلق باشد مرحق را و آن علم ایشان بود به وحدانیت خدای عزّوجل؛ پس چون بنده به حق عارف بود بر وحدانیت وی حکم تواند کرد. [۳۰]
    برخی از اهل حکمت و ذوق، مراتب توحید را چهار مرتبه دانسته‌اند: اول توحید ایمانی، دوم توحید علمی، سوم توحید حالی و چهارم توحید الاهی. در شرح و تعریف هر یک از مراتب چهارگانه چنین آورده‌اند:
    أ. توحید ایمانی آن است که بنده به تفرّد و صفت الاهی است و توحید استحقاقی معبودیت حق را بر مقتضای اشارت آیات و اخبار تصدیق کند و این نتیجه تصدیق مجرد و اعتقاد صدق خبر است. ب. توحید علمی، مستفاد از باطن علم است که آن را علم یقین خوانند و آن چنان است که بنده در بدایت طریق تصوف از سر یقین بداند که موجود حقیقی و مؤثر مطلق، ذات خداوند است و از روی علم در ذات و صفات او محو گردد و هر ذاتی را فرع نور او داند که این مرتبت، مرتبت توحید متصوفه است.
    ج. توحید حالی آن است که حال توحید وصف لازم ذات موجّه گردد و جمله ظلمات رسوم وجود او در غلبه اشراق نور توحید متلاشی گردد و نور علم توحید در نور حال او مستنیر و مندرج گردد و موحد در مشاهده جمال حق چنان مستغرق عین جمع گردد که جز ذات و صفات واحد در نظر شهود او نیاید و غرق جمع شود که چون بگرید، آسمان گریان شود.
    عطار گوید:
    گر تو خلوت خانه توحید را محرم شوی *** تاج عالم گردی و فخر بنی آدم شوی
    سایه شو تا اگر خورشید گردد آشکار *** تو چو سایه محو خورشید آیی و محرم شوی
    و منشأ این توحید نور مشاهده است و منشأ توحید علمی نور مراقبت است و بدین توحید بسیاری از رسوم منتفی گردد.
    د. توحید الاهی آن است که حق سبحانه از ازل آزال به نعت خود نه به توحید دیگری همیشه به وحدت وحدانیت و نعت فردانیت موصوف بود و اکنون همچون بر نعت ازلی واحد و فرد است و تا ابدآباد هم بدین صفت بود و این توحید است که از وصمت نقصان بری است، و این آخرین مرتبت توحید است که مرتبت کاملان و متوسطان در بحر وحدت است و در این مقام، سالک مقام، محو در ذات و صفات کبریایی حق گشته و از رسوم و عادات رخت بر بسته، زبان حال جانشین گفتار گردیده و جان ندارد تا جامه خواهد، جامه بدرد و تن رها کند؛ اسباب از میان برخاسته و از باده وحدت سرمست گشته]است [[۳۱]
    توحید شهودی یکی دیگر از اصطلاحات عرفانی است. برای توحید شهودی عیانی و وجدانی ذوقی، سه مرتبه ذکر شده‌است:
    مرتبه اول آن که حضرت حق به تجلّی افعالی بر سالک متجلی شود و سالک صاحب تجلّی جمیع افعال و اشیا را در افعال حق یابد و در هیچ مرتبت، هیچ شیء را غیر حق فاعل نبیند و غیر از او مؤثر نشناسد و این مقام را «محو» می‌نامند.
    مرتبه دوم آن که حضرت حق به تجلّی صفاتی بر سالک متجلّی گردد و سالک صفات تمام اشیاء را در صفات حق فانی یابد و صفات اشیا را صفات حق ببیند و غیر حق را مطلقاً هیچ صفت نبیند و اشیا را مظهر و مجلای صفات الاهی بشناسد که این مقام را «طمس» گویند.
    مرتبه سوم آن که حضرت حق به تجلّی ذاتی بر او متجلّی شود و سالک تمام ذوات اشیا را در پرتو نور تجلّی ذات خدا فانی یابد و تعینات عدمی و وجودی، به فنا در توحید ذاتی مرتفع شود و هیچ شیء را به غیر حق موجود نبیند و نداند و وجود را حق داند و به جز وجود واجب، موجود دیگری نبیند که این را «محق» گویند که صاحب این مقام تمام اشیا و صفات و افعال را متلاشی درذات حق داند. [۳۲]
    چنان که ملاحظه شد، حکیمان متألّه و عارفان واصل، مراتبی را برای توحید قائلند که افراد عادی و عامی بدان نرسند و جز صاحبان حکمت و معرفت، کسی را به آن راهی نباشد.

    نتیجه‌گیری

    با نگاه گذرایی که به مسأله توحید در دیدگاه مذاهب کلامی و عرفانی شده است، امور ذیل به دست آمد:
    أ. مسلمانان از هر گروه و طایفه‌ای که باشند، مسأله توحید برایشان مهم بوده‌است و آن را در رأس مباحث اعتقادی قرار داده‌اند.
    ب. تفسیر و تبیینی که از توحید ارائه شده، همگی یک هدف اساسی را دنبال می‌کند و آن وحدت کلمه مسلمانان در نفی هرگونه نقص و نیازمندی و شریک داشتن از ذات اقدس الاهی است و این که غیر او، وجود مستقلی ندارد تا انباز وی شود.
    ج. همه فرقه‌ها و مذاهب کلامی بر توحید اعتقادی تأکید دارند و به طور گسترده کوشیده تا از انحراف فکری و افراط و تفریط نجات یابند.
    هـ. تجربه پیشین برخی از پیروان ادیان آسمانی نشان داده‌است که تحریف و برداشت نادرست از «توحید» به سادگی میسّر است؛ از این رو، پذیرش توحید به صورت اصلی از اصول اعتقادی، مورد اتفاق همه مسلمانان است و عالمان دین باید به زبان قابل فهم برای قشرهای مختلف به‌گونه‌ای توحید را تفسیر و توجیه کنند تا از کجروی و انحراف فکری جلوگیری شود.

    7. کتابشناسی «توحید» در مذاهب اسلامی

    هدف از طرح کتاب‌شناسی «توحید» تأکید بر وجود هدف مشترک میان مسلمانان است. به عبارتی دیگر، عملکرد مشترک دانشمندان مذاهب اسلامی، اهتمام به تفسیر و تدوین این اصل مهم اعتقادی است. جمع‌آوری و دسته‌بندی روایات و ابراز دیدگاه‌ها در ارائه درست «توحید» نقطه مشترک مذاهب کلامی است. در این بخش، مهم‌ترین کتاب‌هایی که در موضوع توحید از سوی فریقین تألیف شده، معرفی می‌شود.

    أ. مذهب امامیه

    * أـ 1. التوحید: کتاب التوحید، تألیف شیخ صدوق (محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی) متوفای سال 381 قمری است. این کتاب به توحید صدوق یا توحید ابن بابویه مشهور است. موضوع کتاب، روایات حضرت رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و امامان معصوم(علیهم‌السلام) درباره توحید، شناخت ذات، صفات، اسما و افعال خداوند متعالی و دیگر مباحث مهم کلامی متعلّق به آن، و مشتمل بر 583 حدیث است که مؤلّف آن را در 67 باب تنظیم کرده. کتاب توحید، پیوسته مورد توجّه عالمان و فقیهان شیعه قرار داشته و از معتبرترین اصول روایی شیعه به شمار می‌آید.
    شیخ صدوق درباره انگیزه نگارش این کتاب می‌گوید: نکته‌ای که باعث شد تا این کتاب را بنویسم، این بود که دیدم برخی از مخالفان، به عالمان شیعه نسبت تشبیه و جبر می‌دهند. دلیل آنها، معانی غلط برای آنها بیان می‌کردند و با این کار، چهره مذهب ما را در برابر مردم، زشت و ناپسند نشان می‌دادند. من هم به قصد قربت به درگاه الاهی به نگارش این کتاب، توحید و نفی تشبیه و جبر اقدام کردم.
    این کتاب دارای چند شرح و تعلیقه است از جمله:
    ـ شرح قاضی محمد بن سعید قمی، شاگرد فیض کاشانی که در سال 1099 قمری نوشته شده‌است؛
    ـ شرح امیر بن محمد علی نائب الصداره؛
    ـ شرح فارسی مولا محمد باقر سبزواری متوفای 1090 قمری؛
    * أـ2. تمهید الاصول فی علم الکلام: این کتاب تألیف شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی متوفّای 460 قمری است. کتاب چهار بخش دارد که بخش اوّل آن در توحید و اثبات صفات خداوند (از جمله عدل الاهی) است. ترجمه فارسی این کتاب، به همت انتشارات انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران در سال 1358 شمسی چاپ شده‌است.
    * أـ3. تجرید الاعتقاد: تألیف محمد بن محمد حسن طوسی، معروف به خواجه نصیرالدین طوسی متوفای 671 قمری. این کتاب با حجم کمی که دارد، از با ارزش‌ترین کتاب‌های کلامی به شمار می‌رود که تا کنون تصنیف شده‌است. تجرید الاعتقاد، حاوی شش مقصد و مقصد سوم آن در اثبات صانع است و سه فصل دارد:
    1. در وجود خداوند تعالی؛
    2. در صفات باری تعالی؛
    3. در افعال خداوند.
    هر یک از فصول سه‌گانه به چندین مسأله تقسیم می‌شوند و هر کدام به موضوعی جزئی می‌پردازد.
    برخی از دانشمندان نامدار شیعی مانند علامه حلّی و از دانشمندان بزرگ اهل سنت همانند ملا علی قوشجی بر این کتاب شرح نوشته‌اند. این دو شرح با حواشی معروف آنها که جلال‌الدین دوانی و سیدصدرالدین دشتکی نگاشته‌اند، سال‌ها است در حوزه‌های علمیه شیعه و سنی به صورت کتاب درسی، مورد استفاده دانش‌پژوهان است.
    تاکنون بیش از شصت شرح بر این کتاب نوشته شده‌است.[۳۳]
    * أـ4. شرح باب حادی عشر: تألیف مقداد بن عبدالله سُیوری، متوفای 828 قمری. این کتاب در اصول عقاید شیعه است و به شرح کتاب باب حادی عشر، نوشته علامه حلّی که ضمیمه منهاج الصلاح فی المختصر المصباح است پرداخته و سالیان متمادی جزء متون درسی حوزه‌های علمیه بوده‌است.
    فصل اول کتاب به مسأله توحید و فصل دوم به صفات ثبوتیه و فصل سوم به صفات سلبیه و فصل چهارم به مسأله عدل الاهی می‌پردازد.
    * أـ5. توحید مفضّل: جمع‌آوری و گزارش از ابو محمد مفضل بن عمر جعفی کوفی. وی از چهره‌های سرشناس و از شاگردان امام جعفر صادق و امام موسی کاظم و امام رضا(علیهما‌السلام) است. این کتاب، املای امام جعفر صادق(علیه‌السلام) بر مفضل بن عمر جعفی کوفی است که امام آن را در چهار جلسه و در چهار روز، از صبح تا ظهر بر وی املا کرد.
    مفضّل تدوین آن را چنین گزارش می‌کند: یک روز عصر من در مسجد مدینه در کنار قبر مطهر حضرت رسول خدا (صلی الله علیه وآله) نشسته بودم و در مقام و منزلت آن حضرت فکر می‌کردم که ناگهان ابن ابوالعوجا و یارانش وارد شدند و در کناری نشستند و شروع به صحبت کردند. آنان از پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله)به عنوان یک فیلسوف که با زیرکی فراوان نام خود را در جهان زنده نگه داشت، نام بردند و گفتند: این جهان خدایی ندارد و همه چیز خود به خود به وجود آمده و این جهان همیشه بوده و خواهد بود. من نتوانستم خشم خود را فرو بنشانم و بر سر آنها فریاد زدم و گفتم: ای دشمنان خدا! آیا کافر شده‌اید؟! آنان در پاسخ من گفتند: اگر تو از یاران جعفر بن محمد(علیه‌السلام)هستی، او این گونه با ما سخن نمی‌گوید. من از نزد آنها خارج شدم و به نزد [[جعفر بن محمد (صادق‌) |امام جعفر صادق (علیه‌السلام)]] رفتم و ماجرا را برای آن حضرت تعریف کردم. آن حضرت فرمود: فردا صبح به نزد من بیا و قلم و کاغذی بیاور تا برای تو از حکمت خداوند متعال در آفرینش جهان سخن بگویم .... من هم فردا صبح به نزد آن حضرت رفتم و ایشان نیز این کتاب را به من املا فرمود.[۳۴]
    * أـ 6. الابحاث المفیدة فی تحصیل العقیدة: تألیف علامه حلّی، متوفای 726 قمری. فصول هشتگانه این رساله، شامل مباحث عمده کلامی است. فصل چهارم آن، شانزده مبحث دارد که به اثبات واجب الوجود و بررسی صفات ثبوتی و سلبی حق تعالی می‌پردازد. نسخه خطی این رساله در کتابخانه ملی به شماره 1946 وجود دارد و اخیراً در مجله تخصصی کلام اسلامی [۳۵] چاپ شده‌است.
    * أـ7. مبدأ و معاد: تألیف ملا صدرای شیرازی (979ـ1050 ق). ترجمه فارسی مبدأ و معاد در سال 1242 قمری به وسیله سید احمد بن محمد حسینی اردکانی صورت گرفته‌است. کتاب مبدأ و معاد که پس از کتاب اسفار از بزرگ‌ترین کتاب‌های ملا صدرا است، دو فن دارد: یکی در ربوبیات، مشتمل بر بحث در اقسام وجود و ماهیت و مبحث معرفت باری تعالی و صفات و افعال او، و دومی در مباحث نفس شناسی و معاد و نبوات. بخش ربوبیات در سه مقاله آمده‌است که مقاله اول، دوازده فصل، و مقاله دوم (با موضوع صفات واجب تعالی)، هم دوازده فصل و مقاله سوم (با موضوع افعال باری تعالی) هیجده فصل دارد. موضوع مقاله اول چنین است:
    اشاره به مبدأ وجود و به آن که کدام وجود است که به مبدأ اول اختصاص دارد و آن که حق سبحانه واحد است که هیچ کثرت در آن نیست و بسیط است که ترکیب درباره او تحقق ندارد؛ یعنی وحدتش غایت وحدت است و بساطتش نهایت بساطت.
    این کتاب را مرکز نشر دانشگاهی در سال 1362 به کوشش عبدالله نورانی در 590 صفحه منتشر کرد.
    * أـ 8. گوهر مراد: تألیف حکیم ملا عبدالرزاق فیاض لاهیجی (000ـ1072 ق). این کتاب به زبان فارسی و با مشرب فلسفی ـ عرفانی نگاشته شده‌است. گوهر مراد در سه مقاله و یک خاتمه تدوین شد. مقاله اول در علم خودشناسی و مقاله دوم در علم خداشناسی و مقاله سوم در فرمان خداشناسی است. در بخش علم خداشناسی، سه باب آورده شده: باب اول در اثبات واجب الوجود و بیان توحید و یگانگی او (شامل هفت فصل)، باب دوم در بیان صفات واجب الوجود (شامل شش فصل)، و باب سوم در افعال واجب الوجود که حاوی پانزده فصل است.
    این کتاب با تصحیح و تعلیق و با مقدمه‌ای از استاد زین‌العابدین قربانی لاهیجی به مناسبت بزرگداشت کنگره حکیم لاهیجی در بهار سال 1372 منتشر شد.
    * أـ 9. شرح الأسماء: تألیف حکیم متألّه ملا هادی سبزواری (1212 ـ 1289ق). نام دیگر این کتاب، شرح دعاء الجوشن الکبیر است. یک دوره معارف توحیدی با ذوق تفسیری، روایی، فلسفی و عرفانی در شرح الأسماء آمده‌است. عناوین توحیدی که در شرح اسماء و صفات باری تعالی آمده، چنین است: التوحید إسقاط الإضافات، توحید الآثار، توحید الأفعال، توحید الإیجادی، توحید الخاصی، توحید الخاصّ الخاصّی، توحید الذات، توحید الصفات، توحید العامّی، توحید الفعل، توحید الوجودی.
    این کتاب با تحقیق دکتر نجفقلی حبیبی از سوی مؤسسه انتشارات وچاپ دانشگاه تهران در فرودین ماه 1372 در 903 صفحه منتشرشد.
    * أـ 10. رسائل التوحیدیة: تألیف مفسّر گرانقدر، استاد علاّمه سید محمدحسین طباطبایی است. سه رساله از هفت رساله کتاب در موضوع توحید و اسماء الله است:
    1. رسالة فی التوحید (حاوی پنج فصل و نیز مقاله‌ای که به رسالة التوحید ملحق شده که خود سه فصل دارد)؛
    2. رسالة فی اسماء الله تعالی (شامل چهار فصل) و سرانجام رساله سوم از کتاب توحید که دارای ده فصل است. این کتاب، از مهم‌ترین کتاب‌های فلسفی ـ عرفانی در موضوع توحید شمرده می‌شود که در عصر ما تدوین، و از سوی بنیاد علمی و فکری استاد سید محمدحسین طباطبایی با همکاری نمایشگاه و نشر کتاب قم، در خرداد 1365 در 314 صفحه منتشر شده‌است.

    • أـ 7. عقائد الامامیة: تألیف شیخ محمدرضا مظفّر، متوفّای 1392 قمری. فصل اول این کتاب که در برخی از مجامع علمی به صورت کتاب درسی مورد بهره‌برداری قرار گرفته، درباره الاهیات است.
    • أـ 8. عدل الاهي: تألیف شهید مرتضی مطهری (1358 ش). این کتاب مجموعه‌ای از مسائل و شبهات مرتبط با عدل الاهی را در برداد.
    • أـ 9. محاضرات في الالهیات: تألیف استاد جعفر سبحانی (معاصر). چاپ اول این کتاب در دو جلد قطور نشر یافت که جلد اول آن در اثبات ذات حق تعالی و مسائل مربوط به صفات و توحید است. این کتاب از مفصل‌ترین کتاب تدوین یافته در این بخش است که با استفاده از آیات قرآن کریم و روایات پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و ادلّه عقلی به طرح مباحث و پاسخ به شبهات توحیدی است.

    ب. مذاهب اهل سنّت

    * ب ـ 1. الفقه الأکبر: تألیف امام ابوحنیفه نعمان بن ثابت کوفی، متوفای 150 قمری. این کتاب رساله‌ای کوچک در علم کلام و عقاید است که شامل بعضی مسائل علم کلام مانند بحث از ایمان، معجزه، کرامات، قَدَرْ و غیره می‌شود. بسیاری از عالمان و بزرگان اهل سنّت توجّه خاصی به این کتاب داشته‌اند و چندین شرح و تعلیقه بر آن نگاشته شده‌است که برخی از آنها عبارتند از شرح علی قاری، شرح ابو لیث سمرقندی، شرح عطاء بن علی جوزجانی.
    * ب ـ 2. الإبانة عن اصول الدیانه: تألیف امام علی بن اسماعیل ابوالحسن اشعری، متوفای 324 قمری. وی که خود مؤسس مذهب اشاعره است، در این کتاب، دیدگاه مذهب اهل سنت و جماعت را در مورد علم توحید بیان، و اعتقادات فرقه‌هایی همچون جهمیه، حشویه، معتزله، قدریه و ... را نقد می‌کند. وی عقیده اهل سنت را در ذات و صفات الاهی و ادله‌ای از قرآن و سنت در اثبات مدّعایش ذکر، و آنها را با ادلّه عقلی تأیید می‌کند و سپس با بیان دیدگاه مخالفان به پاسخ آن می‌پردازد.
    * ب ـ 3. کتاب التوحید و اثبات صفات الرّب: تألیف محمد بن اسحاق بن خزیمه (از علمای قرن چهارم هجری). این کتاب یکی از کتاب‌های معتبر حنابله به شمار می‌رود که به روش اهل حدیث و با استناد به ظواهر روایات به بیان توحید و صفات حق تعالی پرداخته‌است. اخذ به ظواهر و تأکید بر آن، کار را به جایی کشید که فخرالدین رازی (متوفّای 606 ق) که اشعری مذهب است، کتاب «توحید ابن خزیمه» را به «کتاب الشرک» وصف کرده و مؤلّف آن را مضطرب الکلام، قلیل الفهم و ناقص العقل دانسته‌است. [۳۶]
    * ب ـ 4. التوحید: تألیف ابومنصور محمد بن محمد بن محمود ماتریدی سمرقندی، متوفّای 333 قمری. این کتاب، نخستین مرجع کلام ماتریدیه به شمار می‌رود و پیوسته مورد توجّه استادان و شاگردان مکتب ماتریدی بوده‌است. این کتاب را با مقدّمه و تحقیق دکتر فتح الله خلیف، در 412 صفحه انتشارات دارالمشرق بیروت در سال 1390 قمری چاپ کرده‌است.
    * ب ـ 5. شرح الاصول الخمسه: قاضی القضات ابوحسین عبدالجبار بن احمد معتزلی، متوفای 415 قمری این کتاب در علم کلام و اصول دین از نگاه مکتب معتزله است. نویسنده در ابتدا اصول پنجگانه (توحید، عدل، وعد و وعید، منزلة بین المنزلتین و امر به معروف و نهی از منکر) را به اجمال بیان کرده؛ سپس به شرح و بسط هر کدام پرداخته و در خاتمه فصلی را به مسأله توحید اختصاص داده‌است.
    * ب ـ6. اصول الدین: تألیف ابومنصور عبدالقادر بن طاهر تمیمی بغدادی، متوفای 429 قمری این کتاب در موضوع علم کلام و مسائل اعتقادی همچون توحید، عدل، وعد و وعید طبق مذهب اهل سنت و جماعت است. افزون بر آن، اقوال و دیدگاه‌های مذاهب دیگر هم به اختصار در آن آمده‌است.
    * ب ـ 7. الشامل فی أصول الدین: تألیف امام الحرمین عبدالملک بن عبدالله بن یوسف جوینی، متوفای 478 قمری. این کتاب که گویا پنج مجلد بوده و فقط جلد اوّل آن در دسترس است، عناوین ذیل را دارد: کتاب النظر، کتاب التوحید و کتاب العلل. ابن امیر الحاج در قرن هشتم این کتاب را تلخیص کرده و الکامل فی اختصار الشامل نامیده‌است. الشامل به تحقیق مستشرق آلمانی هلموت کلو، در سال 1381 قمری چاپ شده‌است.
    * ب ـ 8. عقائد النسفیه: تألیف شیخ نجم الدین ابو حفص عمر بن محمد نسفی، متوفّای 537 قمری این کتاب در علم توحید و عقاید اسلامی است که مورد توجّه و عنایت بسیاری از عالمان قرار دارد. عقائد النسفیه در بسیاری از حوزه‌های علمیه اهل سنّت و به ویژه در دانشگاه الازهر جزو کتب درسی است. از شروح و حواشی بسیاری که بر این کتاب نوشته شد، مهم‌ترین و مشهورترین آنها شرح علامه سعد الدین مسعود بن عمر تفتازانی متوفای 791 قمری است.
    * ب ـ 9. تبیین کذب المفتری: تألیف حافظ ابوالقاسم علی بن حسن بن هبة‌الله بن عساکر، متوفای 571 قمری این کتاب در موضوع توحید و صفات خدای متعالی از دیدگاه مذهب اشاعره است. اثر مذکور، مورد توجه فراوان اهل سنت است که افزون بر مطالب کلامی، بهترین مرجع درباره زندگی‌نامه مشاهیر عالمان اشعری است تا جایی که گفته شده‌است: کلّ سنّی لا یکون عنده کتاب التبیین لابن عساکر فلیس من أمر نفسه علی بصیرة [۳۷]
    شیخ محمد زاهد کوثری به تحقیق و تعلیقه بر کتاب مذکور پرداخته و کتاب به همت شیخ استاد حسام الدین القدسی در قاهره چاپ شده‌است.
    * ب ـ 10. طوالع الأنوار: تألیف قاضی ناصر الدین عبدالله بن عمر بیضاوی، متوفای 685 قمری. این کتاب، در موضوع علم کلام و درباره توحید و اصول دین به بحث و بررسی پرداخته‌است. متن مختصر و دقیق آن، از بهترین کتاب‌ها در علم کلام به شمار می‌رود.
    شرح علامه محمود بن عبدالرحمن الاصفهانی (م 749 ق)، حاشیه شریف جرجانی (م 816 ق) و شرح قاضی عبیدالله بن محمد معروف به عبری (م 743 ق) از جمله شروح و حواشی معروف این کتابند. کتاب مذکور با شرح اصفهانی، در قاهره به سال 1223 قمری چاپ شده‌است.
    * ب ـ 11. المواقف: تألیف عبدالرحمن بن احمد بن عضدالدین ایجی، متوفای 759 قمری این کتاب در موضوع علم کلام، و از زمان تألیف تا به حال، مورد توجه و عنایت دانشمندان بوده و جزو کتاب‌های درسی حوزه‌های علمیه‌است.
    سید شریف علی بن محمد جرجانی (م 816 ق) و شمس الدین محمد بن یوسف کرمانی (م 786 ق) هر یک جداگانه بر این کتاب شرح نوشته‌است.
    * ب ـ 12. شرح الطحاویة فی العقیدة السفلیه: تألیف قاضی علی بن علی بن محمد بن ابوالعزّ متوفای 792 قمری. موضوع کتاب، عقاید، علم اصول دین و توحید، و در واقع شرح کتاب العقیدة السلفیه نوشته حافظ ابوجعفر احمد بن محمد (م 321 ق) است. دیدگاه سلفی در آن بیان شده و مورد تأیید قرار گرفته و آرا و افکار مذاهب دیگر مانند معتزله و قدریه نیز بیان شده‌است. این کتاب به تحقیق شیخ احمد شاکر، در سال 1373 قمری در مصر چاپ شده‌است.[۳۸]

    پانویس

    1. ↑ دانشیار جامعة المصطفی العالمیة.
    2. ↑ مفردات راغب، ص 551.
    3. ↑ تاج‌العروس، ج 5، ص 298.
    4. ↑ شرح الاصول الخمسه، ص 80.
    5. ↑ اشعری، ص 46.
    6. ↑ بقره (2)، 286
    7. ↑ محمدجواد مشکور، ص 417و418.
    8. ↑ همان، ص 55 و 56.
    9. ↑ نهایة الاقدام، ص 90.
    10. ↑ محمد عبده، ص 62.
    11. ↑ زمر (39)، 62
    12. ↑ الإبانة عن اصول الدیانه، ص 46.
    13. ↑ مؤسّس مذهب ماتريديه، ابومنصور محمد بن محمد بن محمدبن محمود ما تريدی سمرقندی متوفای سال 333 قمری است. ماتريدی، منسوب به ماتريد يكی از روستاهای سمرقند است. وی صاحب مكتب كلامی بود و تأليفات و شاگردان خوبی را پس از خود به جای گذاشت. اهميت مكتب كلامی ماتريديه به اندازه ای است كه افزون بر وجود طرفداران عقايد وی در بخشی از سرزمين‌های اسلامی، شيخ محمد عبده (متوفّای 1323) يكی از پيشوايان نهضت جديد اصلاح‌طلبی در اسلام در كوشش‌های خود برای تأسيس مجدد كلام اسلامی از ماتريدی پيروی كرده است. (ر. ک: تاريخ فلسفه در اسلام، ج 1، ص 382و383).
    14. ↑ ر. ک: کتاب التوحید، ص 3ـ9.
    15. ↑ عمر النسفی، ص 2؛ سعدالدین التفتازانی، ص 36 و نیز علی ربانی گلپایگانی، ص 232و233.
    16. ↑ کتاب التوحید، ص 77.
    17. ↑ همان، ص 85 و نیز ر. ک: فرق و مذاهب کلامی، ص 234و235.
    18. ↑ کشف الشبهات، ص 3.
    19. ↑ ابن باز، ج 1، ص 38.
    20. ↑ همان، ج 2، ص 21.
    21. ↑ العثیمین، ص 21.
    22. ↑ ابن تیمیه، ج 3، ص 6.
    23. ↑ همان، ص 8و9 و 17.
    24. ↑ محمد بن صالح العثیمین، ص 11.
    25. ↑ نازعات:(79)، 79.
    26. ↑ نحل (16)، 36.
    27. ↑ الفاتحه (1)، 5.
    28. ↑ جعفر سبحانی، بخش دوم؛ الإلهیات، ج 1و2؛ منشور عقاید امامیه، ص38ـ52.
    29. ↑ رشید الدین، ص 61، به نقل از دکتر سید جعفر سجادی، ج 1، ص 602.
    30. ↑ کشف المحجوب، ص 357، به نقل سجادی، ص 602ـ603.
    31. ↑ مصباح الهدایه، ص 4و14؛ مقدمه نفحات الانس، ص 129؛ به نقل: سجادی، ص 603و604.
    32. ↑ شرح گلشن راز، ص 268؛ به نقل همان، ص 605.
    33. ↑ مقدّمه شرح تجرید، ص 7.
    34. ↑ محمدرضا ضمیری، ص 267و268.
    35. ↑ شماره مسلسل 6.
    36. ↑ ر. ک: التفسیر الکبیر، ج 27، ص 150.
    37. ↑ طبقات الشافعیة الکبری، ج 3، ص 351.
    38. ↑ بخش معرّفی كتاب‌ها، از كتابشناسی تفصيلی مذاهب اسلامی، نوشته محمدرضا ضميری، چاپ مؤسّسه آموزشی ـ پژوهشی مذاهب اسلامی، پاييز 82 بهره گرفته شده است.

    منابع

    1. قرآن کریم.
    2. مفردات راغب.
    3. تاج العروس.
    4. شرح الاصول الخمسه.
    5. اشعری، الإبانه.
    6. فرهنگ فرق اسلامی، محمدجواد مشکور، با مقدّمه و توضیحات استاد کاظم مدیرشانه چی.
    7. نهایة الاقدام.
    8. محمد عبده، رسالة التوحید.
    9. الإبانة عن اصول الدیانه.
    10. کتاب التوحید.
    11. عمر النسفی، العقائد النسفیه.
    12. سعدالدین التفتازانی، شرح العقائد النسفیه.
    13. علی ربانی گلپایگانی، فرق و مذاهب کلامی.
    14. کشف الشبهات.
    15. ابن‌باز، مجموعه فتاوی.
    16. العثیمین، شرح کشف الشبهات.
    17. این‌تیمیه، مجموعه فتاوی.
    18. محمد بن صالح العثیمین، فتاوی العقیده.
    19. سبحانی، جعفر، العقیدة الإسلامیه، بخش دوم.
    20. سبحانی، جعفر، الإلهیات، ج 1و2.
    21. سبحانی، جعفر، منشور عقاید امامیه.
    22. سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، ج 1.
    23. شرح گلشن راز.
    24. مقدّمه شرح تجرید.
    25. محمد رضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
    26. التفسیر الکبیر.
    27. طبقات الشافعیة الکبری، ج 3.
    برگرفته از «https://fa.wikivahdat.com/w/index.php?title=توحید_در_مذاهب_کلامی_(مقاله)&oldid=200148»