دهریه

دهریه‏ گروهی از فیلسوف مسلکان مادی بودند که معتقد به «سرمدی بودن» دهر یا روزگارند و آنان منسوب به دهرند.

معنای لغوی دهر

دهر از نظر لغوی؛ در معانی متعددی به کار رفته است؛ مدت طولانی، مدت ابدی، عمر، روزگار، همیشگی و به معنی اسماء الحسنی نیز آمده است. و به معنی هزار سال هم آمده است و بعضی گفته‌اند دهر زمان نامتناهی است ازلا و ابدا و بر زمان به طور مطلق هم اطلاق شده است. و باز نوشته‌اند: «دهر» در لغت به معنای زمان بی ‏پایان است و می‌گویند که زمان چیزی است که می‏ گذرد و منقضی و سپری می‌‏شود امّا «دهر» سرمدی و دائم است. جرجانی در «تعریفات» می‌‏نویسد: «دهر» زمان دائمی است که امتداد حضور الهی می‌‏باشد و آن باطن زمان است و به توسط آن «ازل» به «ابد» می‌‏پیوندد و «سرمدی» می‏‌شود

معنای اصطلاحی دهریه

دهری، منسوب به دهر (روزگار) به کسی گفته می‌شود که می‌پندارد عالم، قدیم و پیوسته بر یک حالت بوده و پدید‌آورنده و مدبّری ندارد و حیات، محدود به حیات دنیایی است و پس از مرگ، برانگیختگی و حیاتی وجود ندارد؛ چنان که در قرآن کریم بدان اشاره شده است. اما در اصطلاح؛ دهریه به گروهی از فیلسوف مسلکان مادی گفته می‌شود که معتقد به سرمدی بودن دهر یا روزگارند و آنان منسوب به دهرند. غزالی نیز ضمن تقسیم فلاسفه به دهریون، طبیعیون و الاهیون، در تعریف دهریون می‌نویسد: «آنها گروهی از متقدمین هستند که آفریدگار مدبر عالم قادر را انکار و گمان کرده‌اند که عالم به خودی خود و بدون آفریننده همیشه موجود بوده و همواره حیوان از نطفه و نطفه از حیوان پدید آمده است و چنین بوده و تا ابد نیز چنین خواهد بود». در تعریفی عام‌تر و صحیح‌تر؛ «دهری» به کسی می‌گویند که منکر مبدا و معاد است و تمامی حوادث را به دهر نسبت می‌دهد. یعنی آنچه که امروزه مادی‌گرا و یا ماتریالیسم خوانده می‌شود. حال چه فیلسوف باشد یا غیر آن. در موارد بسیاری، به دهریه همانند اصناف دیگر کفار و مشرکین زندیق نیز گفته می‌شود.

تاریخچه

دهریه نام خود را از آیه 23 سوره جاثیه گرفته‌اند: «وَ قالُوا ما هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ . . .». بنابراین آیه؛ اصطلاح دهر بر کسانی اطلاق می‏ شود که اعتقاد به خدا ندارند و منکر آفرینش عالم و عنایت الهی‌اند. آنچه را که در ادیان حقه و شرایع آسمانی از رستاخیز و وعد و وعید آمده دهریه قبول ندارند. می‌گویند مادّه فانی نمی‌شود و آن چه را که در عالم «حادث» می‌‏شود، بر اساس قوانین طبیعی است آنها قایل به «قدم» و دیرینگی زمان هستند. عبدالکریم شهرستانی می‌گوید دهریه منکر «معقولات» هستند و جز به «محسوسات» اعتراف نمی‌کنند به قول جاحظ: آنان منکر شیاطین و جن و ملائکه هستند. غزّالی در «المنقذ من الضلال» بین دهریه و طبیعیون فرق گذاشته و می‌گوید:اینان منکر جوهریت نفس اند. سید جمال الدین افغانی رساله ‏ای در ردّ دهریه به نام «نیچریه» نگاشته است. عبداللّه علاءالدین بغدادی دهلوی رساله ‏ای به نام «الدرة السنیة فی الرد علی المادیة و اثبات النوامیس الشرعیة بالادلة العقلیة» در ردّ آن گروه نوشته است. مذهب دهریه به جهت انکار خداوند و اصالت ماده مورد ردّ علمای اهل کتاب قرار گرفته چنان که سعید فیومی از علمای یهود در ردّ ایشان کتابی به تحریردر‌آورده است. بعضی از دانشمندان مانند زکریای رازی از پیروان این مذهب بوده‌‏اند و از این جهت ابو‌حاتم رازی کتاب «اعلام النبوه» را در ردّ او نوشته است.

اعتقادات

۱- محدود شمردن زندگی به مجال دنیا، از جمله اعتقادات دهری «وقالوا ما هی الا حیاتنا الدنیا. . .». ۲- انتساب مرگ به دهر و اعتقاد به بی تاثیری اراده الهی، در زندگی و مرگ «نموت ونحیا وما یهلکنا الاالدهر. . .». ۳- انکار ربوبیت خداوند «وقالوا ما هی الا حیاتنا الدنیا نموت ونحیا وما یهلکنا الاالدهر. . .». ۴- اعتقاد به دهر، پنداری غیر متکی به علم «. . . وما یهلکنا الاالدهر وما لهم بذلک من علم ان هم الا یظنون». ۵- حقانیت معاد در نظر دهری، منوط به زنده شدن پدران آنان در برابر دیدگانشان: «و اذا تتلی علیهم ءایـتنا بینـت ما کان حجتهم الا ان قالوا ائتوا بـابائنا ان کنتم صـادقین».