سوره حمد

نام	سوره حمد
شماره سوره	۱
جزء	۱
ترتیب نزول	۵
مکی/مدنی	مکی
تعداد آیات	۷
تعداد کلمات	۲۹
تعداد حروف	۱۴۳

سوره حمد یا سوره فاتحه نخستین سوره قرآن کریم، ملقب به ام الکتاب، از سوره‌های مکی و در جزء یک قرار دارد. این سوره از سوره‌های «قصار» است که در عین اختصار، بنا بر روایات، در معنا بزرگ و اساس قرآن است. سورهٔ فاتحه در نمازهای واجب و مستحب خوانده می‌شود و محتوای اصلی آن، توحید و سپاس خداوند است. این سوره که به ام‌الکتاب نیز ملقب است، هفت آیه و در جزء یک قرار دارد. چون در این سوره، خدا، حمد و ثنا شده، این سوره حمد خوانده شده‌است. محتوای اصلی آن، توحید و سپاس خداوند است.

نامهای دیگر

سوره فاتحة الکتاب، سوره فاتحة القرآن، سوره ام الکتاب، سوره ام القرآن، سوره سبع المثاني، سوره قرآن العظيم، سوره حمد، سوره صلاة(سوره نماز)، سوره شفاء، سوره شافيه، سوره رِقيّه، سوره اساس، سوره وافيه، سوره کافيه، سوره کنز، سوره شکر، سوره ثناء، سوره مناجات، سوره تفويض، سوره دعاء، سوره نور، سوره تعليم المسأله، سوره سؤال، سوره حمد أولی، سوره حمد قصری، سوره منت.

معنای حمد و مفهوم کلی سوره

حمد به معنای ستایش و ثناگویی می‌باشد. مفهوم کلی سوره ستايش، نيايش است.

علت نام‌گذاری سوره

«سوره فاتحة الکتاب»؛ زيرا که آغازگر قرآن است و آموزش قرآن و قرائت نماز نيز با آن آغاز می گردد. «سوره ام‌ الکتاب»؛ اُمّ هر شی ء اصل آن می‌باشد و اين سوره هم اصل قرآن است زيرا كه تمام اغراض و هدف‌های قرآن و علوم و حكمت‌های آن را متضمن است. «سوره سبع المثانی»؛ سبع به خاطر اينکه هفت آيه دارد و مثانی هم يا از ثناست يا از تثنيه به خاطر دوبار نازل شدن يا اعادۀ آن در هر رکعت و .... «سوره قرآن العظيم»؛ احمد از ابوهريره روايت كرده كه پيامبر اكرم(ص) از ام القرآن چنين توصيف فرمود: «آن ام القرآن و سبع المثانی و قرآن عظيم است»، و علت اين تسميه آن است كه بر آنچه در قرآن هست مشتمل است. «سوره حمد و سوره شکر و سوره ثناء»؛ به خاطر آنکه با حمد، شکر و ثنای الهی آغاز مي شود. «سوره صلاة»؛ به سبب اينکه صحت نماز متوقف بر آن است. «سوره نماز»؛ به دليل حديث قدسی كه می گويد: «نماز را بين خود و بنده ام به دو نيم تقسيم كردم ...» يعنی سوره را. مرسی می گويد: برای اينكه اين سوره از لوازم نماز است كه از باب نام‌گذاری شی ء به اسم لازمش می‌باشد. «سوره شفاء، سوره شافيه، سوره رقيه»؛ به جهت روايتهای خواص اين سوره. «سوره اساس»؛ برای اينكه اصل قرآن است و نخستين سوره آن.

«سوره وافيه»؛ در کشاف آمده است که سفيان‌بن‌عيينه آن را به اين اسم می خواند زيرا كه تمام معانی قرآن در آن ايفا شده است. و ثعلبی گفته است برای اينكه هر سوره را می‌توان در نماز دو نيم كرد نيمی را در يك ركعت و نيمی در ركعت ديگر به جز اين سوره را كه نصف ناپذير است، و مرسی گفته به خاطر اينكه آنچه برای خداوند و آنچه برای بنده هست جمع كرده است.

«سوره کافيه»؛ برای آنكه در نماز از غير خودش كفايت می‌كند ولی چيزی از سوره‌های ديگر از آن كفايت نمی‌كند. «سوره کنز»؛ به خاطر وجود روايتی از علی(ع) که مي فرمايد: سوره فاتحه از گنج زير عرش خدا نازل شده است. «سوره مناجات»؛ به جهت ذکر مناجات بنده با پروردگارش در اين سوره که می گويد: (إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ). «سوره تفويض»؛ تفويض واگذاری امر به خداوند است؛ زيرا كه مشتمل است بر (إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ). «سوره دعاء»؛ برای اينكه در (اهدنا) دعا می كنيم.

«سوره نور»؛ قرآن كريم از كتب آسمانی با تعبير نور ياد مي‌كند و هدف آنها را نورانی كردن انسانها مي‌داند بنابراين، سوره‌ای كه عصارۀ كتابِ نور است، خود نيز نوری باهر و نوراني‌كننده انسانهاست.

«سوره تعليم المسأله»؛ برای اينكه در آن آداب سؤال و درخواست از خداوند هست كه به ثناگوئی خداوند پيش از سؤال ابتدا شده است. «سوره سؤال»؛ به خاطر وجود الفاظ دعا و سؤال از خداوند متعال است. «سوره حمد أولی و سوره حمد قصري»؛ نام گرفتن سوره به اين دو نام به اين جهت است كه در ميان سُوَر حامدات، اوّلين و كوتاهترين سوره، حمد است. «سوره منت»؛ به خاطر لحن منتی قول خداوند که مي‌فرمايد: «ما به تو سبع‌المثانی و قرآن عظيم را داديم».

اهداف و آموزه‌ها

مقاصد و اهداف كلی سوره حمد عبارت‌اند از: بيان اصول اساسی دين، يعنی توحيد، نبوت و معاد؛ بيان نياز و عشق و دعا؛ اول اين سوره ستايش، وسط آن اخلاص و پايانش نيايش بی واسطه با خدا، و نوعی آموزش سخن گفتن مستقيم با اوست.

محتوا و موضوعات

هفت آيه ای كه در سوره حمد وجود دارد هر كدام اشاره به مطلب مهمی است:

بِسْمِ اللَّهِ سر آغازی است برای هر كار، و استمداد از ذات پاك خدا را به هنگام شروع در هر كار به ما می آموزد. الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ درسی است از باز گشت همه نعمت‌ها و تربيت همه موجودات به اللَّه، و توجه به اين حقيقت كه همه اين مواهب از ذات پاكش سرچشمه می گيرد. الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ اين نكته را بازگو می‌كند كه اساس خلقت و تربيت و حاكميت او بر پايه رحمت و رحمانيت است، و محور اصلی نظام تربيتی جهان را همين اصل تشكيل می‌دهد. مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ توجهی است به معاد، و سرای پاداش اعمال، و حاكميت خداوند بر آن دادگاه عظيم. إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ، توحيد در عبادت و توحيد در نقطه اتكاء انسانها را بيان می‌كند. اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ، بيانگر نياز و عشق بندگان به مساله هدايت و نيز توجهی است به اين حقيقت كه هدايتها همه از سوی او است.

سرانجام آخرين آيه اين سوره، ترسيم واضح و روشنی است از صراط مستقيم راه كسانی است كه مشمول نعمت‌های او شده‌اند، و از راه مغضوبين و گمراهان جدا است.

فضائل، خواص و ثواب قرائت

از رسول اكرم(ص) نقل شده است كه فرمود: «هر كس سوره فاتحه‌الكتاب را بخواند به او آن چنان پاداش مي‌دهند كه گويی دو ثلث قرآن را خوانده و بر هر مؤمن و مؤمنه صدقه داده است». همين مضمون از آن حضرت، به سند ديگری نقل شده است با اين تفاوت كه گويی تمام قرآن را خوانده است.

از ابیّ‌بن‌كعب نقل شده است كه گفت: من سوره فاتحه را بر رسول اكرم خواندم حضرت فرمود: قسم به كسی كه جانم در دست اوست در تورات و انجيل و زبور و حتی در خود قرآن مانند اين سوره نيست اين سوره «امّ‌الكتاب» و «سبع المثانی» است و اين سوره بين خدا و بنده‌اش تقسيم شده است و برای بنده است آنچه بخواهد.

محمّدبن‌مسعودعياشی نقل مي‌كند كه رسول‌اكرم(ص) به جابر فرمود: «ای جابر آيا بهترين سوره ای را كه خدا در كتابش نازل كرد به تو نياموزم؟ جابر عرض كرد: آری پدر و مادرم فدايت باد يا رسول اللَّه به من ياد ده. پس رسول اكرم سوره حمد را كه امّ الكتاب است به او آموخت سپس فرمود: ای جابر دوست داری از فضيلت آن برای تو بگويم؟ گفت: بلی پدر و مادرم فدايت، حضرت فرمود: اين سوره شفاء هر درد و بيماری است جز مرگ».

از حضرت امام صادق(ع) نقل شده است كه فرمود: «كسی كه از حمد شفا نيابد هيچ چيز او را خوب نمي‌كند».

اميرالمؤمنين از رسول‌اكرم نقل مي‌كند كه خداوند به من فرمود: «وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ » (ای محمّد همانا ما هفت آيه با ثنا و قرآن با عظمت را برای تو فرستاديم) حضرت مي‌گويد: خدا سوره حمد را در برابر همه قرآن قرار داد و بر نازل كردن آن به خصوص بر من منت نهاد بعد فرمود: فاتحة الكتاب شريف‌ترين چيزی است كه در گنجينه های عرش است. خداوند محمّد را بدان اختصاص و شرافت داد و هيچكدام از پيامبران را با او در اين جهت شريك ننمود. جز سليمان كه به او از اين سوره (بسم اللَّه ....) داده شد. همانطور كه قرآن از زبان بلقيس اين چنين حكايت مي‌كند: «إِنِّی أُلْقِی إِلَی كِتابٌ كَرِيمٌ إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» (نامه ای گرامی به من داده‌اند از جانب سليمان و بنام خدای رحمن و رحيم است).

سپس فرمود: هر كه آن را بخواند در حالی كه به دوستی محمّد و آل او معتقد و به ظاهر و باطن آن مؤمن، و پيرو فرمانش باشد خداوند در برابر هر حرفی از آن حسنه ای به او مي‌دهد كه هر يك از آن بالاتر از دنيا با همه اموال و خيراتش می‌باشد. و اگر كسی بدين سوره كه خوانده مي‌شود گوش فرا دهد به مقدار يك سوم از ثواب و اجر خواندنش را خواهد داشت اين چيز را غنيمت شمرده و آن را بيشتر كنيد تا موقعش نگذرد و حسرت و آه در دلتان نماند.

ويژگی سوره حمد

سوره حمد موقعيت متمايزی در بين سوره‌های قرآن دارد و موارد زير از ويژگی های منصر بفرد اين سوره است:

قرائت سوره حمد در تمامی نماز ها واجب است و بدون آن نماز صحيح نيست از پيامبر اسلام(ص) نقل شده که فرمودند: «لا صلاة الّا بفاتحة الکتاب» و در بعضی از تعابير فرموده اند: «لا صلاة لمن لم يقرأ بفاتحة الكتاب».

اولين سوره كامل كه بر پيامبر(ص) نازل گرديده سوره حمد است.

اين سوره با ويژگی هايی که دارد طبق روايات وارده از پيامبر(ص) و اهل بيت (ع) برترين سوره قرآن است.

سوره ای است که بين خدا و بندگانش تقسيم شده است.

اين سوره اساسا با سوره‌های ديگر قرآن از نظر لحن و آهنگ فرق روشنی دارد به خاطر اينكه سوره‌های ديگر همه بعنوان سخن خدا است، اما اين سوره از زبان بندگان است، و به تعبير ديگر در اين سوره خداوند طرز مناجات و سخن گفتن با او را به بندگانش آموخته است.

سوره حمد أساس قرآن است؛ ابن عباس مفسر معروف اسلامی می گويد: «ان لكل شی ء اساسا ... و اساس القرآن الفاتحة»." هر چيزی اساس و شالوده ای دارد ... و اساس و زير بنای قرآن، سوره حمد است".

سوره حمد به عنوان يك موهبت بزرگ به پيامبر(ص) معرفی شد، و در برابر كل قرآن قرار گرفته است، آنجا كه می فرمايد وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ:" ما به تو سوره حمد كه هفت آيه است و دو بار نازل شده داديم همچنين قرآن بزرگ بخشيديم".

در احاديث اسلامی در منابع شيعه و سنی تاكيد بر تلاوت سوره حمد شده است، تلاوت آن به انسان، روح و ايمان می بخشد، او را به خدا نزديك می‌كند، صفای دل و روحانيت می آفريند، اراده انسان را نيرومند و تلاش او را در راه خدا و خلق افزون می سازد، و ميان او و گناه و انحراف فاصله می افكند.

همه سوره‌های قرآن سخن خداست و خطاب آن به طور معمول به مردم است، اما آهنگ سوره حمد، از زبان مردم و خطاب به خداست؛ يعنی قرآن كريم در اين سوره شيوۀ مناجات و سخن گفتن با خدا را به مردم آموزش داده است.

اين سوره يکی از پنج سوره‌ای است که با عبارت «الحمدلله» آغاز شده است اين سوره‌ها عبارتند از فاتحه، انعام، کهف، سبأ، فاطر که همه آنها جزو سور مکی هستند.

بحث در مورد آمين گفتن بعد از قرائت فاتحه:

اهل سنت معتقدند که کلمه آمين بعد از فاتحه مستحب است، ولی اماميه آنرا جايز نمی داند بلکه آنرا بدعت و حرام و مبطل نماز می داند.

منبع

برگرفته از سایت معرفی سوره حمد - پایگاه جامع قرآنhttps://quran.inoor.ir