دعا

از ویکی‌وحدت
دعا.jpg

دعا کلماتی است که در اوقات مختلف در مقام استغاثه از خداوند و طلب آمرزش یا درخواست خیر و برکت و برآورده شدن حاجت خوانده می‌شود. دعا میل و توجه به سوی خدا است. این درخواستِ حاجت از خداوند برای خود یا دیگری است. در روایات و قرآن این واژه تکرار شده‌است. دعاها خود به گونه‌ای تفسیر قرآن و شرح معارف اسلامی هستند. به‌عنوان مثال کتاب صحیفه سجادیه از امام سجاد (علیه السلام) یک کتاب دعا است.

معنای دعا در لغت

دعا در لغت به معنای صدا زدن و یاری طلبیدن است و در اصطلاح شرع به معنای گفتگو کردن با حق تعالی به نحو طلب حاجت و درخواست حل مشکلات از درگاه اوست[۱]. در روایات آداب و شرایطی برای اجابت دعا و موانعی برای عدم اجابت آن بیان شده است.

جایگاه دعا در قرآن و روایات

قرآن کریم با تأکید فراوان و با بیان­‌های گوناگون مردم را بدان فرا می‌خواند و نسبت به سستی در عدم بهره‌برداری از این کلید رحمت و سعادت هشدار می­‌دهد:

«و هنگامی که بندگان من از تو درباره من سوال می­‌کنند، (بگو) من نزدیکم، دعای هر دعا کننده ­ای را، به هنگامی که مرا بخواند پاسخ می­‌گویم. پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند[۲]».

و گاه می‌­فرماید: «پروردگار شما گفته است، مرا بخوانید تا (دعای) شما را بپذیرم[۳]».

و گاهی نمونه­ ای از دعاهای مستجاب که برای بسیاری از مردم تجربه شده است را ارائه می­‌دهد، «[آیا آن شریکان انتخابی شما بهترند] یا کسی که دعای مضطر را اجابت می‌کند و گرفتاری را برطرف می‌سازد؟...[۴]».

و در برخی موارد تأکید می‌­فرماید که دعا میزان وزن و اعتبار و ارزش انسان نزد خداوند متعال است: «بگو: اگر دعایتان نباشد پروردگارم به شما ارجی ننهد[۵]».

و در نقطه مقابل، کسانی که تنها هنگام گرفتاری و بلا خدا را می‌خوانند، نکوهش می‌­کند و کسانی­ که از دعا دوری می‌کنند به جهنم تهدید می‌نماید: «کسانی که از عبادت من تکبر ورزند بزودی با ذلت وارد دوزخ می‌­شوند[۶]».

روایات متعددی نیز در باب دعا وجود دارد که بر اهمیت و محبوبیت آن دلالت می‌کند. در اینجا به تعدادی از آنها اشاره می‌­کنیم.

در روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است: در نیازهایتان، دست به دامن خدا شوید و در گرفتاری­‌هایتان به او پناه ببرید و به درگاهش زاری کنید و او را بخوانید؛ زیرا دعا مغز عبادت است[۷].

حنان بن سدیر گوید، پدرم گفت: از امام باقر (علیه السلام) پرسیدم: بهترین عبادت کدام است؟ فرمودند: هیچ چیز نزد خداوند از درخواست و طلب آنچه نزد خداوند است، بهتر نیست[۸].

آداب دعا در قرآن

  1. دعا باید همراه ایمان و عمل صالح باشد: Ra bracket.png یستجیب الذّین آمنوا و عملوا الصالحات [شوری–٢۶] La bracket.png.
  2. از روی اخلاص باشد: Ra bracket.png فادعوا اللّه مخلصین له الدین [مؤمن–١۴] La bracket.png.
  3. همراه با تضرع و مخفیانه باشد: Ra bracket.png ادعوا ربّکم تضرعاً و خُفیة [اعراف–۵۵] La bracket.png.
  4. توأم با بیم و امید باشد: Ra bracket.png و ادعوه خوفاً و طمعاً [عراف–۵۶] La bracket.png.
  5. در ساعاتی خاص باشد: Ra bracket.png یدعون ربّهم بالغداة و العشی [انعام–۵٢] La bracket.png.

آداب دعا در روایات معصومان

  1. یکی از آداب دعا این است که دعا با ثنای خدا و صلوات آغاز شود. از امام علی (علیه السلام) روایت شده که اگر دوست داری حاجتت برآورده شود، این‌گونه دعا را آغاز کن: «لا اله إلّا الله الحلیم الکریم، لا اله إلّا الله العلی العظیم، سبحان ألله رَبِّ السماواتِ السبعِ و ما فیهنّ و ربِّ العرشِ العظیمِ، والحمد لله رب العالمین، اللهم إنّی أسألک بأنّک ملِکٌ مقتدرٌ و انت علی کل شئءٍ قدیرٌ، ما تشاءُ مِن کلِ شئءٍ یکُونُ»؛ و آن‌گاه حاجت خود را بخواه[۹].
  2. یکی از اموری که موجب استجابت دعا می‌شود، عبارت است از چشم امید پوشیدن از تمامی مردم و صرفاً امیدوار بودن به خداست. بر طبق روایتی از امام صادق (علیه السلام)، «فإذا علم الله ذلک من قلبه، لم یسأل الله شیئاً إلّا أعطاه[۱۰]». و در روایت دیگر نیز بر «توجه قلبی» تأکید کرده‌اند: «همانا خدا دعایی را که در آن، روی دل به سوی خدا نیست و توأم با سهو و غفلت است، استجابت نمی‌کند؛ پس هنگامی که دعا می‌کنی، فأقبل بقلبک، ثم استیقن بالإجابة[۱۱]».
  3. افزون بر این، از حضرت صادق (علیه السلام) روایت شده که قبل از دعا، سوره حمد، سوره توحید، آیة‌الکرسی و سوره قدر را بخوان که مشتمل بر اسم اعظم خدا هستند و بعد رو به قبله دعا کن[۱۲].

همچنین به نقل از امام صادق(علیه السلام)، یکی از آداب دعا، سجده کردن و در سجده هفت بار گفتن «یا ارحم الراحمین» قبل از بیان حاجت خود است[۱۳].

در برخی روایات دیگر نیز از ایشان نقل شده که اذکار زیر قبل از بیان حاجت گفته شود: ده بار «یا الله، یا الله»؛ و یا ده بار «یا ربّ، یا الله»[۱۴] [۱۵].

کیفیت دعا، و پرهیز از دعاهای بی مورد

در آیه (74 فرقان) تصریح شده که بندگان ممتاز خدا اهل دعا هستند، و در دعا این سه خواسته را از درگاه خداوند دارند:

  1. همسر شایسته
  2. فرزند صالح
  3. این که به مقامی برسد که پیشوا و الگو و راهنمای مردم شوند، یعنی به کیفیت دعا توجه دارند، امور مهم را از خدا می‌خواهند و برای تحقق آن، سعی می‌نمایند.

آنها می‌گویند: پروردگارا! همسر و فرزندانمان را نور چشم ما قرار بده، این تعبیر (نور چشم) رمز کمال و سعادت است، چرا که همسر و فرزند نیک موجب آرامش و سعادت انسان شده و روح و روان انسان را شاد نموده و در نتیجه باعث روشنی چشم خواهد شد، و به عبارت روشن تر، همسر و فرزندان شایسته، به زندگی انسان نور و صفا می‌بخشند و باعث آبرو و روسفیدی و سربلندی دنیا و آخرت خواهند شد.

چنین دعایی مفید و دارای آثار درخشان است، به خلاف دعاهای بیهوده و یا کم فایده که ارزش چندانی ندارند، انسان باید در همه چیز حتی در دعا، دارای همت عالی و نظری بلند باشد، و در پرتو نورانیت دعا، به مقام‌های عالی برسد. تا آنجا که دعا کند که امام و الگوی مردم شود.

نبایددعا را در امور مادی منحصر کرد، یا در پیشگاه خدا چیزهایی حقیر را درخواست کرد.

بر همین اساس امام صادق (علیه السلام) فرمود: دعای چهار گروه به استجابت نمی‌رسد:

  • کسی که در خانه خود نشسته و می‌گوید: خدایا مرا روزی ده، به او گفته می‌شود آیا به تو دستور تلاش و کوشش ندادم؟
  • کسی که همسری (ناشایسته که دائما او را ناراحت می‌کند) دارد، و دعا می‌کند که از دست همسرش خلاص شود، به او گفته می‌شود مگر حق طلاق را به تو ندادم.
  • کسی که اموالی داشته، و بدون گواه به دیگری وام داده (ولی وام گیرنده منکر آن است وام دهنده دعا می‌کند که خداوند دل وام گیرنده را نرم کند، و او را به ادای وام وادار نماید) به او گفته می‌شود مگر به تو دستور ندادم به هنگام وام دادن، شاهد و گواه بگیرید[۱۶]
  • ما وقتی که دعاهای پیامبران، امامان و اولیاء خدا را مورد بررسی قرار می‌دهیم، می‌بینیم خواسته‌های آنها هنگام دعا، بیشتر در محور امور بلند‌‌پایه معنوی، اجتماعی و سیاسی بود،

مثلا دعای حضرت ابراهیم (علیه السلام) چنین بود:

Ra bracket.png ربنا اجعلنی مقیم الصلاة و من ذریتی ربنا و تقبل دعاء [ابراهیم (14)–40] La bracket.png پروردگارا! مرا برپا کننده نماز قرار ده، و از فرزندانم (نیز چنین فرما) پروردگارا دعای مرا بپذیر.

راسخان در علم (امامان) چنین دعا کنند:

Ra bracket.png ربنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا و هب لنا من لدنک رحمة انک انت الوهاب [آل عمران–8] La bracket.png

پروردگارا! دل‌های‌مان را بعد از آن که ما را هدایت کردی (از راه حق) منحرف مگردان، و از سوی خود رحمتی بر ما ببخش، زیرا تو بخشنده ای. دعای اصحاب کهف چنین بود:

Ra bracket.png ربنا آتنا من لدنک رحمة و هیی ء لنا من امرنا رشدا [اعراف–10] La bracket.png

پروردگارا! ما را از سوی خودت رحمتی عطا کن، و راه هدایت و نجاتی برای ما فراهم ساز.

توجه به دعاهایی که امامان ما داشتند، چنان که در صحیفه سجادیه و مفاتیح‌الجنان آمده ما را به کیفیت دعا کردن آشنا می‌کند، و نشان می‌دهد که چگونه دعا کنیم، مثلا امام حسین (علیه السلام) در فرازی از دعای عرفه خود چنین به خدا عرضه می‌کند:

«اللهم اجعلنی اخشاک کانی اراک، و اسعدنی بتقواک، و لا تشقنی من معصیتک[۱۷]»

خدایا مرا به گونه‌ای از خوف و خشیت در درگاهت قرار ده که گویا تو را با چشمانم می‌نگرم، و در پرتو تقوا مرا سعادتمند فرما، و به خاطر گناه مرا تیره بخت نساز.

برای توضیح و روشن شدن مطلب، نظر شما را به داستان جالب زیر جلب می‌کنیم:

روایت شده: خداوند به یکی از پیامبران بنی اسرائیل وحی کرد که به فلان عابد بگو سه دعای تو در نزد ما مورد استجابت است، آن پیامبر وحی الهی را به آن عابد ابلاغ کرد، او موضوع را به همسرش خبر داد[۱۸] همسرش اصرار زیاد کرد که یکی از آن دعاها را در مورد من قرار بده، عابد به این پیشنهاد راضی شد، همسرش به او گفت: «دعا کن خداوند مرا از زیباترین زنان زمان قرار دهد.» عابد همین دعا را کرد، همسرش از زیباترین بانوان جهان گردید.

زیبایی او باعث شد که شاهان و جوانان ثروتمند و هوسباز به او دل بستند و برایش پیام دادند، شوهر مفلوک و پیر و زاهدت را رها کن، با ما محشور باش، تا از هر گونه لذت‌های دنیا، بهره‌مند گردی.

آن زن، از این جهت گول خورد و همواره با شوهرش برخورد شدید می‌کرد و بنای ناسازگاری می‌نمود، سرانجام عابد از دست او عصبانی شد، و از دعای دوم خود استفاده کرد و گفت: «خدایا! همسرم را تبدیل به سگ کن».

دعایش به استجابت رسید و او سگ شد، برادران و بستگان او نزد عابد آمدند و گفتند آبروی ما در میان مردم می‌رود، از شما التماس می‌کنیم که از دعای سوم خود استفاده کن تا همسرت به صورت اول برگردد، آنها بسیار اصرار کردند، سرانجام عابد ناگزیر از دعای سوم خود استفاده نمود و عرض کرد: «خدایا همسرم را به صورت اول بازگردان.» دعا مستجاب شد، و همسرش به صورت اول بازگشت، و به این ترتیب سه دعای مورد اجابتش، به هدر رفت و پوچ گردید[۱۹] آن زاهد اگر نادان نبود می‌توانست از این فرصت اکثر استفاده را بکند، و سعادت دنیا و آخرتش را تامین نماید[۲۰].

پانویس

  1. فیومی، احمد؛ ‌المصباح المنیر، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۱۴ق، چاپ دوم، ذیل ماده دعا
  2. سوره بقره، ۱۸۶
  3. سوره غافر، ۶۰
  4. سوره نمل، ۶۲
  5. سوره فرقان، ۷۷
  6. سوره غافر، ۶۰
  7. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ ق، چاپ دوم، ج ۹۳، ص ۳۰۲، ح ۳۹
  8. عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعه، بیروت - لبنان، احیاء تراث عربی، ۱۳۷۰، ج۷، ص۳۰
  9. احمد بن محمد برقی، محاسن، ج ١، صص ٣۵-٣۵
  10. (کافی، ج ٢، ص ١۴٨)
  11. کافی، ج ٢، ص ۴٧٣
  12. المصباح الکفعمی، فصل ٣١، ص ٣٠٨
  13. وسائل الشیعة، ج ٧، ص ٨٨، ح ٨٨١٠
  14. کافی، ج٢، صص۵١٩ و ۵٢٠
  15. حاج سید احمد زنجانی (متوفای رمضان ١٣٩٣ ق/١٣۵٢ ش) آن فقیه پارسا و متخلق به اخلاق الاهی نکات
  16. اصول کافی، ج 2، ص 511
  17. مفاتیح‌الجنان، دعای عرفه
  18. در کتاب سیاستنامه، ص 222 نام این شوهر و همسرش با عنوان یوسف و کرسف یاد شده است
  19. بحارالانوار، ج 14، ص 485
  20. دعا و چگونگی آن https://hawzah.net › Magazine › View