شیخ حر عاملی

شیخ حر عاملی
نام کامل	محمد بن حسن بن علی بن محمد بن حسین
اطلاعات شخصی
سال تولد	1033 ق، ۱۰۰۲ ش‌، ۱۶۲۴ م
محل تولد	جبل عامل، لبنان
سال درگذشت	۱۱۰۴ ق، ۱۰۷۱ ش‌، ۱۶۹۳ م
محل درگذشت	مشهد
دین	اسلام
استادان	صاحب معالم و فرزند شهید ثانی شیخ حسین ظهیری آقا حسین خوانساری سید هاشم توبلی بحرانی مولی محمد کاشی
شاگردان	سید محمد موسوی عاملی سید محمد حسینی أعرجی سید نورالدین جزایری
آثار	وسائل الشیعه الجواهر السنیة فی الاحادیث القدسیة الصحیفة الثانیة من أدعیة علی بن الحسین علیه‌السلام اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، امل الآمل

محمد بن حسن بن علی بن محمد بن حسین محدث بزرگ و فقیه دانشمند صاحب تألیفات ارزش‌مند و گران‌بها، شیخ الاسلام و زعیم شیعه در شب جمعه 8 رجب سال 1033 ق در روستای مشغره در منطقه جبل عامل لبنان در خانواده‌ای مذهبی، اهل علم و علاقه‌مند به خاندان رسول خدا(صلی الله علیه) به دنیا آمد.

شیخ در مکتب اساتید بزرگی همچون فیض کاشانی پرورش یافته است. وی صاحب کتاب وسائل الشیعه یکی از ارزشمندترین کتب مرجع حدیثی شیعه ست که همچنان مرجع استنباط علما و مجتهدان است. شیخ حر در فقه مسلک اخباریان را داشت ولی اخباری معتدل بود.

زندگی‌نامه شیخ حر عاملی

محمد بن حسن بن علی بن محمد بن حسین، معروف به شیخ حر عاملی در شب جمعه 8 رجب سال 1033 هجری در خانواده‌ای اهل علم و علاقه‌مند به خاندان رسول خدا(صلی الله علیه) در روستای مشغر، یکی از بخش‌های منطقه جبل عامل (جبح) دیده به جهان گشود. منطقه جبل عامل به دست ابوذر غفاری شیعه شد و توسط آن سردار بزرگ اسلام با اهل‌بیت رسول خدا|رسول خدا(صلی الله علیه) اجمعین آشنا گشت. وی از ابتدا مورد تعلیم و تربیت پدر و عموی خویش قرار گرفت و پس از آن در نزد اساتید بزرگی به علم‌آموزی پرداخت.

جبل عامل زادگاه شخصیت‌های برجسته‌ای از عالمان شیعه همچون محقق ثانی، شهید اول، شهید ثانی و شیخ بهایی است که تشیع آن ریشه در تبعید ابوذر دارد. شیخ حر عاملی در کتاب «امل الامل» دراین‌باره می‌نویسد: «هنگامی که در زمان عثمان ابوذر به شام تبعید شد و مدتی در آنجا ماند گروه زیادی در آن سامان شیعه شدند. سپس معاویه او را به روستاها تبعید کرد و او به جبل عامل آمد و از آن روز مردم به تشیع رو آوردند.» گذشته از این، قاضی نورالله شوشتری می‌افزود: «...هیچ قریه‌ای از آن نیست که جمعی از فقها و فضلای امامیه در آنجا نباشند.»

نسب شیخ حر عاملی مشغری با 36 واسطه به حر بن یزید ریاحی شهید و آزادمرد حادثه کربلا می‌رسد.

آیت‌الله‌العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی در سجع البلابل درباره خانواده مادر شیخ می‌نویسد: «مادر بزرگوار حر عاملی دختر علامه شیخ عبدالسلام است که دختری فاضل و ادیب بود.»

شیخ حر درباره پدربزرگ مادری خود می‌نویسد: «او دانشمندی عظیم‌الشأن و بلندپایه و زاهدی عابد و پارسا و فقیهی حدیث دان و مورد اعتماد بود که زهد و عبادت هیچ کس به او نمی‌رسد. او در فقه و ادبیات عرب استادی زبردست بود.»

گذشته از زهد و پارسایی پدربزرگ مادری‌اش شیخ حر از پدربزرگ پدری خود نیز شهادت را چون سر سلسله این خاندان حر بن یزید بن ریاحی به ارث برده بود. شهید شیخ علی فرزند محمد حر عاملی مشغری پدربزرگ شیخ حر عاملی است.

شیخ حسن (پدر شیخ حر عاملی) شیخ حر درباره ویژگی‌های پدر عالم خود می‌نویسد: «او دانشمندی فاضل و زبردست و ماهر و شایسته و ادیب و فقیه و مورد اعتماد بود. وی حافظ قرآن و آشنا به رشته‌های علوم عربی و فقه و ادب بود. مردم در مسائل فقهی به ویژه مسائل ارث به او مراجعه می‌کردند.»

برادر کوچک‌تر حر، احمد بن حسن، از عالمان امامی بود و به تاریخ‌نگاری علاقه خاص داشت. وی کتابی در تفسیر قرآن، دو اثر تاریخی، حاشیه‌ای بر المختصر النافع و چند اثر دیگر تألیف کرده است. کتاب الدُّرالمَسْلوک فی أخبار الأنبیاء و الأوصیاء و الخلفاء و الملوک او تاریخ عمومی است که درآن به ذکر حوادث تا سال 1086 ق، پرداخته و در پایان، اطلاعاتی درباره خود، مانند سفر به عتبات در 1070 ق، سفر حج در 1071 ق و مجاورت در مشهد در 1086 ق، ذکر کرده است. وی در این بخش از کتاب خود اشاره کرده که در 1084ق، که وی در مشهد سکونت گزیده بود، زلزله‌ای رخ داد که به ویرانی گنبد حرم و دو مناره مسجدجامع انجامید و به فرمان شاه‌سلیمان صفوی، بار دیگر بناهای ویران شده، بازسازی شد. وی بعد از درگذشت برادرش، شیخ حرّ، شیخ‌الاسلام مشهد شد. در 1115 ق، شاه‌سلطان حسین او را به اصفهان فراخواند.

دیگر برادر حرّعاملی، شیخ زین‌العابدین، نیز از عالمان امامی بوده و شعر نیز می‌سروده است. شرحی با عنوان المناسک المَرویة فی شرح الإثنَیْ عشریة الحَجّیة بر رساله حج شیخ بهایی و اثری در تاریخ به زبان فارسی نوشته است. وی در هنگام بازگشت از سفر حج، در 1078 ق، در صنعا درگذشت. دیگر برادر حرّ، شیخ‌علی، نیز عالمی فاضل بود که نزد پدرش و شیخ‌حرّ تحصیل کرد. وی در 1078ق، درگذشت.

شیخ‌حرّ چهار پسر به نام‌های محمدرضا، حسن، احمد، محمود و دختری داشت که به امّ سید صالح مشهور بود و همسر شاگرد حرّعاملی، سیدمحمد بن ابراهیم شرف‌الدین، (نیای مادری سید حسن صدر) بود. از محمدرضا، همچون پدرش به عنوان فقیه و محدثی اخباری یاد شده است. از جمله آثار او تدوین مجموعه‌ای از اشعار شیخ‌بهایی بوده است.

شیخ حر تحصیلاتش را در زادگاهش مشغری و نزد پدر، عمو و جمعی دیگر از عالمان آن دیار آغاز کرد. در جبع نیز نزد عمو و زین الدین محمد(نوه صاحب معالم) و تعدادی از مشایخ آن دیار تحصیلات خود را ادامه داد. وی تا 40 سالگی در منطقه جبل عامل زندگی می‌کرد و در این مدت دوبار به سفر حج مشرف گردید.

شیخ حر در سال 1073 ق، برای زیارت ائمه معصوم (علیه‌السلام) به عراق رفت و از آنجا برای زیارت امام رضا(علیه‌السلام) عازم مشهد مقدس گشت و در آنجا ساکن شد. در سال‌های 1087 و 1088 ق، نیز دوبار به زیارت حج و ائمه معصومین در عراق مشرف شد و بعد از آن به اصفهان رفت و به دیدار عالمان بزرگ اصفهان مانند علامه مجلسی نایل آمد. وی در آن سفر به علامه مجلسی اجازه روایت داد و علامه نیز به شیخ حر اجازه روایت داد. در همین سفر، منصب قاضی‌القضاتی و شیخ‌الاسلامی خراسان از سوی شاه سلیمان صفوی به او رسید گرچه از پذیرش آن خودداری می‌کرد. شیخ حر عاملی بعد از آن به مشهد مقدس بازگشت.

اساتید شیخ حُر عاملی

شیخ حُر عاملی در وطن خود جبل عامل در طول زندگی خود نزد اساتید بزرگی به فراگیری علوم آل محمد (صلی الله علیه) پرداخت و از آنان بهره‏‌های فراوانی برد که اثر مهمی در رشد و نمو او داشت و او را آماده ساخت تا عالمی بزرگ و مجتهدی نام آور گردد. که برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. پدرش حسن بن علی(متوفای ۱۰۶۲ هجری)
2. عمویش شیخ محمد بن علی حُر(متوفای ۱۰۸۱ هجری)
3. جد مادری، شیخ عبدالسلام بن محمد حُر.
4. دایی پدرش شیخ علی بن محمود عاملی.
5. شیخ زین الدین، صاحب معالم و فرزند شهید ثانی.
6. شیخ حسین ظهیری.
7. سید حسن حسینی عاملی.
8. شیخ عبدالله حرفوشی.
9. سید میرزا جزایری نجفی.
10. شیخ علی نوه شهید ثانی.
11. علامه شیخ حسین فرزند حسن بن ظهیرالدین عاملی ظهیری.
12. علامه مجلسی که مشهورترین و بزرگ‌ترین استادان شیخ حُرّ عاملی بوده و غواص دریاهای اخبار و احادیث شمرده می‌شود. شیخ حُرّ در موارد زیادی در کتاب امل الآمل تصریح کرده که از مرحوم مجلسی حدیث نقل کرده است.
13. فیض کاشانی که زینت فقهای حدیث‌شناس و الگوی سالکان است. تصریح به نام وی را به خط برخی از شاگردان او دیده‌ام.
14. علامه مولی محمدطاهر فرزند محمدحسن شیرازی نجفی، نویسنده کتاب‌های مشهور مثل حجه الاسلام در شرح تهذیب الاحکام و حکمه العارفین و فوائد الدینیه در حکماء صوفیه و غیر این ها. شیخ حر به شاگردی نزد این استاد در کتاب امل الآمل تصریح کرده است.
15. علامه محقق آقا حسین خوانساری، شارح کتاب دروس.
16. علامه سید هاشم بحرانی، صاحب تفسیر البرهان.
17. مولی محمد کاشی
18. علامه مولا محمد کاشانی مقیم قم

شاگردان حرعاملی

شیخ حر تنها مرد تتبع، تحقیق و نگارش نبود بلکه در تدریس و تربیت شاگردان از مردان موفق زمان خود به شمار می‌رفت. محل تدریس او در مشهد مقدس، صحن حضرت ثامن الائمه بود. گرچه به درستی از عدد شاگردان شیخ اطلاعی در دست نیست، از مکان و گفتار هم عصران شیخ اینچنین به نظر می‌آید که درس شیخ یکی از باشکوه‌ترین کلاسهای درس در عصر وی بوده است. از شمار بسیار شاگردان و آنان که از شیخ حر روایت نقل کرده‌‌اند می‌توان به افراد ذیل اشاره کرد:

1. شیخ مصطفی بن عبدالواحد بن سیار حوبز.
2. شیخ محمد رضا فرزند شیخ مصطفی.
3. شیخ حسن فرزند دیگر شیخ مصطفی.
4. سید محمد بن محمد باقر حسینی اعرجی مختاری نائینی.
5. سید محمد بن محمد بدیع رضوی مشهدی.
6. مولی محمدفاضل بن محمد مهدی مشهدی.
7. سید محمد بن علی بن محیی الدین موسوی عاملی.
8. مولی محمدصالح بن محمد باقر قزوینی مشهور به روغنی.
9. مولی محمدتقی بن عبدالوهاب استرآبادی مشهدی.
10. مولی محمدتقی دهخوارقانی قزوینی.
11. سید محمد بن احمد حسینی گیلانی.

تالیفات شیخ حرعاملی

1. وسائل الشیعة (مجموعه‌ای از روایات دربارهٔ احکام شرعی در تمام ابواب فقه است که طی بیست سال به نگارش درآمده)
2. جواهر السنیة
3. صحیفه ثانیه
4. الایقاظ من الهجعة برهان علی الرجعة
5. خلق الکافر
6. الفوائد الطوسیة
7. بدایة الهدایة
8. امل الآمل
9. اثبات الهداة
10. هدایة الامة
11. تعلیقه‌ای بر کتاب مزار
12. کتاب الفصول المهمة فی اصول الائمة
13. کتابی در رد صوفیه
14. کتاب اجازات
15. کتاب کشف التعمیة فی حکم التسمیة
16. کتابی در اثبات اینکه نماز جمعه واجب عینی است.
17. کتاب نزهة الاسماع فی الاجماع
18. کتابی در اثبات متواتر بودن قرآن
19. کتابی در رجال
20. کتابی دربارهٔ منزه بودن امامان معصوم از فراموشی و سهو
21. کتابی در اخلاق
22. کتاب در ابطال مسئله عمومیت داشتن «حدیث منزلت»
23. دیوان امام زین‌العابدین(علیه‌السلام)
24. حاشیه بر کتاب کافی مرحوم کلینی
25. حاشیه بر کتاب «من لایحضره الفقیه»
26. حاشیه بر کتاب تهذیب شیخ طوسی
27. رساله الاثنا عشریّه فی الرّد علی الصوفیّة
28. حاشیه بر استبصار شیخ طوسی.

در گذشت شیخ حرعاملی

او در ۲۱ ماه رمضان ۱۱۰۴، برابر ۶ خرداد ۱۰۷۲، در سن ۷۱ سالگی درگذشت و در سرداب مدرسه میرزا جعفر درگذشت. و در صحن انقلاب حرم علی بن موسی الرضا(علیه‌السلام) به خاک سپرده شد.