کاربر:Hoosinrasooli/صفحه تمرین

اسماعیل بن ابراهیم حلوانی
نام کامل	اسماعیل بن ابراهیم حلوانی
اطلاعات شخصی
محل تولد	خوزستان
محل درگذشت	320 قمری
دین	اسلام، شیعه
استادان	احمد بن منصور بزرج
شاگردان	احمد بن محمد بن اسحاق
فعالیت‌ها	محدث، راوی

اسماعیل بن ابراهیم حلوانی، محدث و راوی. از او یک حدیث در منابع روایی باقی مانده که در باره فضیلت اهل‏بیت(علیه السلام) وارد شده است.

معرفی اجمالی

اسماعیل بن ابراهیم حلوانی، محدث و راوی. شرح‏ حال او در منابع، گزارش نشده است. از او تنها یک حدیث در منابع روایی باقی مانده که در باره فضیلت اهل‏بیت(علیه السلام) وارد شده است. شیخ صدوق این حدیث را با یک واسطه از او نقل کرده است، بنابراین وفات او تقریباً می‏‌بایست در دهه‏ های نخست سده چهارم اتفاق افتاده باشد. تاریخ تولد و زادگاه او برای ما روشن نیست. از نسبت «حلوانی» بر می‌‏آید که وی اهل خوزستان بوده است اما از خانواده و نیاکان او شناختی نداریم. وی حدیث مذکور را از استادش احمد بن منصور بزرج نقل کرده و شاگرد او احمد بن محمد بن اسحاق که خود از اساتید شیخ صدوق بوده، آن را از وی نقل کرده است. وی دارای اثر تألیفی نبوده است.

منابع

1. الامالی، شیخ صدوق، مجلس 72، ص562 حدیث15؛
2. معجم البلدان، ج2ص290، ذیل ماده حلوان؛
3. طبقات اعلام الشیعه، ج1ص62.

Hoosinrasooli/صفحه تمرین
اطلاعات شخصی

اسماعیل بن عباد بن عباس قزوینی طالقانی، (326 – 385ق)ابوالقاسم. معروف به «صاحب بن عباد» و ملقب به «كافی الكفاه». محدث، متكلم، نویسنده، شاعر و ادیب توانای شیعی و وزیر بلندآوازه آل‏بویه كه مدت هیجده سال و اندی مقام وزارت داشت. در 16 ذی‏قعده سال326هجری در روستای «طالقان» از توابع قزوین دیده به جهان گشود و در 24صفر 385هجری در سن 59سالگی در ری درگذشت و سپس جنازه او را به اصفهان انتقال دادند و در محله‏ای معروف به «طوقچی» به خاك سپردند. در تشییع جنازه او بازار ری بسته شد و فخرالدوله نیز بدون هیچ تشریفاتی در این مراسم شركت داشت. مزار او هم‏اكنون پابرجاست و زیارتگاه عاشقان است. وی در یك خانواده علمی، ادبی و سیاسی نشو و نما پیدا كرد. پدرش «عباد»(به ضم عین و تشدید باء) معروف به «شیخ الامین»(م335ق) از عالمان مشهور و نویسنده كتاب «احكام القرآن» است كه در اواخر عمر به وزارت «ركن الدوله دیلمی»(حكومت: 335 تا 366ق) رسید. به گفته ابوبكر خوارزمی(م392ق) جد او نیز از وزرای دربار عباسی بود. وی بخشی از تحصیلات مقدماتی را در زادگاه خود نزد پدر فرا گرفت و 9ساله بود كه پدرش را از دست داد. پس از آن تحت سرپرستی مادرش به مكتب‏خانه آمد و علم قرائت قرآن را فراگرفت. مادرش علاوه بر مراقبت علمی، در اخلاق و پرورش سجایای انسانی او نیز كوشا بود. به گفته سیوطی در بغیه الوعاء مادرش هر روز برای روانه‏كردن او به مسجد یك دینار و یك درهم به او می‏داد و می‏گفت اینها را به نخستین فقیری كه ملاقات كردی، اهداء كن، و بر همین روش بود تا اینكه دوران كودكی خود را پشت سر گذاشت. سپس در ایام جوانی به اصفهان عزیمت كرد و نزد «احمد بن فارس رازی لغوی»(م395ق) كه در آن زمان در اصفهان به سر می‏برد، دانش لغت را فراگرفت و همین امر، زمینه تألیف كتاب «المحیط فی اللغه» را برای او فراهم آورد. وی كه هنوز جوان بود، به دلیل شایستگی‏های علمی و ادبی و همچنین به سبب شناخت و شهرتی كه از پدرش در دستگاه ركن‏الدوله سراغ می‏رفت، به شیراز فراخوانده شد و در آنجا به خدمت «ابوالفضل بن عمید»(م360ق) وزیر ركن‏الدوله رسید و به شغل دبیری اشتغال یافت. در آنجا با راهنمایی و آموزش‏های ابن عمید، علم بلاغت و فصاحت را كه شرط اساسی در امر نویسندگی بود، فرا گرفت و در این رشته به مقام بلندی نائل آمد. ملازمت و مصاحبت او با ابن عمید چندان بود كه وی را لقب «صاحب» داده‏اند. پس از مرگ ابن‏عمید در 360هجری، وی شایستگی‏های زیادی در امر نویسندگی پیدا كرد و همین امر باعث شد تا «ابومنصور مؤید الدوله دیلمی»(حكومت: 366 تا 373ق) كه حكومت اصفهان و ری را در اختیار داشت، وی را به دربار خود فرا بخواند و شغل دبیری را به او واگذار نماید. به گفته برخی از مورخان، وی در اصفهان و ری از چنان جایگاه والایی برخوردار گشت كه مؤید الدوله او را «صاحب» نامید، هرچند به اعتقاد بعضی دیگر، لقب «صاحب» به دلیل مصاحبت و هم‏نشینی او با ابن‏عمید، به او داده شده است اما ظاهراً مؤید الدوله با توجه به انس و علاقه‏ای كه به او داشت، لقب مذكور را بار دیگر برای او تنفیذ نموده است. هم‏زمان با دبیری او، فرزند ابن‏عمید یعنی «ابوالفتح بن عمید»(م366ق) به مقام وزارت رسید، و وی با نامه‏های متعددی مقام وزارت را به او تبریك گفت، اما ابوالفتح شیوه خصمانه‏ای با او در پیش گرفت تا جایی كه سپاه خود را بر ضد وی شوریده و در صدد هلاك او برآمد. این جریان كه باعث رنجش مؤیدالدوله و همچنین مكدرشدن خاطر «فخرالدوله دیلمی ابوالحسن علی»(فرمانروای همدان: 366 تا 387ق) گردید، زمینه بركناری ابوالفتح را از مقام وزارت فراهم كرد و پس از چندی، حكم عزل ابوالفتح توسط این‏دو صادر گشت و ابن‏عباد به مقام وزارت منصوب شد. پس از خلافت مؤیدالدوله در 373هجری، با توجه به روابط صمیمانه‏ای كه وی با فخرالدوله داشت، همچنان در مقام وزارت باقی ماند و در این مدت توانست پنجاه قلعه را برای فخرالدوله فتح نماید. گفته می‏شود كه فخرالدوله چنان به وی اعتماد داشت كه نظر او را بر نظر خویش مقدم می‏دانست. گذشته از جنبه‏های سیاسی و مشاغل اداری ابن‏عباد، وی در علم و دانش نیز به مقام بلندی دست یافت. شاید از بین كسانی كه علیرغم اشتغالات سیاسی، آوازه بلندی در علوم مختلف پیدا كردند، وی در میان آنان نظیر نداشته و یا كم‏نظیر بوده است. وی با اینكه در علوم فقه، حدیث، نجوم و كلام تخصص داشت، اما بیش از همه جنبه‏های ادبی و شعری او زبانزد همگان بود. در اشعار او تمام آرایه‏ها و صنایع بدیع شعری به چشم می‏خورد. توانایی او در شعر چنان بود كه حتی نثر او نیز از سجع و قافیه برخوردار بود و شباهت زیادی به شعر داشت. ادب‏شناسان، وی را از جمله ادیبانی به شمار می‏آورند كه همچون «ابوالفضل ابن عمید»، «ابوبكر محمد بن عباس خوارزمی» و «بدیع الزمان همدانی»، نثر مسجع را در مكاتبات دیوانی وارد كرده‏اند. بسیاری از شاعران بزرگ كه بنا به قول یاقوت در معجم‏الادباء، تعداد آنان به پانصد تن می‏رسد، در اشعار خود وی را ستوده‏اند و در میان آنها «سید رضی»(م406ق) بیش از صدو بیست بیت در ستایش او سروده است. حتی «ابوحیان توحیدی»(م399ق) كه با وی رابطه ناخوشایندی داشت و در مذمت او و ابن‏عمید كتاب مستقلی با عنوان «مثالب الوزیرین» نوشته، در كتاب «الامتاع و المؤانسه» وی را ستایش كرده است. مقام ارجمند و قابل ستایش او در علم و دانش و همچنین حمایت بی‏مانند او نسبت به دانشمندان و فقهاء، باعث شد تا آنان كتاب‏هایی به نام او بنویسند و نوشته‏های خویش را به وی تقدیم نمایند. در این راستا «شیخ صدوق»(م381ق) كه از معاصران اوست، كتاب عیون اخبار الرضا(ع) را به نام او تألیف كرده است. «ثعالبی»(م384ق) نیز یتیمه الدهر را در شرح‏حال او و شاعران معاصرش كه در مدح وی شعر سروده‏اند، به رشته تحریر در آورده است. «حسن بن محمد قمی» نیز كتاب «تاریخ قم» را در 378هجری به منظور او نوشته است. همچنین «ابن فارس لغوی» كه از استادان وی بود با اینكه به سبب وابستگی و تعصب فراوان این استاد به خاندان ابن عمید، مهر و محبت ابن‏عباد را در اثر رقابت‏های سیاسی‏اش با «ابوالفتح بن عمید»(م366ق)، از دست داد، اما كتابی با عنوان «الصاحبی فی فقه اللغه»(در علم زبان‏شناسی كه در آن برتری زبان عرب بر دیگر زبان‏ها تأكید شده است) نوشته و به او تقدیم نموده است. وی در مدت حیات علمی خود اساتید زیادی دیده است. مهم‏ترین استادان او در شعر و ادب «ابوالفضل عباس بن محمد نحوی» ملقب به «عرام»، «ابوالفضل بن عمید»، «ابن فارس لغوی رازی»، «ابوسعید سیرافی» و «قاضی ابی بكر بن كامل» بوده‏اند. همچنین وی در نقل روایت از استادانی چون «عبدالله بن جعفر بن فارس» و «احمد بن كامل بن شجره» بهره برد. از شاگردان مشهور او می‏توان «شیخ عبدالقاهر جرجانی»، «حسن بن قاسم بغدادی» معروف به «رازی نحوی»(م.ح400ق) «ابوبكر بن مقرئ»، «قاضی ابوطیب طبری» و «ابوبكر بن علی ذكوانی» را نام برد. شاگردانی كه در حلقه درس او شركت داشتند بیش از حد شمارش هستند. به گفته شهید ثانی در درایه الحدیث، یك‏بار در مجلس درس او صد و بیست هزار نفر شركت داشتند و برای رساندن صدای او به جمعیت، شش نفر با صدایی رسا مأمور این كار بودند. در باره علاقه ابن‏عباد به كتاب و كتاب‏خوانی نیز مطالب فراوانی گفته‏اند. وی با كوشش فراوان و هزینه‏ای هنگفت، كتابخانه‏ای ترتیب داد كه تعداد كتاب‏هایش را چهارصد بار شتر شمارش كرده‏اند و «ابومحمد عبدالله كاتب اصفهانی»(م410 یا 420ق) كتابدار آن بود. در مسافرت‏ها نیز همیشه چندین بار شتر با خود كتاب حمل می‏كرد و لحظه‏ای از كتاب جدا نبود و حتی دعوت پنهانی خلیفه «نوح بن منصور سامانی» از او برای تصدی مقام وزارت در خراسان را به سبب داشتن چنین كتابخانه‏ای رد نمود. در باره مذهب او اگرچه برخی از صاحبنظران مانند «شیخ مفید»(م413ق) و «سید مرتضی»(م436ق) وی را متكلم معتزلی خوانده‏اند، اما هیچگاه در تشیع او تردید نكرده‏اند. حتی بسیاری از علماء پس از اینكه او را شیعه امامی به‏شمار آورده، وی را از نسبتی كه شیخ مفید و سید مرتضی به او داده‏اند، مبرا دانسته و آن را ساخته اهل‏سنت معرفی كرده‏اند. «ابن حجر»(م852ق) در لسان المیزان به نقل از ابن‏ابی‏طی وی را شیعه امامی معرفی نمود و گفته است: «شیخ‏مفید گواهی داد كسانی كه كتابی به ابن‏عباد در زمینه اعتزال نسبت داده‏اند، دروغ است و نوشته او نیست». بر پایه این گزارش، نمی‏توان باور داشت كه شیخ مفید در كتاب نهج الحق وی را معتزلی خوانده است. «قاضی عبدالجبار معتزلی شافعی اسدآبادی»(م415ق) نیز با اینكه از مواهب او در زمان قضاوتش در ری و قزوین بسیار بهره‏مند بود، اما تشیع او را نتوانست كتمان كند و وقتی بر جنازه او حاضر شد بر او ترحم نكرد و گفت: «نمی‏دانم چگونه بر این رافضی نماز بگذارم». همچنین رساله‏ای كه وی در شرح‏حال «عبدالعظیم بن عبدالله حسنی»(م.قبل250ق) تألیف كرده، شاهد دیگری بر تشیع او می‏تواند بوده باشد. چنانكه وزارت او در دستگاه آل‏بویه كه مشهور به شیعه‏گری بودند، تشیع او را بیشتر آشكار می‏سازد و حتی به اعتقاد برخی از صاحبنظران شیعه‏شدن مردم اصفهان در اثر فعالیت‏ها و ترویج‏های او بوده است. در اشعار او نیز سروده‏های زیادی در مدح امیرالمؤمنین(ع) و اهل‏بیت(ع) به چشم می‏خورد كه در آنها به جانشینی امام علی بعد از پیامبر تصریح شده است. وی حدود ده هزار بیت در فضیلت اهل‏بیت(ع) شعر سروده و به همین دلیل «ابن شهر آشوب» او را در ردیف شاعران شجاع و مجاهر اهل‏بیت(ع) قرار داده و در سراسر كتاب مناقب، اشعار او را آورده است. در میان اشعار او به‏خوبی می‏توان از مذهبش اطمینان حاصل كرد. در یكی از اشعارش كه دلیل كافی بر تشیع اوست این‏چنین سروده است: «نبی و الوصی و سیدان و زین العابدین و باقران و موسی و الرضا و الفاضلان بهم أرجو خلودی فی الجنان» (امید من در بهشت جاویدان به پیامبر و جانشین او و دو آقا و زین العابدین و باقر و صادق و موسی و رضا و دو دانشمند محمد تقی و علی النقی هستند). در جای دیگر گفته است: «حب علی بن ابیطالب هو الذی یهدی الی الجنه» (محبت علی انسان را به سوی بهشت هدایت می‏كند). و در یك رباعی نیز گفته است: «إن المحبه للوصی فریضه أعنی أمیرالمؤمنین علیاً قد كلف الله البریه لها و اختاره للمؤمنین ولیاً» (دوستی با جانشین پیامبر واجب است یعنی محبت امیرالمؤمنین علی كه خداوند موجودات را به خاطر او تكلیف كرد و در میان مؤمنین او را به عنوان ولی برگزید). شیخ صدوق نیز وقتی دو قصیده از قصائد او را در مدح علی بن موسی الرضا(ع) مشاهده كرد، كتاب عیون اخبار الرضا را به نام او تألیف نمود و در مقدمه این كتاب ضمن اینكه مدح بلیغی از او به عمل آورده است، با اشاره به قطعه شعری كه بر یكی از انگشترانش بدین مضمون نقش بسته بود: «شفیع اسماعیل فی الآخره؛ محمد و العتره الطاهره»، وی را معتقد به امامت اهل‏بیت(ع) معرفی كرده است. نقش انگشتر دیگرش این قطعه شعر است: «علی الله توكلت و بالخمس توسلت». با توجه به شواهد فراوانی كه گواه بر شیعه‏بودن اوست، هر گونه شك و تردید در این باره زدوده می‏شود و نیازی به تفصیل بیشتر نیست. در میان عالمان شیعه به ویژه متأخرین، كسی نیست كه تصریح بر تشیع او نكرده باشد مگر آنچه كه از شیخ مفید و سید مرتضی نقل شد كه آنان وی را در اصول احكام، معتزلی و در فروع احكام، اثناعشری می‏دانند. از وی تألیفات ارزش‏مندی برجای مانده كه كمتر وزیری با توجه به اشتغالات امور داخلی، خارجی و نظامی كشور، توانسته این همه تألیفات از خود به یادگار بگذارد. موضوع نوشته‏های او بیشتر علوم زمانش را در بردارد. از جمله آثار وی كه اكنون در دست است و بارها به چاپ رسیده: «المحیط فی اللغه»، «دیوان شعرالصاحب» و «الكشف عن مساوی شعر المتنبی» هستند. كتاب‏های دیگری كه به او نسبت داده‏اند: «الجوهره مختصر الجمهره»، «فضائل النیروز»، «الانوار»، «كافی الرسائل»(شامل فرامین و نامه‏های شخصی و اداری كشور)، «اسماء الله سبحانه و صفاته»، «كتاب الامامه»، «الابانه»(در بیان اصول عقاید معتزلیان»، «الوزراء»، «الوقف و الابتداء»، «الامثال السائره من شعر المتنبی»، «رساله فی احوال عبدالعظیم الحسنی»، «رساله فی الهدایه و الضلاله»(در باره قضاء و قدر)، «عنوان المعارف و ذكر الخلایف»(در تاریخ پیامبر و خلفاء تا مطیع عباسی) و «اخبار ابی‏العیناء» هستند. همچنین كتاب دیگر او با عنوان «الاقناع فی العروض» است كه نسخه‏هایی از آن در كتابخانه پاریس و مصر دیده شده است.

منابع: (ثعالبی، یتیمه الدهر، ج3صص169 تا 260؛ فهرست ابن ندیم، ص194؛ الكامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج9ص37؛ معجم الادباء، ج6صص168 تا 317؛ وفیات الاعیان، ج1ص228 به بعد؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج2صص251، 262، 291 و صفحات متعدد دیگر؛ الیقین، ابن طاوس، ص457؛ فرج المهموم، ابن طاوس، ص177؛ لسان المیزان، ابن حجر، ج1ص413 شماره 1300؛ معجم البلدان، ج4ص6 ذیل ماده طالقان؛ تاریخ ابن خلدون، ج4ص466؛ روضات الجنات، ج2صص19 تا 43؛ اعیان الشیعه(قطع بزرگ)، ج3ص328 شماره1092؛ الغدیر، ج4صص42 تا 81؛ هدیه العارفین، ج1ص209؛ الاعلام، زركلی، ج1ص316؛ الكنی و الالقاب، ج2صص403 تا 409)