حماد بن عیسی

حماد بن عیسی
نام	حَمّاد بن عیسی
نام کامل	حَمّاد بن عیسی
تاریخ تولد	208 ق، ۲۰۲ ش‌، ۸۲۳ م
محل تولد	کوفه
هم عصر امام	از اصحاب امامان صادق، کاظم، رضا و جواد(علیهم‌السلام) و از اصحاب اجماع
اساتید	ابان بن تغلب اسحاق بن عمّار بن حیّان صیرفى کوفى ابان بن عثمان احمر بجلى حریز بن عبداللَّه سجستانى ازدى کوفى عبداللَّه بن ابى یعفور عبداللَّه بن سنان عبداللَّه بن مسکان ابراهیم بن ابى زیاد ابراهیم بن عثمان ابراهیم بن عمریمانى صنعانى محمد بن مسلم اسحاق بن جریر بن یزید بن جریربن عبداللَّه بجلى (ابویعقوب) اسحاق بن خالد
شاگردان	الگو:فهرست جعبه افقی حسن بن على بن فضّال
آثار	کتاب الصلواه و کتاب الزکاه

حمّاد بن عیسی از یاران امام صادق، امام کاظم، امام رضا و امام جواد (علیهم‌السلام) و از راویان ثقه شیعه و از اصحاب اجماع است. وی امام صادق تا امام جواد (علیهم السلام) را ملاقات کرده و منابع رجالی شیعه او را ستوده‌اند؛ اما برخی منابع اهل سنت به خاطر مذهب وی ایشان را مورد وثوق ندانسته‌اند. از ایشان کتبی به جای مانده است، وی در سال ۲۰8ه‍.ق وفات یافت.

نسب و خاندان

حماد بن عیسی، از راویان شیعه در قرن دوم هجری است که برخی او را از مـوالی شمرده و برخی اصالتاً او را عرب و برخـی وی را کوفی دانسته کـه بـه سـبب سـکونت در بصـره، بصـری خوانده شده است، وی به جهنی مشـهور اسـت کـه از انتسـاب وی بـه قبیلـه جهینـه حکایت دارد. احتمالاً تولد وی بین سال‌های 110 تا 120 ه.ق بوده و لقب وی ابومحمد و پدرش: عیسی بن عبیده جهنی است. جد حماد، عبیـده جهنـی، از اصـحاب پیامبر بوده که حماد و پدرش از او نقل حدیث کرده‌اند. حماد بن عیسى صواف از اصحاب امام جواد (علیه‌السلام) بوده و ظاهراً به پشم فروشى اشتغال داشته است. به دلیل عمر طولانی‌اش معاصر چهار امام معصوم (علیهم‌السلام) از آنها بهره فراوان برده و احادیث زیادی شنیده است .

حماد بن عیسی از نگاه رجالیون

• نجاشی، رجالی معروف سده پنجم، درباره او می‌نویسد: وکان ثقة فی حدیثه صدوقا.
• علامه شهیر سید عبدالحسین شرف الدین عاملی می‌نویسد: ابو‌علی در کتاب خود «منتهی المقال» از او یاد کرده است.
• حسن بن علی بن داوود در کتاب «مختصر» که به شرح حال رجال اختصاص دارد به شرح حال او پرداخته است.
• همه نویسندگان فهرست ها و معاجم رجالی، وی را از علمای شیعه خوانده اند و از ثقات و افراد متقن و از اصحاب ائمه هدی(علیهم‌السلام) بر شمرده اند….
• دارقطنی او را ضعیف می‌شمارد؛ ولی خودش به احادیث او استدلال می‌کند.
• محدّث قمی می‌نویسد: حمّاد بن عیسی از اصحاب اجماع است و زمان چهار امام معصوم (علیهم‌السلام) را درک کرده… و در حدیث، محتاط بوده….
• رجال شیعه از حماد با صفاتی همچون ثقه و صدوق نام برده‌اند. متقدمین شیعه وی را ستوده و ضمن توثیق وی با عباراتی همانند ثقه و صدوق، وثاقت وی را تأیید کـرده و حتی در زمرۀ اصحاب اجماع قرار داده و بر وثاقت وی ادعـای اجمـاع شـده اسـت.
• طوسی ضمن ثقه خواندن وی، به کتابهـای او اشـاره کرده و (؛ نجاشی، وی را ثقه و صدوق خوانده است.
• رجال متأخر نیز وی را توثیق قرار نموده‌اند؛ علامه حلی همان عبارات نجاشـی را در توثیق حماد بیان کرده است. ابن داود حلـی، شوشـتری، مامقانی، خویی و سایر رجـالیون شـیعه نیـز وی را توثیـق نموده‌اند اما برخی اهل‌سنت حماد را تضعیف کرده‌اند.

قدح حماد توسط اهل‌سنت

بسیاری از بزرگان اهل‌سنت احادیث حماد بن عیسی را ضعیف می‌شمارند، نخستین کسی که حماد را جرح نمـوده، ابـو داود است ایـن در حالی است که استادش (یحیی بن معین)، از حماد تمجید و وی را شیخ صالح دانسـته اسـت. ابو داود در مورد حماد گفتـه که ضـعیف راوی احادیث منـاکیر است، حال باید تأمل نمود که احادیث منـاکیر چه بوده است؟ جواب این است که حماد روایاتی بیان کرده که موافق با مذهب ابو داود نبوده است؛ لذا بزرگان هم دوره ابو داود موافق نظر وی نیستند، مثلاً: بزرگانی هماننـد ابن‌ماجه، ترمذی (از صاحبان سنن)، یحیی بن معین، جوزجانی، عبد بن حمید، دارمـی، حلـوانی و نیز کسانی مانند ابن‌عیینه، صاغانی، ابن‌بکار، قطّان، محمد بن مثنـی (از رجال صحاح سته) و کدیمی روایات حماد را نقل نموده و هیچ اشـاره‌ای بـه ضـعف حمـاد نکـرده‌اند. غیر از این ادعـای ابوداود «یروی احادیث مناکیر»، هـیچ منبع رجالی در سایر شروط پذیرش روایات راوی از قبیل ضبط، عدالت، اسم و عقل، نقدی را متوجه وی نساخته‌اند.

معاصر معصوم و نقل مستقیم روایت

ابو محمّد حماد جهنیّ، از اصحاب امامان صادق، کاظم، رضا و جواد(علیهم‌السلام) است، حمّاد با آنکه معاصر حضرت امام صادق(علیه‌السلام) بوده، بیشتر روایات خود را با واسطه عبداللّه بن مغیره و عبداللّه بن سنان از ایشان نقل کرده است و همچنین ایشان روایتی از امام رضا و امام جواد(علیهما السلام) نقل نکرده است.

حماد اهل دقت و احتیاط در نقل حدیث بوده است، به همین سبب با اینکه از امام صادق (علیه‌السلام) هفتاد حدیث شنیده بوده، برای اطمینان، به روایت بیست حدیث بسنده کرده است.

رجالیان شیعه او را ثقه و صدوق دانسته اند کشّی وی را از اصحاب اجماع برشمرده است.

فقط شیخ طوسی ایشان را از افرادی دانسته که در فتنه واقفیه لغزیدند و با دیدن معجزات حضرت رضا از عقیده واقفی برگشتند و به امامت وی گردن نهادند.

در منابع حدیثی از حماد افزون بر ۱۵۰۰ حدیث نقل شده است؛ ولی آیت‌الله خویی، ۱۰۳۶ روایت او را برشمرده است که ظاهراً بخشی از روایات مشترک بین او حماد بن عثمان است. محتوای بیش‌تر روایات حماد احکام است و روایاتی نیز درباره امامت و اخلاق دارد.

مشایخ و راویان

مشایخ حمّاد بن عیسى

1. ابان بن تغلب؛
2. اسحاق بن عمّار بن حیّان صیرفى کوفى؛
3. ابان بن عثمان احمر بجلى(از اصحاب اجماع)؛
4. حریز بن عبداللَّه سجستانى ازدى کوفى؛
5. عبداللَّه بن ابى یعفور؛
6. عبداللَّه بن سنان؛
7. عبداللَّه بن مسکان) از اصحاب اجماع)؛
8. ابراهیم بن ابى زیاد؛
9. ابراهیم بن عثمان؛
10. ابراهیم بن عمریمانى صنعانى؛
11. اسحاق بن جریر بن یزید بن جریربن عبداللَّه بجلى (ابویعقوب)؛
12. اسحاق بن خالد؛
13. اسماعیل بن حرّ؛ برید بن ضمره لیثى؛
14. ابوعبداللَّه حسین بن مختار قلانسى (حسین قلانسى)؛
15. حمّاد بن عثمان؛
16. ربعى بن عبداللَّه بن جارود بن ابى سبره هذلى (ابونعیم بصرى)؛
17. زرعه بن محمد؛
18. سلیمان بن خالد بن دهقان؛
19. ابویعقوب شعیب بن یعقوب العقرقوفى؛
20. صباح بن سیّابه کوفى؛
21. طاهره بنت عمرو بن دینار؛
22. عاصم بن سلیمان بصرى معروف به کوزى؛
23. عبدالأعلى بن اعین؛
24. ابو محمد عبداللَّه بن ابى یعفور عبدى؛
25. عبداللَّه بن جندب بجلى؛
26. عبداللَّه بن سنان بن طریف کوفى؛
27. عبداللَّه بن قاسم؛
28. ابو محمد عبداللَّه بن مغیره بجلى کوفى؛
29. عبداللَّه بن میمون بن اسود قدّاح؛
30. عبدالحمیدبن عواض طائى کوفى؛
31. عبدالرحمان بن ابى عبداللَّه میمون بصرى؛
32. ابوعلى عبیداللَّه بن على بن ابى شعبه حلبى کوفى؛
33. عبید بن زراره بن اعین شیبانى؛
34. عمران بن على بن ابى شعبه حلبى کوفى؛
35. عمر بن محمد بن عبدالرحمان بن اذینه کوفى؛
36. عمر بن یزید؛ ابوعبداللَّه عمرو بن شمر بن یزید جعفى کوفى؛
37. ابوالحسن على بن ابى حمزه بطائنى؛
38. فضل بن ربیع؛
39. فضاله بن ایّوب؛
40. قاسم بن محمد؛
41. محمد بن حمزه بن بیض کوفى خثعمى؛
42. محمد بن مسعود؛
43. محمد بن مسلم؛
44. محمد بن میمون؛
45. محمد بن یوسف؛
46. ابوسیّار مسمع بن عبدالملک بن مسمع بن مالک بن مسمع بن شیبان؛
47. معاویه بن عمّاربن ابى معاویه؛
48. معاویه بن وهب؛
49. منصور بن یونس؛
50. نباته بن محمد بصرى؛
51. یحیى بن عمر بن کلیع؛
52. ابوسفاتج؛
53. سماعه؛
54. عبدالمؤمن؛
55. ابو عمرو مدائنى.

راویان از حمّاد

شاگردان حمّاد افرادى هستند که روایاتى را از او نقل کرده‌اند. یادآور شویم این بدان معنا نیست که آنان در جلسه درس او شرکت مى کرده‌اند، بلکه به صرف نقل روایت، شاگردى مصداق پیدا مى کند:

1. حسن بن على بن فضّال؛
2. فضل بن شاذان نیشابورى؛
3. احمد بن محمد بن ابى نصر بزنطى؛
4. صفوان بن یحیى؛
5. حسن بن محبوب؛
6. على بن مهزیار؛
7. ابو اسحاق ابراهیم بن هاشم بن خلیل قمّى؛
8. اسماعیل بن سهل؛
9. ایّوب بن نوح بن درّاج نخعى؛
10. جعفر بن بشیر وشّاء بجلى؛
11. حسن بن راشد؛
12. حسن بن سعید؛
13. حسن بن على بن حسین (حسین بن حسن) ضریر؛
14. حسین بن احمد بن شیبان قزوینى؛
15. حسین بن اسد؛
16. حسین بن سعید اهوازى؛
17. سلیمان بن جعفر جعفرى (ابومحمد)؛
18. سلیمان بن داود مِنْقرى؛
19. عبّاس بن معروف قمّى؛
20. عبدالرحمان بن اَبى نجران تمیمى؛
21. عبدالرحمان بن کثیر هاشمى؛
22. عبداللَّه بن صلت قمّى؛
23. على بن اسماعیل (على بن اسماعیل بن عیسى)؛
24. على بن حدید بن حکیم مدائنى؛
25. على بن سندى؛
26. عیسى بن حمّاد بن عیسى؛
27. محمد بن ابى عمیر؛
28. محمدبن اسماعیل بن بزیع؛
29. محمد بن حسن بصرى؛
30. محمد بن حسن بن شمّون؛
31. محمد بن حسین بن ابى خطّاب زیّات همدانى کوفى؛
32. محمد بن خالد بن عبدالرحمان بن محمد بن على برقى؛
33. محمد بن ربیع؛
34. محمد بن عبدالحمید؛
35. ابوجعفر محمد بن عیسى بن عمید بن یقطین بن موسى؛
36. محمدبن ولید؛
37. محمد بن یونس؛
38. مختار بن زیاد؛
39. یعقوب بن یزید بن حمّاد انبارى؛
40. یعلى بن حمّاد (پدر حمّاد بن یعلى بن حمّاد).

آثار

نام شریف این راوی بزرگوار، در اسناد 1306 روایت وارد شده است و روایاتی که به مباشرت از امام(علیه‌السلام) از او در کتب اربعه ثبت شده است، براساس نقل «مفتاح الکتب الأربعة»، 49 حدیث است.

1. نوادر: مجموعه‌ای از احادیث متفرّقه است که تحت عنوان باب معینى قرار نمی‌گیرد.
2. کتاب الصلاه: مجموعه‌ای از احادیث پیرامون نماز بوده است.
3. کتاب الزکاه: مجموعه‌ای از احادیث درباره زکات بوده است.
4. عبر و مواعظ و تنبیهات على منافع الأعضاء من الإنسان و الحیوان و فصول من الکلام فى التوحید.
5. ابوغالب زراری نیز یک جزء حدیثی از روایات حماد نگاشته که به گفته زراری، این روایات از یکی از کتاب‌های حماد اخذ شده است.

دعای امام کاظم(علیه‌السلام) در حق حماد

حماد بن عیسی روزی از امام کاظم (علیه‌السلام) درخواست کرد که دعا کند حق تعالى او را روزى فرماید خانه و زوجه و اولاد و خادم و حج در هر سال. حضرت کاظم(علیه‌السلام) چنین فرمود: «اللهم صل على محمد و آل محمد، وارزقه دارا و زوجة و ولدا و خادما و الحج خمسین سنة؛ امام دعا کرد که حق تعالى او را روزى فرماید خانه و زوجه و اولاد و خادم و پنجاه حج» و همه روزى او شد و پنجاه مرتبه حج کرد.

درگذشت

وقتی حماد می‌خواست حج پنجاه و یکم را انجام دهد همین که به وادى قناة رسید خواست غسل احرام کند به آب سیل غرق شد و غریق جحفه شد و قبرش در سیاله نزدیک مدینه منوره است.

منابع

https://olama-orafa.ir/

• ناصر باقری بیدهندی، اصحاب اجماع، فصلنامه علوم حدیث، شماره ۹.
• ابن‌داوود حلّى، كتاب‌الرجال، تهران 1383ش؛
• محمدبن حسن طوسى، رجال‌الطوسى، چاپ جواد قيومى اصفهانى، قم 1415؛
• حسن‌بن يوسف علامه حلّى، خلاصة الاقوال فى معرفة الرجال، چاپ جواد قيومى اصفهانى، (قم) 1417؛
• محمدبن عمر كشّى، اختيار معرفة‌الرجال، (تلخيص) محمدبن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد 1348ش؛
• عبداللّه مامقانى، تنقيح المقال فى علم الرجال، چاپ محيى‌الدين مامقانى، قم 1423ـ؛
• احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشيعة المشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبيرى زنجانى، قم 1407؛
• حسن‌بن يوسف علامه حلّى، خلاصة الاقوال فى معرفة الرجال، چاپ جواد قيومى اصفهانى، (قم) 1417؛