جبر و اختیار

جبر و اختیار از جمله واژگانی هستند که نیازی به تفسیر و تحلیل ندارند زیرا ذهن بدون هیچ تاملی و صرفا از راه ارتکاز معنای آنها را می فهمد به طوری که چنین واژه هایی حتی معنای کنایی را نیز تحمل نمی کند. مثلا اولین تداعی از کلمه جبر وادار کردن یا وادار شدن فاعل به فعلی است که مورد رضایتش نباشد، بلکه آن فعل با اکراه انجام شود. و یا اولین تداعی در باره اختیار، اختیار فعل و ترک نسبت به هر فعلی است. علاوه، این دو موضوع از مباحث بسیار مهم کلامی است که همواره مورد مناقشات جدی میان مذاهب اسلامی بوده است که به طور مستقیم با اعمال و افعال عباد ارتباط دارد که آیا بندگان در افعال خود مختارند یا مجبور و یا نه مختارند و نه مجبور، به همین دلیل وقتی مباحث مربوط به جبر واختیار مطرح می شود، در پی آن نیز موضوعاتی چون قدرت، استطاعت، قضا و قدر، طلب و اراده و نیز تفاسیر مربوط به هر یک از مذاهب امامیه، اشاعره، ماتریدیه و اهل حدیث مطرح می شود. و اما چون قرار است در بحث پیش رو مطالب مربوط به معنا شناسی جبر و اختیار از منظر لغت و اصطلاح پرداخته شود، به همین دلیل مطالبی که به اشاره ذکر شد، می بایستی در جای خود و به تفصیل بیان شود.

معناشناسی جبر و اختیار

واژه جبر از لغات اضداد به معنای مقابل است و با حفظ معنای ارتکازی اش کاربرد های متفاوتی دارد. همچنین این واژه در قرآن و منابعی چون فقه، حقوق، فلسفه و کلام تعریف مربوط به خود را دارد.

از نتیجه جستجو در منابع لغت این نکته به دست می آید که در معنای جبر نوعی اکراه شدید یا مضاعف وجود دارد. مثلا شخص را با اجبار و اکراه وادار به انجام عملی کنند که مطابق میل او نیست. اضافه بر این، جبر به معنای سر نوشت نیز می آید به طوری که شخص هیچ اختیاری در تغییر حال خود ندارد تا آن را به نفع خود عوض کند، در نتیجه خود را مسئول هیچ فعلی نمی داند.

اختیار نیز چون جبر (با حفظ معنای ارتکازی اش) دارای معانی متفاوت اما هم سو است. این واژه نیز در هر علمی مطابق با معنای خودش به کار می رود. مثلا اختیار در فقه مقابل اضطرار است و در حقوق معنایی مقابل اکراه و در فلسفه معنایی مقابل اجبار دارد و در علم کلام مقابل تفویض قرار می گیرد.

معنای جبر در لغت

جبر در لغت به معنای اکراه و اجبار است. نوشته اند جبر به معنای اجبار و اکراه بر امری است: «و جَبَرَ الرجلَ على الأَمر یَجْبُرُه‏ جَبْراً و جُبُوراً و أَجْبَرَه‏ أَكرهه»

در تعریف دیگری نوشته اند:«الجَبْر هو أن‏ تَجْبُر إنسانا على ما لا یرید و تُكْرِهه‏»

جبر یعنی مجبور کردن انسان بر انجام فعلی که مطابق اراده اش نیست و نسبت به آن اکراه دارد. و نیز آورده اند: «الجبر فی اللغه، جبره علی الامر و اجبره، قهره و اکرهه علی الاتیان به».

یعنی جبر در لغت به معنای اکراه و اجبار همراه با غلبه بر انجام کاری است.

معنای جبر در اصطلاح

جبر در اصطلاح به این معنا است که خدای متعال بندگانش را نسبت به افعال شان چه خوب و چه بد مجبور کند به گونه ای که جز انجام فعل هیچ اختیاری نداشته باشند. «الجبر فی الإصطلاح إجبارُ الله عز وجل عبادَه على ما یفعلون، خیراً كان أو شراً، حسناً كان أو قبیحاً، دون أنْ یكون للعبد إرادة واختیارُ الرفض والامتناع »

یعنی جبر در اصطلاح، اجبار خدای متعال نسبت به بندگانش در آن چه انجام می دهند می باشد (چه آن فعل نیکو باشد یا زشت) بدون آن که عبد اراده واختیاری نسبت به ترک و امتناع از انجام فعل داشته باشد.

معنای اختیار در لغت

اختیار در لغت به معنای برگزیدن است. نوشته اند: «و الاختیار الاصطفاء، كذلك‏ التَّخَیُّر»

اختیار یعنی بر گزیدن و تخیر نیز به همان معنا است.

معنای اختیار در اصطلاح

در معنای اصطلاحی اختیار (به معنای تفویض) نوشته اند:« الاختیار بمعنى التفویض بمعنى أنه لیس للّه سبحانه أی صنع فی فعل العبد... فهو مستقل‏ فی‏ فعله‏ و فی إیجاده و تأثیره حفظا لعدله سبحانه.»

اختیار به معنای تفویض است، به این معنا که خدای متعال در افعال بنده اش دخالت نمی کند، بلکه او در انجام افعال مستقل است، زیرا که عدالت خدا به غیر از این ثابت نمی شود.

معنای تفویض در لغت

در معنای لغوی تفویض آورده اند:«(التفویض)هو أنّ اللَّه تعالى فوّض أفعال العباد إلیهم یفعلون ما یشاءون على وجه الاستقلال دون أن یكون للَّه سلطان على أفعالهم»

تفویض یعنی این که خدای متعال افعال عباد را به خودشان واگذار کرده است که آن چه می خواهند مستقلا و بدون هر گونه سلطنت و دخالتی از طرف خدای متعال انجام دهند.

معنای تفویض در اصطلاح

نوشته اند: تفویض در اصطلاح دارای دو معنا است.1.معنای اول تفویض به معنای واگذاری امور به خدا است یعنی این که شخص تمام امور زندگانی اش را به خدای متعال می سپرد که البته این نوع تفویض می تواند مرتبه ای از مراتب عرفانی بندگان مخلص خدا باشد و شامل منازل سه گانه عبودیت یعنی توکل، تفویض و تسلیم می شود.«فهی مقامات ثلاث من مقامات العبودیه التوكل، ثم التفویض و هو أدق من التوكل ثم التسلیم و هو أدق منهما.» یعنی عبودیت دارای سه مقام است.اول توکل دوم تفویض که دقیق تر از توکل است، سوم تسلیم که از تفویض و توکل دقیق تر است. مومن آل فرعون بعد از انجام رسالت خویش نسبت به آل فرعون امور خویش را به خدای متعال تفویض و این آیه را قرائت کرد«وافوّض امری الی الله ان الله بصیر بالعباد. غافر(40) 44 » یعنی من امور خود را به خداوند واگذار می‌کنم. به درستی که او از احوال بندگان خود آگاه است.2.معنای دوم تفویض به معنای واگذاری امور به انسان است. تفویض به این معنا که به دو قسم تشریعی و تکوینی تقسیم می شود. بنا بر این، مقصود از تفویض در محل بحث، قسم دوم و به معنای کلامی آن است که در مباحثات مربوط به جبر و اختیار به کار می رود. به همین دلیل در تفسیر تفویض این موضوع لحاظ خواهد شد.

معنای جبر و تفویض در کلام

جبر در علم کلام نیز معنای خاص خودش را دارد. نوشته اند:« الجبر عند أهل الكلام یستعمل كثیرا بمعنى إسناد فعل العبد إلى اللّه سبحانه، و هو خلاف القدر، و هو إسناد فعل العبد إلیه لا إلى اللّه تعالى. فالجبر إفراط فی تفویض الأمر إلى اللّه تعالى بحیث یصیر العبد بمنزلة الجماد لا إرادة له و لا اختیار. و القدر تفریط فی ذلك بحیث یصیر العبد خالقا لأفعاله بالاستقلال، و كلاهما باطلان عند أهل الحق و هم أهل السّنة و الجماعه.»یعنی جبر نزد اهل کلام بیشتر به معنای اسناد افعال عباد به خدای متعال و نوعی زیاده روی در واگذار کردن امور بنده به خدای متعال است آن گونه که عبد همانند جماد فرض می شود که هیچ گونه اختیار و اراده ای از خود ندارد و قدر به معنای تفریط واگذاری امور عبد به خدای متعال است گویا که عبد مستقلا خالق افعال خویش است. و نیز نوشته اند:«الجبر و هو اسناد فعل العبد الى اللّه‏» . جبر یعنی اسناد فعل بنده به خدا. اما تفویض ( اختیار) در لغت به معنای واگذار کردن امور جهت تصرف کردن در چیزی است. در مصادر لغت نوشته شده است: «والتفویض (فوّض) الأمر إلیه جعل له التصرف فیه.» تفویض یعنی در اختیار قرار دادن امر یا کار به کسی برای تصرف کردن. علاوه نوشته اند: و«التَّفْویض‏ رد الأمر إلى الغیر» تفویض ارجاع امر به غیر است. هم چنین نوشته اند: تفویض به معنای تسلیم امور و حاکم کردن او بر آن امور و یا سپردن امری به شخصی دیگر است:« فَوَّضَ‏ إلیه الأمرَ أى ردَّه إلیه.» و «فوَّضَ‏ إلیه أمرَه، إذا ردَّه‏» و «فَوَّضَ ‏أَمْرَهُ إِلَیْهِ تَفْوِیضاً سَلَّمَ أَمْرَهُ إِلَیْه‏» .معنای هر سه تعریف در این جمله خلاصه می شود که مقصود از تفویض، سپردن کار به شخص دیگر است. یعنی به او در انجام کار اختیار داده است.

شیخ مفید( محمد بن محمد بن نعمان 336-413) از اعاظم علما و متکلمان نامدار امامیه است. این شخصیت محوری جهان اسلام با مرام تقریبی در قرن پنجم هجری می زیست و شاهد این ادعا در آثاری که از وی بر جای مانده است قابل مشاهده است. این متکلم در توضیح جبر و اختیار مطابق با تعالیم اهل بیت سلام الله علیهم اجمعین در تفسیر جبر و اختیار مسیر امر بین الامرین را انتخاب کرده است و البته در تفسیر این نظریه نگاه خاص به توحید در خالقیت افکنده و مطابق با همین نگاه از به کار بردن واژه خلق برای انسان پرهیز کرده آن را مکروه می داند. به نظر نگارنده این کراهت در علم کلام به معنای کراهت در فقه نیست، بلکه کراهت در تفسیر کلامی به معنای نوعی پرهیز الزام آور است.

معنا شناسی جبر و اختیار از نگاه شیخ مفید

شیخ مفید در توضیح حد وسط میان جبر و اختیار نوشته است:«و الواسطه بین القولین ان الله اقدر الخلق علی افعالهم و مکنهم من اعمالهم و حد لهم الحدود فی ذلک رسم لهم الرسوم و نهاهم عن القبایح با الزجر و التخویف و الوعد و الوعید .... فلم یکن بتمکینهم من الاعمال مجبرا لهم علیها و لم یفوض الاعمال الیهم لمنعهم من اکثرها و وضع الحدود لهم فیها و امرهم بحسنها و نهاهم عن قبیحها ثم قال فهذا هو الفصل بین الجبر و التفویض...» ( شیخ مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه،ص 46 ) یعنی قول وسط میان دو قول این است که خدای متعال مخلوقاتش را قادر و متمکن کرده است تا بتوانند افعال و اعمال خود را انجام دهند و برای آن ها نسبت به افعال شان مرزهایی ترسیم کرده است و آن ها را با وعده و وعید از زشتی ها و نیز ترس(از عذاب جهنم) باز داشته است. از طرفی چنین نبوده است که چون خلق را قادر و متکمن بر اعمال کرده آن ها را بر انجام کار مجبورشان کرده باشد، همان طور به خلق تفویض نداده است چون از بسیاری از اعمال منع شان کرده است. و برای خلق حدود را وضع کرده و به نیکی امر کرده و از بدی باز داشته و معنای امر میان دو امر (جبر و تفویض) همین است.

این متکلم شیعی اعتقاد خود را در باره خلق افعال عباد این گونه بیان می کند:«القول فی كراهة إطلاق لفظ خالق على أحد من العباد و أقول إن الخلق یفعلون و یحدثون و یخترعون و یصنعون و یكتسبون و لا أطلق القول علیهم بأنهم یخلقون و لا أقول إنهم خالقون و لا أتعدی ذكر ذلك فیما ذكر الله تعالى و لا أتجاوز به مواضعه من القرآن» (شیخ مفید، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ص 58 ) یعنی مسئله در باره ناخوشایند بودن استفاده از لفظ خالق برای بندگان خدا است. اعتقاد من این است که بندگان انجام می دهند، احداث می کنند، اختراع می کنند، صنعت و کسب می کنند،( اما خلق نمی کنند) و من برای آن ها کلمه خلق را اطلاق نمی کنم و از آن چه که در کتاب خدا نسبت به این موضوع بیان و حدود آن تعیین شده است، تعدی نمی کنم.

تشابه و تفاوت نظریه کسب اشاعره با نظریه امر بین الامرین امامیه

حتی اگر به این جملات کوتاه و اختصار گونه شیخ مفید بنگریم، متوجه می شویم که اشاعره نیز در واقع چیزی جدای از سخن ما نمی گویند. آن ها نیز از به کار بردن کلمه خلق برای انسان به شدت پرهیز می کنند و معتقدند انسان خالق نیست. در واقع این نگرش همه مکاتب اهل سنت و جماعت می باشد.با این حال تفاوتی در این نگاه دیده می شود با این بیان که در کلام شیخ مفید از جمله «إن الخلق یفعلون» استفاده و به انسان منسوب شده است که می تواند پاسخی برای انکار برخی از اشاعره (ابو الحسن اشعری) نسبت به واقعی بودن انتساب افعال به عباد باشد زیرا که در نگاه اشاعره جهت خلقی فعل به انسان مستند نمی شود، بلکه انسان صرفا فعل خلق شده را کسب و با آن، فعل را دارای جهت و عنوان می کند. شیخ مفید در ادامه به جمله «یصنعون و یكتسبون» که در آن به کسب و صنعت پرداخته شده هم توجه می کند و می توان تفسیر کرد که مقصود اصلی وی از به کار بردن این نوع جملات، استناد خلق فعل به انسان نیست، بلکه ایشان انسان را واسطه انجام افعال معرفی می کند، ولی عبارات مذکور به گونه ای بیان شده است که گویی عبد، آفریننده فعلی است که مسبوق به عدم بوده است. است یعنی چیزی را که مسبوق به عدم بوده می آفریند در حالی که از صنعت و کسب هیچ گاه معنای خلق فهمیده نمی شود و آفریننده واقعی خدای متعال است و انسان افعال آفریده شده را ابزار عمل و کسب ( صنعت) خود قرار می دهد، همان گونه که آیات فراوانی از قرآن، به این موضوع اشاره می کند. نکته پایانی این که به نظر می رسد که مقصود شیخ مفید از صنعت همان کسب است.