اسحاقیه (پیروان اسحاق ترک)

اسحاقیه‏ پیروان اسحاق از داعیان‌ ابومسلم‌ خراسانی‌ (ه م‌) در نیمۀ اول‌ سده دوم هجری قمری بودند. اطلاعات‌ درباره وی بسیار اندك‌ و تقریباً منحصر به فهرست ابن ندیم می باشد.

خاستگاه و وجه تسمیه

ابن‌ندیم‌ دو روایت‌ مختلف‌ درباره خاستگاه‌ و نسب‌ اسحاق‌ نقل‌ می کند. یکی‌ حاکی‌ از آن‌ است‌ که‌ او از علویان‌ و از فرزندان‌ یحیی‌ بن‌ زید بن‌ علی‌ بود که‌ از بیم‌ امویان‌ گریخت‌ و به‌ سرزمین‌ ترکان‌ رفت‌، از این‌ رو به‌ اسحاق‌ ترک‌ شهره‌ شد. بر پایه این‌ روایت‌ ابن‌ندیم‌، احتمالاً اسحاق‌ ترک‌ پیش‌ از آمدن‌ ابومسلم‌ به‌ خراسان‌، به‌ سرزمین‌ ترکان‌ رفته‌ و پس‌ از روی کار آمدن‌ عباسیان‌ در دوره امارت‌ ابومسلم‌ به‌ خراسان‌ بازگشته‌ است‌. روایت‌ دیگر ابن‌ندیم‌ برگرفته‌ از اخبار ماوراءالنهر است‌ که‌ به‌ نقل‌ از ابراهیم‌ بن‌ محمد از آگاهان‌ به‌ اخبار مسلمیه‌ می‌گوید: «او ماوراءالنهری وامّی‌ بود و با جنیان‌ ارتباط داشت‌ و اگر کسی‌ چیزی از او می‌پرسید، پس‌ از گذشت‌ شبی‌ پاسخ‌ می‌گفت‌ و هنگامی‌ که‌ ابومسلم‌ کشته‌ شد، مردم‌ را به‌ سوی او فراخواند». همچنین ابو القاسم بلخى در باره وجه تسمیه او نوشته است كه مردم ابو مسلمیه را خرم دینیه نیز مى ‏خواندند و چون اسحاق در ما وراء النهر میان تركان مى ‏زیست، معروف به اسحاق ترك شد.

تاریخچه و شرح حال

وى از مردم ما وراء النهر و شخصى امى بود و مى ‏گفت كه با جنیان ارتباط دارد، چون كسى از وى چیزى مى‏پرسید پاسخ آن را پس از یك شب از قول جنیان به او مى ‏گفت. برخی از محققین نوشته اند که به درستی معلوم نیست اسحاقی که در این جا از او بحث می شود، معلوم نیست چه کسی بوده‌است. گزارش دیگری نیز آمده است که که اسحاق ترک از نسل زید بن علی بوده و ادعای امامت داشته است. روایت دیگری نیز نقل شده است که اسحاق ترک مردی عامی از ماوراء النهر بوده و با جنیان ارتباط داشته است. ظاهراً آن چه سبب شده‌است که هویت و حقیقت حال او مکتوم بماند، آن است که وی با هر فرقه از مردم طوری دیگر سخن می‌ گفته‌است و مصلحت وقت را بدین گونه رعایت می‌ کرده‌است. به هرحال، این اسحق از پیروان و هواخواهان ابومسلم بود و مطابق بعضی روایات او را بدان سبب ترک می‌خواندند که وقتی به فرمان ابومسلم در میان ترکان بر سالت رفته بود. باری نوشته‌اند چون ابومسلم کشته شد، یارانش بگریختند و به بلاد دیگر رفتند. این اسحق نیز که از یاران ابومسلم بود به ترکستان رفت و در آنجا دعوت آغاز کرد و مردم آن بلاد بر گرد وی فراز آمدند. گفته‌اند که وی در ماوراءالنهر مردم را به خویشتن دعوت کرد و چنان فرانمود که وی جانشین زرتشت است و مدعی شد که زرتشت زنده است و بزودی دیگر بار ظهور خواهد کرد تا دین خویش را آشکار سازد؛ و بدینگونه، در خراسان ظاهراً دعوت وی انتشار تمام یافت.

اعتقادات

وی از نسل یحیى بن زید بن على و مدعی امامت بود، ولى از محبوبیت ابو مسلم در ما وراء النهر استفاده كرد و معتقد بود که ابو مسلم از پیامبران است و زردشت او را فرستاده و زردشت زنده است و روزى ظهور و دین خود را زنده خواهد کرد.

قیام اسحاق ترک

قیام اسحاق ترک، نام جنبشی بود که پس از کشته‌شدن ابومسلم خراسانی، به‌دست منصور عباسی، توسط اسحاق ترک به خون‌خواهی وی آغاز شد. اسحاق اعلام کرد که ابومسلم رسول و فرستادهٔ زرتشت بوده‌است و بدین‌سان وی فرمان‌برداری و وفاداری گروه‌های وفادار به ابومسلم را به دست آورد. پیروان اسحاق، به عنوان حامیان جنبش خرم‌دینی شناخته شده اند که شاخه‌ای برآمده از فرقهٔ مزدکی زرتشتی بود که در آن ابومسلم نیز مورد احترام بود، شناخته شده‌اند.

ویژگی قیام اسحاق ترک نسبت به سایر قیام ها

آنچه‌ در قیام‌ اسحاق‌ ترک‌ جلب‌ نظر می‌کند و در سایر جنبش‌های عصر عباسی‌ به‌ چشم‌ نمی‌خورد، این‌ است‌ که‌ او تنها به‌ دعوت‌ اکتفا کرد و هیچ‌ گونه‌ رویارویی‌ و درگیری میان‌ او و پیروانش‌ با کارگزاران‌ حکومت‌ روی نداد. برخی‌ از معتقدات‌ اسحاق‌ ترک‌ شبیه‌ به‌ آراء سنباد و پیروان‌ اوست‌. شاید آنان‌ ترکیب‌ افکار دینی‌ را وسیله سودمندی برای اتحاد برخی‌ گروه‌های ناتوان‌ ضد عباسی‌ یافته‌ بودند .

سر انجام

پس‌ از درگذشت‌ اسحاق‌ که‌ تاریخ‌ آن‌ همانند زمان‌ تولدش‌ معلوم نیست‌، پیروانش‌ که‌ بیشتر از مسلمانان ماوراءالنهر بودند، پراکنده‌ شدند و جنبش‌ او این گونه خاتمه یافت.