نماز جمعه

عنوان مقاله	نماز جمعه
زبان مقاله	فارسی

نماز جمعه نمازی دو رکعتی که در ظهر روز جمعه به جای نماز ظهر و به جماعت می‌خوانند. این عمل عبادی یکی از شعائر اجتماعی مهم مسلمانان از صدر اسلام بوده و از نمادهای همبستگی مسلمانان شناخته می‌شود. نماز جمعه با حضور دست کم پنج نفر برپا می‌شود که یکی از آن‌ها امام جمعه است. امام جمعه باید قبل از نماز دو خطبه برای نمازگزاران قرائت کند که دعوت به تقوا جزو مضامین آن است. حکم فقهی برگزاری این نماز در سوره جمعه آمده است. روایات، نماز جمعه را حج مستمندان و موجب آمرزش گناهان شمرده‌اند و برخی روایات، ترک آن را مایه نفاق و فقر دانسته‌اند. نماز جمعه در زمان حضور امامان معصوم واجب و در زمان غیبت بنابر نظر بیشتر مراجع تقلید واجب تخییری است. در ایران نماز جمعه در دوران حکومت شاه اسماعیل صفوی رواج یافت و از آن پس در شهرهای بسیاری برگزار شد. در دوران جمهوری اسلامی در همه شهر‌های کشور این نماز برپا می‌شود. با توجه به مسائل سیاسی-اجتماعیِ خطبه‌ها، نماز جمعه به نماز عبادی - سیاسی نیز مشهور شده است.

اهمیت و جایگاه نماز جمعه

در قرآن در سوره جمعه، مؤمنان با صراحت به حضور در نماز جمعه دعوت شده‌اند: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید چون برای نماز جمعه ندا در داده شد به سوی ذکر خدا بشتابید و داد و ستد را واگذارید. اگر بدانید این برای شما بهتر است».[۱] در روایات نیز اهمیت و جایگاه نماز جمعه چنین بیان شده است:

موجب آمرزش گناهان گذشته[۲]

کاهش دهنده سختی‌های قیامت [۳

پاداش‌های فراوان در مقابل هر گامی که به سوی نماز جمعه بردارد[۴]

خداوند آتش را بر بدن او حرام می‌کند[۵]

سبک شمردن آن باعث پریشانی و بی‌برکتی است[۶]

علی بن ابی‌طالب(ع) برخی زندانیان را به واسطه شرکت در نماز جمعه، آزاد می‌کرد.[۷]

فقیهان مذاهب اسلامی با توجه به آیات سوره جمعه، خودداری از اعمالی که موجب کوتاهی در اقامه نماز یا از دست دادن آن می‌شود را لازم دانسته‌اند.

در منابع فقهی مذاهب اسلامی فصلی از مبحث نماز (کتاب الصلوة) به موضوع نماز جمعه اختصاص دارد.[۸]

نیز نگارش آثار فقهی و رساله‌های مستقل درباره نماز جمعه، به سبب جایگاه مهم این عبادت، از قرون اولیه متداول بوده است.[۹]

در دوره صفویه و در پی رواج اقامه نماز جمعه در ایران رساله‌نویسی در این باره جدّی‌تر شد.[۱۰]

بسیاری از فقهای صاحب نام رساله‌هایی درباره نماز جمعه به زبان عربی و فارسی تألیف کردند که برخی از آنها در رد یا دفاع از رساله‌های دیگر بود.[۱۱]

این رساله‌ها به لحاظ رویکرد فقهی بر چهار قسم‌اند: رساله‌هایی که درصدد اثبات وجوب عینی نماز جمعه‌اند، رساله‌هایی که جایز بودن اقامه نماز جمعه یا وجوب تخییری آن را در عصر غیبت اثبات می‌کنند، رساله‌هایی که برای اثبات حرمت نماز جمعه نگاشته شده‌اند و رساله‌هایی که نظر مؤلفان آنها دقیقاً روشن نیست.[۱۲]

حکمت نماز جمعه

در اسلام چهار اجتماع بزرگ و مهم وجود دارد: اجتماعات روزانه که در نماز جماعت‌ها حاصل می‌شود؛ اجتماعات هفتگی که در مراسم نماز جمعه بدست می‌آید؛ اجتماع در نماز عید قربان و فطر؛ و اجتماع حج که در کنار خانه خدا هر سال یکبار انجام می‌گیرد.

نماز جمعه با توجه به ذکر مسائل مهم سیاسی و اجتماعی و اقتصادی چنین آثاری را به دنبال دارد:

آگاهی بخشی در زمینه معارف اسلامی و رویدادهای مهم اجتماعی و سیاسی ایجاد همبستگی و انسجام بیشتر مسلمانان تجدید روح دینی و نشاط معنوی جلب همکاری برای حل مشکلات

وجوب نماز جمعه

فقهای شیعه و اهل سنت برای اثبات وجوب نماز جمعه به آیه ۹ سوره جمعه و احادیث متعدد[۱۳] و اجماع استناد کرده و ترک کننده آن را شایسته عقوبت دانسته‌اند.[۱۴]

برخی فقها در استناد به آیه ۹ سوره جمعه برای وجوب اقامه نماز جمعه مناقشه کرده و گفته‌اند که این آیه در صدد تشریع و اثبات وجوب اقامه نماز جمعه نیست بلکه شرکت کردن در نماز جمعه‌ای را که به شکل صحیح بر پا شده لازم دانسته و در مقام توبیخ کسانی است که با وجود اقامه شدن نماز جمعه صحیح از حضور در آن خودداری میکنند و به تجارت یا امور دیگر می‌پردازند.[۱۵]

نماز جمعه برای همه افراد واجب نیست و از عهده برخی افراد برداشته شده است که عبارت‌اند از:

زنان مسافران بیماران و کسانی که توانایی شرکت کردن در نماز جمعه را ندارند مانند نابینایان، ناشنوایان و پیران بردگان کسانی که از ضرر مالی یا جانی بر اثر شرکت کردن در نماز جمعه ترس دارند کسانی که بیش از دو فرسخ از محل اقامه نماز جمعه فاصله دارند.[۱۶]

حکم نماز جمعه در عصر غیبت امام زمان

اقامه نماز جمعه در دوره غیبت امام معصوم از موضوعات بحث برانگیز در میان فقهای شیعه است که عده‌ای به حرمت آن، عده‌ای به وجوب تعیینی آن و عده‌ای به وجوب تخییری آن نظر داده‌اند.[۱۷]

حرمت

برخی فقهای متقدم شیعه از جمله سَلاّر دیلمی[۱۸] و ابن ادریس حلّی[۱۹] و به پیروی از ایشان بسیاری از فقهای متأخرتر از جمله فاضل هندی مشروعیت نماز جمعه را مشروط به حضور امام معصوم یا حضور فردی دانسته‌اند که از سوی او به امامت جمعه منصوب شده باشد.[۲۰]

پیروان فتوای حرمت نماز جمعه با این استدلال که حضور یا اجازه امام شرط صحت آن است و در عصر غیبت چنین اجازه‌ای وجود ندارد برپا داشتن نماز جمعه را در این عصر جایز نمی‌دانند.[۲۱]

همچنین برخی گفته‌اند که ولی فقیه در کارهایی که نیاز به اختیارات وسیع (بَسطِ ید) دارد مانند برپا کردن نماز جمعه و امر به جهاد، از سوی معصوم نیابت ندارد.[۲۲]

از جمله ادله مورد استناد قائلان به حرمت، احادیثی است که در آن‌ها تعابیری مانند «امام» و «امام عَدل تَقی» آمده و گفته شده که مخالفت با امام در مورد نماز جمعه باعث هلاکت است یا برپا داشتن نماز جمعه جز با حضور امام عادل و پرهیزگار صحیح نیست.[۲۳]

امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه[۲۴] نیز امامت جمعه را مقامی مخصوص برگزیدگان خدا دانسته است. برخی فقهای متأخرتر منظور از تعابیر مذکور در این احادیث را امام معصوم ندانسته و آن را به مفاهیمی عام‌تر که شامل امام جماعت نیز بشود تفسیر کرده‌اند. به نظر آنان در این احادیث تأکید اصلی بر لزومِ به جماعت برگزار شدن بوده است.[۲۵]

وجوب عینی

از سوی دیگر در بیشتر منابع متقدم فقهی شیعه که در دسترس است هرچند به استناد احادیث بر وجوب نماز جمعه تأکید شده، امامت امام معصوم یا نایب او به صراحت شرط نشده است. با این همه فقیهان امامی قرون بعد حضور یا اجازه حاکم عادل[۲۷] یا امام عادل[۲۸] را از جمله شروط اقامه نماز جمعه برشمرده‌اند. شرط عدالت را برای امام جمعه تنها فقهای شیعه مطرح کرده‌اند و اهل سنت بدان قائل نیستند.[۲۹]

حداقل شرکت‌کنندگان

فقهای مذاهب اسلامی درباره حداقل تعداد کسانی که حضورشان برای انعقاد نماز جمعه ضروری است اختلاف نظر دارند: اکثر فقهای شیعه[۴۴] حداقل نفرات را پنج نفر[۴۵] و برخی هفت نفر می‌دانند. حنفیان حضور حداقل سه تن علاوه بر امام جمعه، شافعیان و حنبلیان حضور حداقل چهل تن و مالکیان حضور دست کم دوازده تن از اهالی شهر را لازم دانسته‌اند.[۴۶]

حداقل فاصله مکانی بین دو نماز جمعه

شرط دیگر صحت نماز جمعه که فقیهان شیعه و بیشتر مذاهب اهل سنّت ذکر کرده‌اند رعایت فاصله مکانی مناسب میان نماز جمعه‌ها یا متعدد نبودن آن در یک شهر است. به نظر فقهای امامی حداقل یک فرسخ فاصله میان دو نماز جمعه لازم است و اگر این شرط رعایت نشود نماز جمعه متأخر باطل خواهد بود.[۴۷]

انتخاب امام جمعه

شیعیان و فقهای بیشتر مذاهب اهل سنّت برای صحت نماز جمعه (مانند دیگر عبادات بدنی) حضور یا اجازه حاکم وقت را شرط نکرده‌اند و به امامت علی(ع) در نماز جمعه هنگامی که عثمان در محاصره مخالفان بود، استناد کرده‌اند.[۴۸] با این همه، در طول تاریخ اسلام امامت جمعه همواره منصبی حکومتی بوده است.[۴۹]

نحوه نماز جمعه

در ابتدا دو خطبه (سخنرانی) خوانده می‌شود و پس از آن دو رکعت نماز جماعت به نیت نماز جمعه اقامه می‌گردد. این دو رکعت دو قنوت مستحبی دارد؛ یکی پیش از رکوع رکعت اول و دیگری پس از رکوع رکعت دوم. دو خطبه

نماز جمعه با دو خطبه آغاز می‌شود که در واقع جانشین دو رکعت اول نماز ظهر هستند.[۵۰]

خطیب جمعه علاوه بر داشتن شروط لازم برای امام جماعت[۵۱] باید واجد شرایط دیگری نیز باشد از جمله بهره‌مند بودن از گفتار رسا، شجاعت و صراحت در بیان مطالب و آشنایی با مصالح اسلام و مسلمانان. همچنین بهتر است امام جمعه از میان عالم‌ترین و شریف‌ترین افراد برگزیده شود.[۵۲]

امام رضا(ع) می‌فرماید: خطبه به این دلیل در روز جمعه تشریع شده است که خداوند به حاکم مسلمین امکان می‌دهد مردم را موعظه کرده و به اطاعت خدا ترغیب کند، از معصیت الهی ترسانده و آن‌ها را به مصلحت دین و دنیایشان آگاه سازد و اخبار و حوادث مهمی که از نقاط مختلف به او می‌رسد و برای سرنوشت آنها مؤثر است به اطلاعشان برساند. دو خطبه قرار داده شد تا در یکی حمد و تقدیس الهی باشد و در دیگری نیازها، هشدارها، دعا ها، اوامر و دستوراتی را که با صلاح و فساد جامعه اسلامی در ارتباط است به آنها اعلام نماید.[۵۳]

زمان و محتوای خطبه‌ها

به نظر بیشتر مراجع تقلید خطبه‌های جمعه باید پس از ظهر شرعی ایراد شود.[۵۴]

به نظر مشهور فقهای شیعه خطبه دست کم باید مشتمل بر حمد خدا، صلوات بر پیامبر(ص)، وعظ و توصیه به تقوا و قرائت سوره‌ای کوچک از قرآن باشد.[۵۵] گوش دادن به خطبه‌ها

نمازگزاران باید انجام دادن هر کاری را که آنان را از شنیدن خطبه‌ها باز می‌دارد مانند صحبت کردن یا نماز خواندن ترک کنند.[۵۶]

علی(ع) می‌فرماید: شرکت کنندگان در نماز جمعه سه دسته هستند: دسته‌ای قبل از امام در نماز جمعه شرکت می‌کنند در حالی که سکوت کرده و به خطبه‌ها گوش می‌دهند، شرکت آن‌ها در نماز جمعه کفاره ده روز گناهان ایشان است. دسته دیگر کسانی هستند که در نماز جمعه شرکت می‌کنند در حالی که مشغول صحبت و حرکت هستند بهره آن‌ها از نماز جمعه صحبت با دوستان و نشستن با آنهاست. دسته سوم هنگامی که امام جمعه به خطبه مشغول می‌شود به نماز مشغول می‌شوند آنها نیز بر خلاف سنت عمل کرده‌اند، آنها از کسانی هستند که اگر چیزی از خداوند بخواهند اگر بخواهد عطا کرده و اگر بخواهد محرومشان سازد.[۵۷] دو رکعت نماز

پس از دو خطبه، دو رکعت نماز جمعه خوانده می‌شود. خواندن سوره جمعه در رکعت اول و سوره منافقون در رکعت دوم یا سوره اعلی در رکعت نخست و سوره غاشیه در رکعت دوم پس از سوره حمد مستحب است. خواندن سوره‌ها با صدای بلند (جَهْر) نیز مستحب است.[۵۸]

نمازی با دو قنوت

به نظر فقهای شیعه خواندن قنوت در رکعت اول قبل از رکوع و در رکعت دوم پس از آن مستحب است.[۵۹]

اقتدا کردن به امام در رکعت دوم نماز جمعه کافی است یعنی می‌توان یک رکعت از نماز جمعه را به جماعت اقامه کرد و رکعت دیگر را به صورت فرادا ادامه داد.[۶۰]

مکان برگزاری

نمازهای جمعه معمولاً در مسجد جامع هر شهر برگزار می‌شوند که گاه به نام‌هایی چون مسجد اعظم، مسجد جماعت، مسجد جمعه و مسجد آدینه نیز خوانده می‌شود.[۶۱] جامع خواندن این مساجد به سبب برگزار شدن اجتماعاتی مانند نماز جمعه در آن بوده است.[۶۲]

گاه عواملی مانند رشد و توسعه شهرها وجود فِرَق و مذاهب گوناگون در یک شهر و ملاحظات سیاسی و امنیتی حکمرانان موجب می‌شد که در یک شهر چندین نماز جمعه برگزار شود.[۶۳] به گزارش ابن بطوطه در قرن هفتم در یازده مسجد بغداد نماز جمعه برپا می‌شد.[۶۴] در دوره ممالیک به سبب فزونی جمعیت، نماز جمعه در مساجد محلی و مدارس نیز برگزار می‌شد.[۶۵] حکم خرید و فروش در هنگام نماز جمعه

آیه نهم سوره جمعه از انجام معامله در هنگام نماز جمعه نهی می‌کند: «اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، چون براى نماز جمعه ندا درداده شد، به سوى ذكر خدا بشتابيد، و داد و ستد را واگذاريد. اگر بدانيد اين براى شما بهتر است». بنابر نظر فقیهانی که نماز جمعه را در زمان غیبت امام زمان، واجب تعیینی نمی‌دانند، خرید و فروش و سایر معاملات پس از اذان جمعه یا در هنگام اقامه نماز جمعه حرام نیست.[۶۶] پیشینه

نماز جمعه قبل از هجرت و در سال دوازدهم بعثت در مکه تشریع شد. در این سال پیامبر اکرم(ص) که امکان برگزار کردن نماز جمعه در مکه را نداشت، در نامه‌ای از مُصعَب بن عُمَیر خواست که نماز جمعه را در مدینه اقامه کند[۶۷] بر اساسِ گزارشی دیگر[۶۸] نخستین نماز جمعه را اَسعَد بن زُرارَه در مدینه اقامه کرد.

با ورود پیامبر به مدینه، نماز جمعه به امامت ایشان برگزار شد.[۶۹] پس از شهر مدینه اولین مکانی که در آن نماز جمعه برگزار شد روستای عبدالقیس در بحرین بود.[۷۰]

پس از عصر نبوی بر اساس گزارش‌های تاریخی اقامه نماز جمعه در دوره خلفای نخستین و نیز در دوره حکومت حضرت علی(ع) (سال ۳۵-۴۰ق) و امام حسن(ع) (سال ۴۰) متداول بود.[۷۱] برخی از روایات شیعه مانند خطبه شعبانیه پیامبر اکرم(ص) و پاره‌ای از خطبه‌های نهج البلاغه امام علی(ع) یادگار این نمازها هستند.

در دوران امویان (۴۱-۱۳۲ق) و عباسیان (۱۳۲-۶۵۶ق) نیز نماز جمعه را خلفا یا کارگزاران آنها اقامه می‌کردند[۷۲] خلفا امامان جمعه مرکز خلافت را منصوب می‌کردند[۷۳] و انتخاب خطبای جمعه سایر شهرها برعهده امیران و والیان همانجا بود.[۷۴] شرکت ائمه در نماز جمعه

از دیدگاه شیعه، حاکمان جور و امامان جمعه و جماعت منصوب از طرف آنها مشروعیت نداشته و نمی‌توان به امامت آنان نماز خواند. با این حال، بر پایه برخی احادیث، امامان شیعه و پیروان ایشان از باب تقیه یا به دلایلی دیگر گاه در مراسم نماز جمعه شرکت می‌کردند،[۷۵] همچنین گاهی مخالفان حکومت‌ها برای ابراز مخالفت خود از شرکت کردن در نماز جمعه خودداری می‌نمودند.[۷۶] حاضر نشدن در نماز جمعه سابقه‌ای ناخوشایند برای اشخاص به شمار می‌رفت.[۷۷]

پانویس

سوره جمعه:‌ آیه ۹. علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ج۸۶، ص۱۹۷. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۴۲۷. نوری، مستدرک الوسائل، قم، ج۲، ص۵۰۴. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۴۷. حرعاملی، وسائل الشیعه، قم، ج۵، ص۷. نوری، مستدرک الوسائل، قم، ج۶، ص۲۷. مالک بن انس، المُوَطّأ، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۰۱-۱۱۲؛ شافعی، الامّ، بیروت، ج۱، ص۱۸۸-۲۰۹؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۴۱۸-۴۲۸؛ شیخ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۱۴۴- ۱۴۸؛ عسقلانی،‌ فتح الباری، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۵۰-۵۴۴. برخی از این آثار عبارت‌اند از:

کتاب الجمعة نوشته محمد بن‌ ادریس شافعی (متوفی ۲۰۴)؛ کتاب الجمعة و العیدین، تألیف احمد بن موسی اشعری (متوفی ۳۰۰)؛ کتاب الجمعة از عبدالرحمان نَسائی (متوفی ۳۰۳)؛ کتاب صلاة الجمعة نوشته محمد بن احمد جُعفی معروف به صابونی (متوفی بعد از ۳۳۹)؛ کتاب صلاة یوم الجمعة نوشته محمد بن مسعود عیاشی (متوفی بعد از ۳۴۰)؛ کتاب الجمعة و الجماعة نوشته ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه (متوفی ۳۶۹)؛ کتاب الجمعة و العیدین تألیف احمد بن ابی زهر؛ کتاب الجمعة و الجماعة نوشته شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱)؛ کتاب عمل الجمعة نوشته احمد بن عبدالواحد (متوفی ۴۲۳).

جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۳۷. جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۳۷- ۳۸؛ جعفریان، صفویه در عرصه دین، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۲۵۱. جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۵۸، ۹۲. احمد بن حنبل، مسند، ۱۴۰۲ق، ج۳، ص۴۲۴-۴۲۵؛ نسائی، سنن نسائی، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۸۵-۸۹؛ حرعاملی، وسائل الشیعه، قم، ج۷، ص۲۹۵-۳۰۲؛ نوری، مستدرک الوسائل، قم، ج۶، ص۱۰. شوکانی، نیل الاوطار، مصر، ج۳، ص۲۵۴-۲۵۵؛ شیخ طوسی، خلاف، قم، ج۱، ص۵۹۳؛ محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۳۶۴ش، ج۲، ص۲۷۴. منتظری، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ۱۳۶۲ش، ص۶؛ غروی تبریزی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۶-۱۷. شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۱۶۴؛ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، قم، ج۸، ص۴۶۳-۴۸۳؛ زحیلی، الفقه الاسلامی وادلّته، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۶۵-۲۶۸. برای اقوال دیگر رک: رضانژاد، صلاة الجمعه، ۱۴۱۵ق، ص۲۸. رضانژاد، صلاة الجمعه، ۱۴۱۵ق، ص۷۷. ابن ادریس حلی، السرائر، قم، ج۱، ص۳۰۴. فاضل هندی، کشف اللثام، تهران، ج۱، ص۲۴۶-۲۴۸؛ طباطبائی، ریاض المسائل، بیروت، ج۴، ص۷۳-۷۵؛ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۶۰؛ خوانساری، جامع المدارک، ۱۳۵۵ق، ج۱، ص۵۲۴. فاضل هندی، کشف اللثام، تهران، ج۱، ص۲۴۶-۲۴۸؛ طباطبائی، ریاض المسائل، بیروت، ج۴، ص۷۳-۷۵؛ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۶۰؛ خوانساری، جامع المدارک، ۱۳۵۵ق، ج۱، ص۵۲۴. منتظری، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ۱۳۶۲ش، ص۵۷-۵۸. قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۳۴؛ نوری، مستدرک الوسائل، قم، ج۶، ص۱۳-۱۴. الصحیفة السجادیة، ۱۳۸۰ش، ص۴۷۴. برای نمونه:حرعاملی، وسائل الشیعه، قم، ج۷، ص۳۱۰. برای نمونه:کلینی، کافی، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۴۱۸-۴۱۹؛ شیخ صدوق، الامالی، ۱۴۱۷ق، ص۵۷۳. شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۶۷۶؛ سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱۷ق، ص۲۶۵؛ شیخ طوسی، المبسوط فی فقه الامامیة، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۴۳. سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، قم، ج۱، ص۲۷۲، ج۳، ص۴۱. محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۳۶۴ش، ج۲، ص۲۷۹-۲۸۰. رضانژاد، صلاة الجمعه، ۱۴۱۵ق، ص۲۹-۶۵. شهید ثانی، رسائل، قم، ص۱۹۷. موسوی عاملی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۲۵. یزدی، الحجة فی وجوب صلوة الجمعة، چاپ جواد مدرسی، ص۵۳-۵۴. برای دیگر قائلان و تفاصیل ادله: شهید ثانی، الروضة البهیه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۱؛ فیض کاشانی،‌ الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، ۱۴۰۱ق، ص۴۷-۱۰۲؛ آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۶۳، ۶۷، ۷۳؛ جابری، صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، ۱۳۷۶ش، ص۵۴-۵۵. محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۶. علامه حلی، مختلف الشیعه، قم، ج۲، ص۲۳۸-۲۳۹. ابن فهد حلی، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، ج۱، ص۴۱۴. شهید اول، الدروس الشرعیه، قم، ج۱، ص۱۸۶. محقق کرکی، رسائل المحقق الکرکی، قم، ج۱ ص۱۵۸-۱۷۱. نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۵۹؛ توضیح‌المسائل مراجع، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۷۱ -۸۷۲؛ علامه حلی،‌ تذکرة الفقها، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۲۷؛ محقق کرکی، رسائل المحقق الکرکی، قم، ص۱۶۳؛ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، قم، ج۸، ص۲۱۶. برای تفاصیل ادله رک: مبلغی، «عناصر تأثیرگذار در وجوب تعیینی نماز جمعه در روش اخباریان»، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۱-۲۱۶. کاشف الغطا، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة، ۱۳۸۰ش، ج۳، ص۲۴۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۹۸۱م، ج۱۱، ص۱۵۱؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، بیروت، ج۱، ص۲۰۵؛ برای آگاهی از دیگر قائلان رک: دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱۴، ص۳۶۰۴. جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۳۷. سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، قم، ج۱، ص۲۲۲؛ حلی، السرائر، قم، ج۱، ص۲۹۰؛ فاضل هندی، کشف اللثام، تهران، ج۴، ص۲۱۵. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۴ق، ص۱۰۳. کاسانی، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۶۶. حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، قم، ج۲، ص۱۳۰-۱۳۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۹۸۱م، ج۱۱، ص۲۴۵. شافعی، الامّ، بیروت، ج۱، ص۱۹۲؛ ابن قدامه، المغنی، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۷۳-۱۷۴؛ نووی، المجموع، بیروت، ج۴، ص۵۰۹. جعفریان، صفویه در عرصه دین، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۲۵۵. سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، قم، ج۳، ص۴۱؛ رافعی قزوینی، فتح العزیز شرح الوجیز، بیروت، ج۴، ص۵۷۶؛ نووی، المجموع، بیروت، ج۴، ص۵۱۳؛ مقایسه کنید با: حرعاملی، وسائل الشیعه، قم، ج۷، ص۳۱۲-۳۱۳. توضیح‌المسائل مراجع، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۷۲-۸۷۳. ابن عطار، ادب الخطیب، ۱۹۹۶م، ص۸۹-۹۶؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، بیروت، ج۱، ص۲۰۹؛ توضیح‌المسائل مراجع، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۷۹-۸۸۰. حرعاملی، وسائل الشیعه، قم، ج۷، ص۳۴۴. علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۶۸-۶۹؛ حائری، صلاة الجمعه، قم، ۱۴۰۹ق، ص۱۹۳-۱۹۹. سلاّر دیلمی، المراسم العلویة فی الاحکام النبویة، ۱۴۱۴ق، ص۷۷؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، ج۷، ص۳۴۴؛ توضیح‌المسائل مراجع، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۷۸-۸۷۹. سرخسی، المبسوط، قاهره، ج۲، ص۲۹-۳۰؛ حلی، السرائر، قم، ج۱، ص۲۹۱-۲۹۵؛ نووی، روضة الطالبین و عمدة المفتین، بیروت، ج۱، ص۵۷۳؛ خوئی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۸۷؛ توضیح‌المسائل مراجع، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۸۸، ۸۹۲. علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ج۸۶، ص۱۹۸. شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۱۴۱؛ کاسانی، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۶۹؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۹۸۱م، ج۱۱، ص۱۳۳-۱۳۴. شیخ طوسی، الخلاف، قم، ج۱، ص۶۳۱-۶۳۲؛ توضیح‌المسائل مراجع، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۷۸. نجفی، جواهر الکلام، ۱۹۸۱م، ج۱۱، ص۱۴۷؛ زحیلی، الفقه الاسلامی وادلّته، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۷۳. کلینی، کافی، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۱۷۶؛ ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، ۱۴۰۹ق، ص۱۶۴. کاسانی، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۱۳. ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ۱۴۱۲ق، ج۱۳، ص۵-۶؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، لایپزیگ، ذیل کمله «جمعه»؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۵ق، ج۵، جزء۱۰، ص۱۰۵؛ ج۶، جزء۱۱، ص۳۳۲. ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۳۳. قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، قاهره، ج۳، ص۳۶۲. امام خمینی، توضیح المسائل (محشی)، ج۱، ص۸۵۷. طبرانی، المعجم الکبیر، بیروت، ج۱۷، ص۲۶۷؛ احمدی میانجی، کتاب مکاتیب الرسول، ۱۳۶۳ش، ص۲۳۹. ابن ماجه، سنن ابن ماجه، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۴۴؛ نسائی، سنن نسائی، ۱۴۰۱ق، ج۸، ص۱۵۰. برای نمونه رک: مسعودی، مروج الذهب، بیروت، ج۳، ص۱۹. حلبی، سیرة الحلبیه، بیروت، ج۲، ص۵۹. طبری، تاریخ الطبری: بیروت، ج۳، ص۴۴۷، ۲۷۴۰؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، ج۱۳، ص۲۵۱؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۵ق، ج۴، جزء۷، ص۱۸۹؛ محمودی، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة، بیروت، ج۱، ص۴۲۷، ۴۹۹؛ ج۲، ص۵۹۵، ۷۱۴؛ ج۳، ص۱۵۳، ۶۰۵. یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، ج۲، ص۲۸۵، ۳۶۵؛ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۸، ص۵۷۰-۵۷۹، ۵۹۴؛ ج۹، ص۲۲۲. ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۳۸۳؛ ج۱۵، ص۳۵۱. قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، قاهره، ج۱۰، ص۱۵، ۱۹-۲۰. زراری، تاریخ آل زراره، اصفهان، ج۲، ص۲۷؛ نوری، مستدرک الوسائل، قم، ج۶، ص۴۰؛ جابری، صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، ۱۳۷۶ش، ص۲۴. برای نمونه رک: ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ۱۴۱۲ق، ج۱۶، ص۳۱-۳۲؛ علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ج۴۴، ص۳۳۳. طبری، تاریخ الطبری: بیروت، ج۴، ص۳۲۸. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۴۳۰. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ج۸، ص۵۳۳. ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ۱۴۱۲ق، ج۱۵، ص۱۹۸-۲۰۱. قمی، الکنی و الالقاب، صیدا، ج۲، ص۴۱۷؛ جعفریان، صفویه در عرصه دین، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۲۵۸-۲۵۹. جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۲۳- ۲۵. منتظری، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ۱۳۶۲ش، ص۷؛ جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۲۶-۲۷. از جمله شیخ ابراهیم قطیفی (متوفی ۹۵۰ق). جابری، صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، ۱۳۷۶ش، ص۵۰-۵۴؛ جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۲۸. قزوینی، تتمیم امل الآمل، ۱۴۰۷ق، ص۱۷۲-۱۷۳. آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، قسم۱، ص۱۷۶؛ جابری، صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، ۱۳۷۶ش، ص۵۰-۵۱. آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۵، ص۲۸. جعفریان، صفویه در عرصه دین، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۲۳۷. برای این موارد و موارد دیگر رک: مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۵۱۳؛ خوانساری، جامع المدارک، ۱۳۵۵ق، ج۲، ص۶۸-۷۸، ۱۲۲-۱۲۳؛ بحرانی، لؤلؤة البحرین، قم، ص۶۱، ۹۵، ۱۳۶، ۴۴۵. برخی از دیگر کتاب‌های مهم در این باره عبارت‌اند از: «الخُطَب مولی» نوشته محسن فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱)، «الخطب للجمعة و الاعیاد» نوشته میرداماد (متوفی ۱۰۴۱)، «الخطب» نوشته شیخ یوسف بحرانی (متوفی ۱۱۸۶)، «الخُطَبِ» نوشته ابن نباته خطیب (متوفی ۳۷۴) و «دیوان الخطب الجمعیة» نوشته جمال الدین ابوبکر محمد (متوفی ۷۶۸) (بحرانی، لؤلؤة البحرین، قم، ص۱۰۰، ۱۲۷؛ آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۱۸۳-۱۸۷. جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۳۷-۳۸؛ جعفریان، صفویه در عرصه دین، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۲۵۱. منتظری، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ۱۳۶۲ش، ص۷. جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۳۲. یزدی، الحجة فی وجوب صلوة الجمعة، چاپ جواد مدرسی، ص۵۰؛ برای دیدن اسامی دیگر ائمه جمعه این دوران در شهرهای ایران رک: آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۷۶-۸۸؛ ج۳، ص۲۵۲ ،۳۰۱، ۳۷۰-۳۷۱؛ ج۴، ص۳۲۲؛ ج۶، ص۵-۶، ۱۰۰؛ ج۹، ص۷۸۵، ۱۰۸۷- ۱۰۸۸؛ رضانژاد، صلاة الجمعه، ۱۴۱۵ق، ص۱۲۳-۱۴۵. یزدی، وظایف روحانیت، ۱۳۷۵ش، ص۸۴. برای نمونه رک: کشوری، فرزانگان خوانسار، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۳. خبرگزاری فارس . شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، ۱۳۸۲ش، ص۲.

روزها و رویدادها، ج۲، ص۸۱، ۲۲۹؛ ج۳، ص۱۰۲-۱۰۳، ۲۹۷.

منابع

ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ۱۳۸۵-۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۵-۱۹۶۶. ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، بیروت، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، بیروت، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، چاپ علی شیری، ۱۴۱۵-۱۴۲۱ق/ ۱۹۹۵-۲۰۰۱م ابن عطار، کتاب ادب الخطیب، بیروت، چاپ محمد سلیمانی، ۱۹۹۶م ابن قدامه، المغنی، بیروت، چاپ افست، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م ابن کثیر، البدایة و النهایة، بیروت، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، ج ۴ ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م ج ۵ و ۶ ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م ابن ماجه، سنن ابن ماجه، استانبول، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م احمد بن حنبل، مسند احمد، استانبول، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، تهران، ۱۳۶۳ش آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، ۱۴۰۴ق الصحیفة السجادیة، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم، ۱۳۸۰ش امام خمینی، توضیح المسائل (محشی)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق. امام خمینی، روح اللّه، تحریر الوسیله، بیروت، ۱۴۰۷ق-۱۹۸۷م بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم توضیح المسائل مراجع: مطابق با فتاوای دوازده نفر از مراجع، گردآوری محمدحسن بنی هاشمی خمینی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۸ش جابری، کاظم، صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، قم، ۱۳۷۶ش جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش جعفریان، رسول، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی و آگاهی‌های کتابشناسی، تهران، شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، ۱۳۷۲ش. حائری، مرتضی، صلاة الجمعه، قم، ۱۴۰۹ق حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، ۱۴۰۹-۱۴۱۲ق. حسینی عاملی، محمدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم، چاپ افست، موسسه آل البیت حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیة، بیروت ابن ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریرالفتاوی، قم، ۱۴۱۰-۱۴۱۱ق ابن فهد حلّی، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، چاپ مجتبی عراقی، ۱۴۰۷-۱۴۱۳ق خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تاریخ مدینة السلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۲۲ق-۱۹۸۸. خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تعلیق علی اکبر غفاری، ج ۱، تهران، ۱۳۵۵ش خوئی، ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم، مدینة العلم، ۱۴۱۰ق دانش پژوه، محمدتقی، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱۴، تهران، ۱۳۴۰ش رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز شرح الوجیز، بیروت، دارالفکر رضانژاد، عزالدین، صلاة الجمعه: دراسة فقهیة و تاریخیة، قم، ۱۴۱۵ق روزها و رویدادها، تهیه و تنظیم دفتر عقیدتی سیاسی فرماندهی معظم کل قوا، ج ۲، تهران، نشر رامین، ۱۳۷۸ش، ج ۳، تهران، زهد، ۱۳۷۷ش زحیلی، وهبه مصطفی، الفقه الاسلامی وادلّته، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م زراری، احمد بن محمد، تاریخ آل زراره، اصفهان، بی‌تا. سرخسی، محمد بن احمد شمس الائمه، کتاب المبسوط، قاهره، ۱۳۲۴- ۱۳۳۱ق، چاپ افست استانبول، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م سلاّر دیلمی، حمزه بن عبدالعزیز، المراسم العلویة فی الاحکام النبویة، بیروت، چاپ محسن حسینی امینی، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م سید مرتضی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، قم، چاپ مهدی رجائی، ۱۴۰۵-۱۴۱۰ق سید مرتضی، علی بن حسین، مسائل الناصریات، تهران، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۷م شافعی، محمدبن ادریس، الامّ، چاپ محمد زهری نجار، بیروت شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم، ۱۴۱۲-۱۴۱۴ق شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، بیروت، چاپ محمد کلانتر، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م شهید ثانی، زین الدین بن علی، رسائل الشهیدالثانی، قم، ۱۳۷۹-۱۳۸۰ش شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، آشنایی با تشکیلات تهران، ۱۳۸۲ش شوکانی، محمد، نیل الاوطار: شرح منتقی الاخبار من احادیث سید الاخبار، مصر، شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی شیخ صدوق، الامالی، قم، ۱۴۱۷ق شیخ صدوق، المقنع، قم، ۱۴۱۵ق شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، قم، چاپ علی اکبر غفاری قم ۱۴۰۴ شیخ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الحکام، قم، ۱۴۰۷-۱۴۱۷ق. شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، ج ۱، چاپ محمدتقی کشفی، تهران، ۱۳۸۷ش شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، بیروت، چاپ حسن موسوی خرسان، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۱م شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، ۱۴۱۰ق طباطبائی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدّلائل، بیروت، ۱۴۱۲-۱۴۱۴ق/۱۹۹۲-۱۹۹۳م طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، بیروت، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوك، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۳۷۸-۱۳۸۲ق/۱۹۶۲-۱۹۶۷ عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، چاپ عبدالعزیز بن عبداللّه بن باز، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، ۱۴۱۴ق علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم، ۱۴۱۲- ۱۴۲۰ق علامه مجلسی، محمد باقر بن محمدتقی، بحارالانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، لبنان غروی تبریزی، علی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی تقریرات درس آیة اللّه خوئی، ج ۱، قم، ۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۸م فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، تهران، چاپ سنگی، ۱۲۷۱- ۱۲۷۴ چاپ افست قم ۱۴۰۵ق فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، قم، ۱۴۰۱ق قاضی نعمان، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام، بیروت، چاپ عارف تامر، ۱۴۱۶/۱۹۹۵م قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، قم، چاپ احمد حسینی، ۱۴۰۷ق قلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، قاهره، ۱۳۳۱- ۱۳۳۸ق/ ۱۹۱۳-۱۹۲۰م چاپ افست ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م قمی، عباس، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا، ۱۳۵۷- ۱۳۵۸ چاپ افست قم كلینی، محمد بن یعقوب، الكافی، چاپ علی اكبر غفاری، بیروت، ۱۴۰۱ق. کاسانی، ابوبکر بن مسعود، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، کویته ، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۰ش کشوری، احمدرضا، قم، فرزانگان خوانسار، ۱۳۷۸ش مالک بن انس، المُوَطّأ، استانبول، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م ماوردی، علی بن محمد، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، بغداد، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م مبلغی، احمد، «عناصر تأثیرگذار در وجوب تعیینی نماز جمعه در روش اخباریان»، مجله حکومت اسلامی، سال ۹، ش ۲، تابستان ۱۳۸۳ش مجلسی، محمدتقی بن مقصود علی، لوامع صاحبقرانی المشتهر بشرح الفقیه، ج ۴، قم، ۱۳۷۴ش محقق حلّی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم ، ۱۳۶۴ش محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، چاپ صادق شیرازی، ۱۴۰۹ق محقق کرکی، علی بن حسین، رسائل المحقق الکرکی، تحقیق محمد حسون، قم، ۱۴۰۹ق. محمودی، محمدباقر، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة، بیروت، ج ۱ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، چا شارل پلا، بیروت ۱۹۶۵-۱۹۷۹. منتظری، حسینعلی، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، تقریرات درس آیة اللّه بروجردی، قم، ۱۳۶۲ش موسوی عاملی، محمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم، ۱۴۱۰ق نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج ۱۱، بیروت، چاپ عباس قوچانی، ۱۹۸۱م نراقی، احمد بن محمد مهدی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم، ج ۶، ۱۴۱۵ق نسائی، احمدبن علی، سنن النسائی، بشرح جلال الدین سیوطی و حاشیه نورالدین بن عبدالهادی سندی، استانبول، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، ۱۴۰۷- ۱۴۰۸ق نووی، یحیی بن شرف، المجموع: شرح المهذّب، بیروت، دارالفکر نووی، یحیی بن شرف، روضة الطالبین و عمدة المفتین، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶-۱۸۷۳ یزدی، محمد مقیم بن محمدعلی، الحجة فی وجوب صلوة الجمعة فی زمن الغیبة، چاپ جواد مدرسی یزدی، محمد، «وظایف روحانیت» در نقش روحانیت در نظام اسلامی، تهران، شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، ۱۳۷۵ش یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دارصادر.

برگرفته از: دانشنامه جهان اسلام ویکی شیعه