محمد بن حسن بن درید عمانی

محمد بن حسن بن درید عمانی
نام کامل	ابوبکر محمد بن حسن بن درید ازدی عمانی
نام‌های دیگر	ابن درید
اطلاعات شخصی
محل تولد	بصره
روز درگذشت	۱۸ شعبان ۳۲۱ ق
محل درگذشت	بغداد
دین	اسلام
استادان	اشناندانی، ابوحاتم، ریاشی و ابن الاخی الاصمعی
شاگردان	قالی، مرزبانی، سیرافی، ابوالفرج
آثار	الجمهرة فی علم اللغة، السرج واللجام، الاشتقاق، المقتبس، الوشاح

اِبْنِ دُرَید ابوبكر محمد بن حسن بن درید ازدی عمانی (ح ۲۲۳- ۱۸ شعبان ۳۲۱ ق/ ۸۳۸- اوت ۹۳۳)، لغت‌شناس، نحوی، ادیب و شاعر عرب. نسب او را همگان، از ابوطیب لغوی (ص ۸۴) گرفته تا خطیب و یاقوت به قبیلۀ ازد رسانده‌اند.

معرفی

این قبیلۀ بزرگ یمنی، پیش از ظهور اسلام، به عمان كوچید و به ازد عمان مشهور شد، خاندان ابن درید نیز از بزرگان قبیله بود. بنا به روایتی كه از خود وی نقل شده است ، او در كوی صالح بصره زاده شد ، اما در اینكه چند سال زیست، اندكی اختلاف كرده‌اند و چون تاریخ وفات مسلم است، ناچار تاریخ ولادت جابه‌جا شده و تاریخهای زیر به دست آمده است: ۲۲۸ ق . ۲۲۴ ق و ۲۲۳ ق كه صحیح‌ترین آنهاست، از قول خود او یا شاگردش ابوالحسین نقل شده است . دربارۀ دوره‌های مختلف زندگی او اطلاعات مختصر، اما نسبتاً مفیدی در منابع گرد آمده است، ولی چون به سدۀ ۷ ق و وفیات ابن خلكان می‌رسیم، این اطلاعات بسیار گسترده و دقیق‌تر می‌گردد؛ اگر چه احساس می‌شود كه ابن خلكان روایات خود را از آثار قالی، شاگرد ابن درید، برگرفته، اما باز سایۀ تردید از ذهن پژوهنده پاك نمی‌گردد و نخستین شبهه از دوران كودكی او پدیدار می‌شود: گویند وی دوران كودكی را در بصره گذراند و همانجا و یا در عمان پرورش یافت. ابن‌خلكان (۴/ ۳۲۵) به پرورش او در بصره اشاره كرده می‌افزاید كه نزد ابوحاتم سجستانی (د ۲۵۵ ق)، ریاشی (د ۲۵۷ ق)، ابن اخی الاصمعی و اشناندانی (د ۲۸۸ ق) درس خواند و تا قیام زنگیان و تاراج بصره و قتل ریاشی یا اندكی قبل از آن، در بصره ماند و چون احوال را پریشان دید، با عمویش حسین به عمان گریخت. این سخن بدان معنی است كه وی تا ۳۴ سالگی در بصره بوده و در این صورت، روایاتی كه پرورش او را در عمان دانسته‌اند، بی‌اعتبار می‌گردد. به هر حال وی كه گویا پدر را از دست داده بود، تحت تكفل عمویش حسین بن درید قرار گرفت.

تحصیل

وی ابوعثمان اشناندانی را به تربیت و تعلیم ابن‌درید گماشت و او از همان كودكی هوشمندی و قدرت حافظۀ خود را آشكار ساخت؛ داستانی كه محسن تنوخی آورده بر این امر گواه است: حسین از برادرزادۀ خویش كه شعر حارث بن حلزه را نزد اشناندانی می‌خواند، خواست كه معلقۀ آن شاعر را حفظ كند و كودك را وعده‌هایی نیز داد. سپس، چون عمویش همراه معلم از غذا خوردن بازآمدند، وی نه معلقه كه همۀ دیوان حارث را حفظ كرده بود . احتمالاً چند سال پس از این دوران آموزش بود كه اشناندانی در گردشی بر رودخانۀ بصره شروع به املای معانی الشعر بر او كرد . پس از آن ابن درید روانۀ عمان شد و ۱۲ سال در آنجا ماند . از این دوران، تنها یك روایت عمده باقی مانده است، از این قرار كه او خود گوید در عمان با صلت بن مالك شاری (امام فرقه‌ای از خوارج) همراه بود.

شرایط اجتماعی-سیاسی

چون باران و سیل فراوان آمده بود و خانه‌ها ویران می‌شدند، مردم از صلت خواستند به درگاه خداوند نیایش كند تا باران بند آید. وی فردای آن روز چون به دعا می‌شد، ابن درید را نیز همراه خود برد. به گفتۀ مسعودی، صلت بن مالك در ۲۸۰ ق به دست مأموران خلیفه كشته شد و محمد بن نور به یاری مزدوران حبشی خویش، سپاه صلت را كه بیشتر ازدی بودند، در هم شكست. ابن درید كه از كشته شدن افراد قبیلۀ خویش دلتنگ بود، در قطعه شعری به مزدوران محمد بن نور تاخت و آن سپاه را «فرومایگان» و «سیاه‌پوستان كوتاه قد» خواند . ظاهراً اندكی پیش از این ماجرا بین قبایل مختلف عمان، از جمله شاخه‌ای كه ابن درید از آن برخاسته بود، نزاع درگرفت و خونها ریخته شد. ابن درید نیز در رثای افراد قبیله‌ای كه در «روضه» كشته شده بودند. قصیده‌ای در ۴۷ بیت سرود و سپس در قصیده‌ای دیگر كه این بار بر ۶۰ بیت بالغ است، از مردان قبیله خواست كه به خونخواهی برخیزند. ابن درید در این دیار خاطره‌های افسانه‌گون بسیاری از خود به جای گذاشته است. بخشی از آنها را عزالدین تنوخی از دوستی عمانی شنیده و در مقدمۀ وصف السحاب ابن درید نهاده است .

سفر به عراق

اگر در اقامت ۱۲ سالۀ او در عمان تردید نكنیم، باید چنین نتیجه بگیریم كه وی، در ۲۶۹ ق كه ۴۶ ساله بود، دوباره به بصره بازآمد . شاید در همین سفر بود كه بر خانۀ خرابه‌ای گذشت و شعری بر دیوار آن نوشت . نیز شاید در همین زمان بود كه با ابوعبدالله مفَجّع شاعر شیعی مذهب هجا رد و بدل كرد و یحیی بن عبدالوهاب و ابن یحیی از اعیان بصره را مدح گفت ( دیوان، ۶۳-۶۴) و یا كار نزاعش با ابونصر احمد ابن حاتم باهلی به اقامۀ دعوا نزد ابوخلیفه، قاضی معروف بصره انجامید و قاضی در حضور بزرگان بصره به نفع او حكم كرد . حسین عموی ابن‌درید نیز احتمالاً در همین هنگام درگذشته است . این بار وی بیش از ۳۰ سال در بصره ماند. بی‌گمان وی در این فاصله بارها به سفر رفته، شاید از عمان نیز دیدن كرده باشد و شاید بخشی از روایات عمانی، در خلال این سفرها رخ داده باشد، اما هیچ سندی ما را در این باب راهنمایی نمی‌كند. تنها می‌گویند كه وی از عمان به سوی «جزائر البحر» روان شد (مرزبانی، ۴۲۵؛ خطیب، ۲/ ۱۹۵) و به جزیرۀ ابن عماره رفت و از آنجا روی به فارس نهاد. این مسیر تلفیقی است از ابن خلكان و دیگر منابع؛ این منابع مسیر او را گاه عمان ــ جزائر البحر ــ فارس نوشته‌اند و گاه ـ عمان ـ جزائر ـ بصره ـ فارس .

سفر به ایران

چگونگی رفتن او به فارس و پیوندش به آل میكال در ایران، مكان و زمان این پیوند چندان روشن نیست، زیرا حكومت و احوال آن خاندان نیز گنگ مانده است: شاه بن میكال (د ۳۰۲ ق/ ۹۱۴ م) از فرماندهان سپاه طاهریان بود و در بغداد، كوفه، بصره و جاهای دیگر به نام ایشان می‌جنگید، اما منابع ما دربارۀ ۳۰ سال آخر زندگی او به كلی خاموشند؛ برادرزادۀ او عبدالله بن محمد بن میكال (د ۳۰۸ ق/ ۹۲۰ م) پس از آن چندی نزد صفاریان وزارت كرد، به خلیفه مقتدر پیوست و شاید در آغاز خلیفه او را بر فارس گمارده باشد. به هر حال وی در اواخر عمر، ولایت اهواز را به عهده داشت. فرزند او ابوالعباس اسماعیل (د ۳۶۲ ق/ ۹۷۳ م) در نیشابور زاده شد و در فارس و اهواز دانش آموخت (نک‍ : ه‍ د، آل میكال). همۀ منابع ما تنها به سفر ابن درید به فارس و احیاناً پیوند او به آل میكال اشاره می‌كنند. بجز حاكم نیشابوری و ابن خلكان كه تصریحی در این باره دارند: حاكم گوید چون عبدالله ولایت بخشهایی از اهواز را یافت، ابن درید را به تربیت فرزند خواند. با توجه به تاریخ وفات عبدالله و تولد اسماعیل، این حادثه باید چند سال پیش از ۲۹۷ ق رخ داده باشد، اما ابن خلكان چنین آورده كه «وی در فارس، هم صحبت دو پسر (محمد، د ۲۵۰ ق و شاه) میكال شد. این دو، در آن هنگام ولایت فارس را به عهده داشتند. ابن درید جمهرة را برای آنان نگاشت و ایشان نیز دیوان فارس را به او سپردند و چنان شد كه نامه‌های دولتی همه با نظر او صادر می‌شد و هیچ امری بدون امضای او انجام نمی‌گرفت. سپس در كنار آن دو امیر مالی عظیم فراهم آورد، اما چون سخت بخشنده بود، چیزی برایش باقی نماند. چون آن دو را با «مقصوره» مدح گفت، ۱۰ هزار درهم صله ستاند، و چون فرزندان میكال عزل شدند و به خراسان انتقال یافتند، وی فارس را ترك گفت و در ۳۰۸ ق وارد بغداد شد» (همانجا). ضعف و گنگی این روایت كه مورد استناد همۀ نویسندگان معاصر هم قرار گرفته، پوشیده نیست؛ اولاً: احتمالاً محمد بن میكال، پیش از آنكه ابن درید به ایران آید، در گذشته بوده؛ ثانیاً: هیچ نمی‌دانیم كه آیا شاه بن میكال هرگز در فارس حكومت كرده یا نه؛ ثالثاً: به میكالی اصلی یعنی ابوالعباس اسماعیل كه شاگرد وی بوده، هیچ اشاره‌ای نرفته است؛ رابعاً این دو برادر هرگز عزل و به خراسان تبعید نشده‌اند و آنچه كار را دشوارتر می‌كند، روایت دیگری است در یاقوت : وی در این روایت اشاره می‌كند كه امیر ابونصر احمد میكالی ــ كه رئیس نیشابور بود ــ همراه ابن درید به گردشگاه رفته است. اما این ابونصر، در ۴۱۶ ق، یعنی ۹۵ سال بعد از ابن درید وفات یافته است و معلوم نیست چگونه می‌توانسته با وی به گردشگاه رود. بدین‌سان ملاحظه می‌شود كه به هیچ‌وجه نمی‌توان مانند برخی از معاصران بر این روایات، خاصه روایات ابن خلكان كه درست نمی‌دانیم از كجا سرچشمه گرفته، اعتماد كرد و سالهای زندگی او را به مراحلی دقیق تقسیم‌بندی نمود.

اقدامات و تاثیرات سیاسی

در هر حال، تردید نیست كه وی زمانی به تربیت اسماعیل میكالی همت گماشت كه او نوجوانی برومند بود كه بازار علم را گرم می‌داشت و می‌دانیم كه این اسماعیل در ۲۷۰ ق تولد یافته است، نیز دیدیم كه به قول حاكم نیشابوری، عبدالله پدر اسماعیل، در اواخر عمر كه والی بخشهایی از استان اهواز شده بود، ابن درید را نزد خود خواند، هر چند كه بنا به دیگر روایات، وی در فارس به ایشان پیوسته است. در این صورت پیوستن او به آل میكال در آخرین سالهای سدۀ ۳ ق معقول‌تر به نظر می‌رسد. سپس، در اینكه وی چند سال در خدمت ایشان بوده نیز به قطع سخن نمی‌توان گفت. سخن ابن خلكان بر این تصریح دارد كه وی در ۳۰۸ ق به بغداد رفت. این تاریخ از آن جهت درست می‌تواند بود كه در همان سال، عبدالله درگذشت، و از آن جهت نادرست كه شاگرد و ممدوحش اسماعیل، حدود ۱۰ سال پیش از این تاریخ به نیشابور و از آنجا به هرات نزد احمد سامانی (د ۳۰۱ ق) رفت و سپس ریاست نیشابور به او محول شد، اما در این امر تردید نداریم كه وی در كهنسالی آل میكال را ترك گفته و به بغداد رفته است . اینك روایات دیگری در دست داریم كه كار را از نظر زمان و مكان اندكی آسان‌تر می‌كند: یاقوت از قول ابوعلی بیهقی تصریح می‌كند كه ابن درید، زمانی كه اسماعیل در «فارس» بوده «مقصوره» را به او تقدیم كرده است. همین روایت در مورد جمهرة نیز تكرار می‌شود: ابن‌ندیم می‌نویسد كه وی آن كتاب را در فـارس املا كرد ، سپس یاقوت روایت جالب توجه دیگری را آورده، از این قرار كه ابوالعباس اسماعیل خود گوید ابن درید در ۲۹۷ ق، جمهرة را از اول تا آخر بر من املا كرد. بدین سان با آنكه مدارك و اسناد تاریخی، به چگونگی احوال میكالیان در فارس اشاره نمی‌كنند، اما در اینكه ابن درید دیرزمانی در آن دیار بوده، تردید نیست. همانجا بود كه وی حجر بن احمد جویمی (د ۳۲۴ ق/ ۹۳۶ م) را مدح گفته است .

بازگشت به عراق

از مجموعۀ این روایات چنین می‌توان استنباط كرد كه ابن درید قبل از ۲۹۷ ق، اندكی پس از هفتاد سالگی به ایران رسید و در ۳۰۸ ق یا اندكی پیش از آن به بغداد رفت. به گفتۀ ابن‌خلكان وی چون به بغداد رسید، در منزل علی بن محمد بن الحواری فرود آمد. در آن هنگام دیگر مردی كهنسال (هشتاد و چند ساله) بود و آوازۀ دانشش در لغت و شعر همه جا پیچیده بود. ازاین‌رو خلیفه مقتدر، او را بزرگ‌داشت و هر ماه ۵۰ دینار برای او مقرر ساخت كه تا پایان عمرش برجا بود.

درگذشت

چون به ۹۰ سالگی رسید، مفلوج شد. نخست او را به تریاق شفا دادند، اما چون از هیچ خوراكی پرهیز نمی‌كرد، دوباره آن بیماری گریبانش بگرفت، چندانكه نیمی از بدنش كاملاً بی‌حركت شد و در دستهایش نیز دیگر توانی نماند. با اینهمه حافظه و هوش خود را از دست نداد، آنچنانكه شاگردش قالی هر چه از او می‌پرسید، پاسخ می‌داد و حتی او را گفت كه چون درگذرد، قالی در كار علم بی‌پناه خواهد ماند. آخرین سخنی كه قالی از او شنید، یك ضرب‌المثل جاهلی بود . ابن درید چون درگذشت در گورستان عباسیۀ بغداد در جانب شرقی، پشت بازار «سلاح» یا گورستان خیزران به خاكش سپردند و جحظه شعری در رثایش سرود. حادثه‌ای كه در آن روز رخ داد و نظر همه را جلب كرد، آن بود كه از در دیگر گورستان، جنازۀ جبایی متكلم معروف را به درون می‌آوردند و مردم گفتند: «لغت و كلام هر دو مردند» .

استادان و شاگردان

در میان استادان و شاگردان و راویان ابن‌درید، گروه بسیاری از دانشمندان لغت و نحو و ادب به چشم می‌خورد. از استادان او، پیش از این به اشناندانی، ابوحاتم، ریاشی و ابن الاخی الاصمعی اشاره كردیم، اما نام استادان او را تا ۲۳ تن رسانده‌اند كه از آن میان تَوَّزی (د ۲۳۳ ق) نیز شایستۀ ذكر است. شاگردان و راویان او نزدیك به ۶۴ تن بوده‌اند و بی‌گمان هیچ استادی را نمی‌شناسیم كه اینهمه نویسنده و دانشمند بزرگ از میان شاگردان و راویانش برخاسته باشند. از جملۀ آن گروه، اینان از همه مشهورترند: ابوعلی قالی كه روایات بسیاری از او نقل كرده است ، مرزبانی ، سیرافی ، ابن‌شاذان ، ابوالفرج اصفهانی ، ابن خالویه ، رمانی ، حمزۀ اصفهانی ، آمدی ، ابوعلی فارسی ، شمشاطی و سرانجام ابوالحسین علی بن احمد كه بیشتر با عنوان «غلام ابن درید» از او نام برده‌اند. وی در بغداد، از «مقصورۀ» استادش دفاع می‌كرده و انتقادها را پاسخ می‌گفته است . در بغداد بود كه بیشتر این بزرگان بر ابن درید گرد آمدند، و اگر این دوره از زندگانی او نبود و قالی، مرزبانی، سیرافی، ابوالفرج و امثال آنان وی را ندیده و احوال و اقوالش را نقل نكرده بودند، شاید اینهمه اثر از وی باقی نمی‌ماند و اطلاع ما از زندگی او، از این هم كمتر می‌شد.

آثار

الجمهرة فی علم اللغة، السرج واللجام، الاشتقاق، المقتبس، الوشاح، الخیل الکبیر، الخیل الصغیر، الانواء، المجتنی، المقتنی، الملاحن، روّادالعرب، کتابی به صورت پرسش و پاسخ که علی بن اسماعیل آن را گردآوری کرده است، اللغات، السلاح، غریب القرآن، ادب الکتّاب، فعلت وافعلت، صفه السحاب والغیث، لغات القرآن، غریب الحدیث، اسماءالقبائل، الامالی فی العربیة، تقویم اللسان، المقصوره که شامل ۲۲۹ بیت شعر است، المقصور والممدود، المتناهی فی اللغة، الاستدراک علی الخلیل، التوسّط، امثال علی بن ابی طالب (ع)، الامثال النبویه، رقعة ابی الحسن الصمیری الی ابی بکر محمدبن حسن بن درید وجوابه، قصیدة فی وصف الاسد، البنون والبنات، الملاهی، نضائر الحکمة، دیوان شعر، المختلف والمؤتلف، صفه البحار، ذخائرالحکمه، الأخبارالمنثوره، مقاطیع محبوکه الطرفین و مقتل ابن هبیره .

جایگاه علمی

وی در بغداد شهرت و اعتباری داشت: از ماهیانه‌ای كه مقتدر برایش مقرر كرده بود، بهره‌مند بود؛ گاه به مجالس قاضی معروف عمر بن محمد بن یوسف رفت و آمد داشت ، یك بار وزیر علی بن جراح (د ۳۳۴ ق/ ۹۴۶ م) را مورد عتاب قرار داد ، و حتی سلیمان بن مخلد (وزارت: ۳۱۸- ۳۱۹ ق/ ۹۳۰-۹۳۱ م) را از آن جهت كه مستمری علما را كاسته بود، هجا گفت . دانشمندانی كه در آن روزگار به خدمت شیخ كهنسال می‌رفتند، وی را سخت بزرگ داشته‌اند. شاید وصفی كه خطیب بغدادی از او كرده، از همه كوتاه‌تر و جامع‌تر باشد: او «دانشمندترین شعرا و شاعرترین دانشمندان» بود. مسعودی نیز وی را ــ چون در لغت به نهایت رسیده و در آن باب نوآوریها كرده ــ جانشین خلیل می‌داند. ابوطیب لغوی هم كه دربارۀ او نظر مشابهی داشته، از این اندوه می‌خورد كه نتوانسته است او را به سبب كهنسالی استاد ببیند، در عوض، از بزرگانی كه او را دیده‌اند، اخذ علم كرده است (ص ۸۴). حافظۀ شگفت او ــ حتی در پیری ــ موجب اعجاب همگان شده است. پیش از این دیدیم كه او برخی آثار را از حفظ املا یا روایت می‌كرده است. ابوطیب او را با خلف احمر قیاس كرده، می‌گوید: علم و شعر در سینۀ هیچ‌كس به اندازۀ سینۀ خلف و ابن درید جمع نیامده است . ابوالحسن احمد بن یوسف ازرق گوید هرگز ندیده كسی دیوان شعری بخواند و او آن اشعار را حفظ نباشد .

منش و اخلاق

ابن درید مردی سخت نیك نفس و خوش‌خوی و بخشنده بود . ظاهراً به سبب این بخشندگی از اموال كلانی كه میكالیان به وی بخشیده بودند، چیزی برایش باقی نماند ، از این رو چون سائلی به در خانۀ وی آمد، چیزی جز خمرۀ نبیذی در خانه نداشت كه آن را هم به سائل بخشید و خرده‌گیریهای غلام را به هیچ نگرفت . نرم‌خویی او را بیشتر در مجالس درسش می‌توان مشاهده كرد: با فقیهی نیشابوری كه به شوخ‌چشمی او را در شرح كلمه‌ای خطاكار خوانده بود، به نرمی رفتار كرد ؛ غلط‌خوانیهای شاگردی جوان و خوشروی و نیز انتقاد یكی از حاضران را با بردباری تحمل كرد ، هرچند كه این ماجرا موجب شد كه كسی در دو بیتی ظریفی، مجلس درس استاد را به شكارگاه آهوان زیبا تشبیه كند ، اما آنچه بیش از همه اعجاب پژوهشگر را نسبت به گشاده‌دلی او برمی‌انگیزد، گفتاری است كه در مقدمۀ جمهرة دربارۀ شیوۀ خود و پیشگامان علم آورده است: وی پس از آنكه به بی‌توجهی مردمان نسبت به كسب دانش، دشمنی ایشان با آنچه خود نمی‌دانند، اشاره می‌كند، فروتنانه می‌گوید: این كتاب را به منظور خرده‌گیری از دانشمندان معاصر و گذشته ننگاشته است، و او را آن نرسیده كه به چنین كاری دست راند، بلكه باید به راه ایشان رود و از آنان تقلید كند. سپس چون می‌خواهد به دشواری استفاده از كتاب العین خلیل اشاره كند نخست او را سخت می‌ستاید و بزرگ می‌دارد.