کاربر:Saeedi/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۴۴: | خط ۴۴: | ||
فعالیتهای عمده نهضت جعفری در دوران رهبری سید ساجد علی نقوی در دهه ۱۳۷۰ ش/۱۹۹۰ عمدتاً در دو بخش متمركز شده بود: | فعالیتهای عمده نهضت جعفری در دوران رهبری سید ساجد علی نقوی در دهه ۱۳۷۰ ش/۱۹۹۰ عمدتاً در دو بخش متمركز شده بود: | ||
اول، فعالیتهای آموزشی و رفاهی، كه در این زمینه سه نهاد فرعی تأسیس شد: | اول، فعالیتهای آموزشی و رفاهی، كه در این زمینه سه نهاد فرعی تأسیس شد: | ||
*اسلامك ایمپلایز (سازمان شاغلان اسلامی)، متشكل از متخصصان و كارشناسان تمام رشته‌ها و شعبه‌ها مانند شعبه استادان، شعبه نوجوانان، شعبه دانشجویان و شعبه پزشكان. هدف این سازمان آموزش افراد برای كاریابی، ایجاد اشتغال و مبارزه با فقر و بیكاری بود.<ref>تحریك جعفریه پاكستان، ۱۹۹۹م، ص۱۱.ref> | |||
*جعفریه ترست (بنیاد جعفری)، كه در ۱۳۶۹ش/۱۹۹۰ با اهداف آموزشی، تبلیغی و رفاهی تشكیل شد. این مؤسسه در زمینه آموزش، از دوازده مدرسه جدید حمایت مالی كرد و در زمینه امور رفاهی، 95 طرح كوچك پل‌سازی، سدسازی، انحراف آب، كانال‌كشی، حفر چاه، لوله‌كشی، جاده‌سازی و مانند آن را به انجام رساند (همان، ص 11؛ جعفریه ترست، ص 1ـ7). 3) پاكستان ایجوكیشنل كونسل (شورای آموزشی پاكستان). این نهاد با هدف توسعه آموزش و رشد مهارتهای جدید در میان شیعیان، به ویژه در مناطق محروم، در 11 خرداد 1375/ اول ژوئن 1996 در اسلام‌آباد تشكیل شد و 26 باب مدرسه و مركز آموزشی را در پنجاب، بلتستان، سرحد، گِلگِت و كویته تحت پوشش قرار داد (پاكستان ایجوكیشنل كونسل، ص 2ـ3؛ تحریك جعفریه پاكستان، 1999، ص 10ـ11). این نهادهای سه‌گانه، در اواخر دهه 1370 ش/1990 و اوایل دهه 1380 ش/2000، به دلایل مالی، فنی و سازمانی تعطیل شدند. | |||
دوم، فعالیتهای سیاسی ـ حقوقی با هدف فرونشاندن درگیریها و التهابات فرقه‌ای. در دهه 1370 ش/ 1990 و نیمه اول دهه 1380 ش/2000، عملیات خشونت‌بار و فرقه‌ای سپاه صحابه و «لشكر جَنگوی» افزایش بسیار یافت. در دهه 1360 ش/1980 بسیاری از افراد وابسته به «نهضت اجرای فقه جعفری» مورد حملات فرقه‌گرایانه قرار می‌گرفتند، اما از اوایل دهه 1370 ش/1990 به بعد، همه شیعیان به گونه‌ای هدف حملات سپاه صحابه و لشكر جنگوی شدند. بیشترین حملات، در این مقطع، به تجمعات و مراسم عبادی، مانند نمازهای جماعت و جمعه و عزاداریها، می‌شد كه تلفات زیادی نیز به همراه داشت. از سوی دیگر، اعظم طارق، سركرده سپاه صحابه كه در انتخابات 1370 ش/ 1991 به نمایندگی مجلس پاكستان برگزیده شده بود، لایحه «ناموس صحابه» را، با جمع‌آوری امضای چهل نماینده، در 1372 ش/1993 به مجلس داد كه مُفاد آن لزوم حفظ احترام صحابه و مرتد دانستن مخالفان صحابه بود (عارفی، ص 127). همچنین «لایحه شریعت»، كه از زمان ضیاءالحق به بعد یكی از موضوعات مهم مباحث مجلس قانونگذاری پاكستان بود، از نظر نهضت جعفریه نیاز به اصلاح داشت. نهضت جعفریه توانست، با رایزنی، از تصویب لوایح ضدشیعی در مجلس و دولت جلوگیری كند (ساجدعلی نقوی، ص 221). با ادامه تنشهای فرقه‌ای قومی و سیاسی در پاكستان، اوضاع اجتماعی و سیاسی در سالهای آخر دهه 1370 ش/ 1990 به شدت بحرانی شده بود كه به كودتای ژنرال پرویز مُشرّف در 2 مهر 1378/ 12 اكتبر 1999 و سقوط دولت نواز شریف انجامید. وی مبارزه با فرقه‌گرایی را یكی از برنامه‌های اصلی خود می‌دانست. حادثه 20 شهریور 1380/ 11 سپتامبر 2001 در امریكا و اقدام امریكا و جامعه جهانی برای مبارزه با تروریسم، رئیس‌جمهور پاكستان را به برخوردهای شدیدتری با احزاب تندرو اسلامی در این كشور واداشت؛ از این‌رو، دولت مشرّف سپاه صحابه و جیش محمد را غیرقانونی اعلام كرد و در 22 دی 1380/ 12 ژانویه 2002 نهضت جعفریه را نیز در ردیف آنها قرار داد و فعالیت آن ممنوع شد (تحریك جعفریه پاكستان، 2002، ص 1ـ3). | دوم، فعالیتهای سیاسی ـ حقوقی با هدف فرونشاندن درگیریها و التهابات فرقه‌ای. در دهه 1370 ش/ 1990 و نیمه اول دهه 1380 ش/2000، عملیات خشونت‌بار و فرقه‌ای سپاه صحابه و «لشكر جَنگوی» افزایش بسیار یافت. در دهه 1360 ش/1980 بسیاری از افراد وابسته به «نهضت اجرای فقه جعفری» مورد حملات فرقه‌گرایانه قرار می‌گرفتند، اما از اوایل دهه 1370 ش/1990 به بعد، همه شیعیان به گونه‌ای هدف حملات سپاه صحابه و لشكر جنگوی شدند. بیشترین حملات، در این مقطع، به تجمعات و مراسم عبادی، مانند نمازهای جماعت و جمعه و عزاداریها، می‌شد كه تلفات زیادی نیز به همراه داشت. از سوی دیگر، اعظم طارق، سركرده سپاه صحابه كه در انتخابات 1370 ش/ 1991 به نمایندگی مجلس پاكستان برگزیده شده بود، لایحه «ناموس صحابه» را، با جمع‌آوری امضای چهل نماینده، در 1372 ش/1993 به مجلس داد كه مُفاد آن لزوم حفظ احترام صحابه و مرتد دانستن مخالفان صحابه بود (عارفی، ص 127). همچنین «لایحه شریعت»، كه از زمان ضیاءالحق به بعد یكی از موضوعات مهم مباحث مجلس قانونگذاری پاكستان بود، از نظر نهضت جعفریه نیاز به اصلاح داشت. نهضت جعفریه توانست، با رایزنی، از تصویب لوایح ضدشیعی در مجلس و دولت جلوگیری كند (ساجدعلی نقوی، ص 221). با ادامه تنشهای فرقه‌ای قومی و سیاسی در پاكستان، اوضاع اجتماعی و سیاسی در سالهای آخر دهه 1370 ش/ 1990 به شدت بحرانی شده بود كه به كودتای ژنرال پرویز مُشرّف در 2 مهر 1378/ 12 اكتبر 1999 و سقوط دولت نواز شریف انجامید. وی مبارزه با فرقه‌گرایی را یكی از برنامه‌های اصلی خود می‌دانست. حادثه 20 شهریور 1380/ 11 سپتامبر 2001 در امریكا و اقدام امریكا و جامعه جهانی برای مبارزه با تروریسم، رئیس‌جمهور پاكستان را به برخوردهای شدیدتری با احزاب تندرو اسلامی در این كشور واداشت؛ از این‌رو، دولت مشرّف سپاه صحابه و جیش محمد را غیرقانونی اعلام كرد و در 22 دی 1380/ 12 ژانویه 2002 نهضت جعفریه را نیز در ردیف آنها قرار داد و فعالیت آن ممنوع شد (تحریك جعفریه پاكستان، 2002، ص 1ـ3). | ||
نسخهٔ ۶ اوت ۲۰۲۳، ساعت ۲۰:۰۵
| سید ساجد علی نقوی | |
|---|---|
| نام کامل | سید ساجد علی |
| اطلاعات شخصی | |
| روز تولد | یکم ژوئن |
| محل تولد | اتک پاکستان |
| دین | اسلام، شیعه |
| استادان | ایت الله محمد باقر الصدر، آیت الله ابو القاسم خوئی و آیت الله روح الله خمینی |
| شاگردان | سید افتخار نقوی و غلام رسول عرفانی |
| آثار | ترجمه کتاب لمحه دستور الجمهوریه الاسلامیه |
| فعالیت‌ها | موسسه هیات علمای امامیه |
سید ساجد علی نقوی
زندگی نامه
سید ساجد علی نقوی در یکم ژوئن سال ۱۹۴۰میلادی در ملهو والی از توابع اَتَک ایالت پنجاب پاکستان به دنیا آمد.[۱]
تحصیلات
تحصیلات دینی را در مولتان، در مدرسه مخزن العلوم جعفریه شروع کرد.[۲] دروس نظامیه را نیز به پایان رسانید.[۳] از استادان وی،مولانا سید گلاب شاه و مولانا محمد حسین قابل ذکر هستند.[۴] سید ساجد علی نقوی در سال ۱۹۵۸تا ۱۹۷۰میلادی در همین مدرسه به تدریس علوم اهل بیت(ع) مشغول بود.[۵] وی در سال 1970م برای ادامه تحصیلات بیشتر، به نجف اشرف عزیمت کرد و تا 1975م به تحصیل علم پرداخت. استادان او از این قرار بوده اند: ۱-حجۀ الاسلام مدرس افغانی ۲-آیه الله شیخ جواد تبریزی ۳-آیۀ الله سید محمد باقر صدر ۴- آیۀ الله ابو القاسم خوئی ۵- امام خمینی(رح).[۶] هنگامی که حزب بعث عراق علمای شیعه را از عراق خارج کرد، وی در سال ۱۹۷۵م به قم آمد و در درس خارج آیۀ الله العظمی سید محمد رضا گلپایگانی شرکت کرد و پس از اتمام تحصیلاتش، در قم و نجف به کار تدریس مشغول شد، مولانا سید افتخار حسین نقوی و مولانا غلام رسول عرفانی از شاگردان او بوده اند.[۷] در سال 1978م به روالپندی بازگشت و در مدرسه آیۀ الله حکیم، مدرس اعلا شد و از زمان وردوش، این مدرسه رونق و جان تازه ای گرفت. او مؤسسۀ» هیأت علمای امامیه« را بینان نهاد و همین هیأت، در سال ۱۹۸۰م در اسلام آباد گردهمایی شیعه را تشکیل داد و بدین وسیله بینش و احساس سیاسی شیعیان را بالا برد.[۸] علامه سید ساجد علی علاوه بر فعالیت در عرصه سیاست و اجتماع، در زمینه پژوهش و تحقیق فعال می باشد بخاطر همین انگیزه و علاقه به تحقیق بود باوجود دلمشولی ها کتاب » لمحۀ فقیه عن دستور الجهموریه الاسلامیه« نوشتۀ امام باقر الصدر الشهید رحمۀ الله علیه را ترجمه کرد که از طرف دفتر تبلیغات اسلام آباد، به چاپ رسید.[۹]
دوران رهبری شیعیان پاکستان
شیعیان پاکستان دوره های مختلفی را پشت سر گذاشتند و رهبری سید ساجد علی نقوی از سال 1367 تا 1384 ش/ ۱۹۸۸ـ۲۰۰۵ می شود. این دوره با رهبری سید ساجد علی نقوی (معاون اول و مشاور سیاسی شهید عارف حسین حسینی) در ۱۳ شهریور ۱۳۶۷/ ۴سپتامبر ۱۹۸۸ آغاز شد.[۱۰]
تفاوت اساسی دوره سوم با دوره دوم، در رویكرد كلان نهضت جعفریه نسبت به مسائل كشور بود. دوره دوم دوره آرمان‌گرایی بود كه رهبر نهضت به مبارزه انقلابی با نفوذ امریكا و استبداد داخلی می‌پرداخت و برای برقراری حكومت اسلامی در پاكستان تلاش می‌كرد.[۱۱]
اما در دوره سوم در این رویكرد تجدیدنظر شد و نهضت راهبردی واقع‌گرایانه و تا حدودی عمل‌گرایانه را در پیش گرفت. ساجدعلی نقوی برای فرونشاندن درگیریهای فرقه‌ای، اقداماتی كرد و كوشید مناسبات سازمان‌یافته‌ای با احزاب اسلامی اهل سنّت، مانند جماعت اسلامی، جمعیت العلمای پاكستان و جمعیت اهل حدیث و حتی سپاه صحابه، برقرار كند. وزیر مذهبی فدرال، عبدالستار نیازی، برای وحدت گروههای شیعه و اهل سنّتِ دِیوبندی، بَریلَوی و اهل‌حدیث، كمیته اتحاد بین‌المسلمین را، با عضویت سی تن از علمای مذاهب اسلامی، تشكیل داد كه آنان در مهر ۱۳۷۰/ سپتامبر ۱۹۹۴، مجموعه‌ای را با عنوان «ضابطه اخلاق» تدوین و تصویب كردند و سران نهضت نیز آن را امضا نمودند.[۱۲] در ضابطه اخلاق، فرقه‌گرایی در كشور محكوم و پیروی از شیوه‌هایی برای حل مناقشات به گروهها توصیه شده است.[۱۳]
نهضت در اواخر ۱۳۷۳ ش/ اوایل ۱۹۹۵ گام دیگری برای وحدت میان مذاهب اسلامی برداشت كه به تشكیل «ملی یكجهتی كونسل» (شورای همبستگی ملی) در ۴ فروردین/ ۲۴مارس همان سال، انجامید. در این شورا، گروههای اسلامی نهضت جعفریه، جماعت اسلامی، جمعیت العلمای اسلام گروه فضل‌الرحمان و سمیع‌الحق، جمعیت العلمای پاكستان، گروه نیازی، تحریك منهاج‌القرآن و جمعیت اهل حدیث شركت داشتند.[۱۴] هدف از تشكیل این اتحاد، پایان دادن به درگیریهای مذهبی و منزوی كردن سپاه صحابه و فشار آوردن به آن گروه برای توقف عملیات خشونت‌بار آن بود؛ اما، این اتحاد نتوانست به درگیریهای فرقه‌ای پایان دهد. در ۶ تیر ۱۳۸۰/ ۲۷ ژوئن ۲۰۰۱، شش حزب اسلامی، با عنوان مجلس متحده عمل، در اسلام‌آباد متحد شدند. هدف از این اتحاد، برقراری نظام جمهوری واقعی اسلامی اعلام شده بود.[۱۵]
فعالیت های آموزشی و رفاهی
فعالیتهای عمده نهضت جعفری در دوران رهبری سید ساجد علی نقوی در دهه ۱۳۷۰ ش/۱۹۹۰ عمدتاً در دو بخش متمركز شده بود:
اول، فعالیتهای آموزشی و رفاهی، كه در این زمینه سه نهاد فرعی تأسیس شد:
- اسلامك ایمپلایز (سازمان شاغلان اسلامی)، متشكل از متخصصان و كارشناسان تمام رشته‌ها و شعبه‌ها مانند شعبه استادان، شعبه نوجوانان، شعبه دانشجویان و شعبه پزشكان. هدف این سازمان آموزش افراد برای كاریابی، ایجاد اشتغال و مبارزه با فقر و بیكاری بود.<ref>تحریك جعفریه پاكستان، ۱۹۹۹م، ص۱۱.ref>
- جعفریه ترست (بنیاد جعفری)، كه در ۱۳۶۹ش/۱۹۹۰ با اهداف آموزشی، تبلیغی و رفاهی تشكیل شد. این مؤسسه در زمینه آموزش، از دوازده مدرسه جدید حمایت مالی كرد و در زمینه امور رفاهی، 95 طرح كوچك پل‌سازی، سدسازی، انحراف آب، كانال‌كشی، حفر چاه، لوله‌كشی، جاده‌سازی و مانند آن را به انجام رساند (همان، ص 11؛ جعفریه ترست، ص 1ـ7). 3) پاكستان ایجوكیشنل كونسل (شورای آموزشی پاكستان). این نهاد با هدف توسعه آموزش و رشد مهارتهای جدید در میان شیعیان، به ویژه در مناطق محروم، در 11 خرداد 1375/ اول ژوئن 1996 در اسلام‌آباد تشكیل شد و 26 باب مدرسه و مركز آموزشی را در پنجاب، بلتستان، سرحد، گِلگِت و كویته تحت پوشش قرار داد (پاكستان ایجوكیشنل كونسل، ص 2ـ3؛ تحریك جعفریه پاكستان، 1999، ص 10ـ11). این نهادهای سه‌گانه، در اواخر دهه 1370 ش/1990 و اوایل دهه 1380 ش/2000، به دلایل مالی، فنی و سازمانی تعطیل شدند.
دوم، فعالیتهای سیاسی ـ حقوقی با هدف فرونشاندن درگیریها و التهابات فرقه‌ای. در دهه 1370 ش/ 1990 و نیمه اول دهه 1380 ش/2000، عملیات خشونت‌بار و فرقه‌ای سپاه صحابه و «لشكر جَنگوی» افزایش بسیار یافت. در دهه 1360 ش/1980 بسیاری از افراد وابسته به «نهضت اجرای فقه جعفری» مورد حملات فرقه‌گرایانه قرار می‌گرفتند، اما از اوایل دهه 1370 ش/1990 به بعد، همه شیعیان به گونه‌ای هدف حملات سپاه صحابه و لشكر جنگوی شدند. بیشترین حملات، در این مقطع، به تجمعات و مراسم عبادی، مانند نمازهای جماعت و جمعه و عزاداریها، می‌شد كه تلفات زیادی نیز به همراه داشت. از سوی دیگر، اعظم طارق، سركرده سپاه صحابه كه در انتخابات 1370 ش/ 1991 به نمایندگی مجلس پاكستان برگزیده شده بود، لایحه «ناموس صحابه» را، با جمع‌آوری امضای چهل نماینده، در 1372 ش/1993 به مجلس داد كه مُفاد آن لزوم حفظ احترام صحابه و مرتد دانستن مخالفان صحابه بود (عارفی، ص 127). همچنین «لایحه شریعت»، كه از زمان ضیاءالحق به بعد یكی از موضوعات مهم مباحث مجلس قانونگذاری پاكستان بود، از نظر نهضت جعفریه نیاز به اصلاح داشت. نهضت جعفریه توانست، با رایزنی، از تصویب لوایح ضدشیعی در مجلس و دولت جلوگیری كند (ساجدعلی نقوی، ص 221). با ادامه تنشهای فرقه‌ای قومی و سیاسی در پاكستان، اوضاع اجتماعی و سیاسی در سالهای آخر دهه 1370 ش/ 1990 به شدت بحرانی شده بود كه به كودتای ژنرال پرویز مُشرّف در 2 مهر 1378/ 12 اكتبر 1999 و سقوط دولت نواز شریف انجامید. وی مبارزه با فرقه‌گرایی را یكی از برنامه‌های اصلی خود می‌دانست. حادثه 20 شهریور 1380/ 11 سپتامبر 2001 در امریكا و اقدام امریكا و جامعه جهانی برای مبارزه با تروریسم، رئیس‌جمهور پاكستان را به برخوردهای شدیدتری با احزاب تندرو اسلامی در این كشور واداشت؛ از این‌رو، دولت مشرّف سپاه صحابه و جیش محمد را غیرقانونی اعلام كرد و در 22 دی 1380/ 12 ژانویه 2002 نهضت جعفریه را نیز در ردیف آنها قرار داد و فعالیت آن ممنوع شد (تحریك جعفریه پاكستان، 2002، ص 1ـ3).
پس از آن، نهضت نام خود را به «اسلامی تحریك» (جنبش اسلامی) تغییر داد و بلافاصله فعالیت خود را تحت نام جدید آغاز كرد؛ اما، دولت در 24 آبان 1382/ 15 نوامبر 2003 «تحریك اسلامی» و هر نوع فعالیت رهبران آن را با هر عنوان دیگری، غیرقانونی خواند. از آن تاریخ تا شهریور 1384/ سپتامبر 2005 دولت دفاتر نهضت را مُهر و موم كرده و از اجتماعات آن جلوگیری نموده است. این تصمیم دولت صدمات شدیدی بر تشكیلات نهضت وارد كرد و بسیاری از فعالان نهضت را عملاً منزوی نمود. ساجد علی نقوی ناگزیر شد فعالیتهای سیاسی‌اش را از طریق «مجلس متحده عمل»، كه «نهضت» یكی از اعضای آن است، تداوم بخشد و ارتباطات مردمی را نیز از طریق برگزاری عزاداریها یا شركت در آنها و برنامه‌های مذهبی ادامه دهد و دیدگاهها و مواضع خود را بازگوی نماید (ساجدعلی نقوی، ص 220).
هم‌زمان با ممنوع شدن فعالیتهای جنبش اسلامی، ساجدعلی نقوی نیز، به اتهام دخالت در قتل اعظم طارق، سرپرست سپاه صحابه، دستگیر شد. دستگیری وی اعتراضهای جمعی شیعیان را در پی داشت و بزرگان و علمای برجسته شیعه، برای حل مسئله و اقدامهای بعدی، كمیته‌ای تشكیل دادند. وی سرانجام، پس از چهار ماه، در 23 اسفند 1382/ 14 مارس 2004 آزاد شد.
از 1384 ش/ 2005 نهضت از مجاری قانونی می‌كوشد تا مجوز فعالیت خود را دو باره به دست آورد. در اوضاع كنونی، مهم‌ترین اهداف و خواستهای آن از دولت عبارت‌اند از: برداشتن ممنوعیت فعالیتهای آن؛ تأمین حقوق اجتماعی و مذهبی شیعیان؛ مشاركت متناسب با جمعیت شیعیان در ادارات و نهادهای دولتی، به ویژه نهادهای دینی، مانند شورای عقاید اسلامی، «وفاقی شریعت كورت»، «دادگاه شرعی كل كشور»، «وزارت امور مذهبی»، «اداره تحقیقات اسلامی»؛ و آزادی در برگزاری مراسم عزاداری (همان، ص 216ـ 218).
نهضت جعفریه تقریباً از 1363 ش/1984 به حضور در فعالیتهای سیاسی و انتخاباتی توجه نشان داده است. سیاست نهضت در آغاز، ائتلاف با احزاب دیگر یا حمایت از نامزدهای احزاب دیگر بود (حسینی، ص 70)؛ اما، در انتخابات 1377 ش/1998، به عنوان حزب مستقل وارد مبارزه انتخاباتی گردید، گرچه نتوانست نماینده‌ای به مجلس بفرستد (تحریك جعفریه پاكستان، 1999، ص 7). نهضت تنها در دو انتخابات (1373 ش/ 1994 و 1376 ش/ 1997) موفقیتهای ملموسی به دست آورد. در انتخابات 1373/ اكتبر 1994، در مناطق شمالی توانست هشت كرسی از 24 كرسی «ناردرن ایریاز كونسل» (شورای مناطق شمال) را از آنِ خود كند (حسین‌آبادی، ص 312). در انتخابات 1376 ش/1997، به ائتلاف مسلم لیگ پیوست و با حمایت از نواز شریف، توانست سیدجواد هادی، از روحانیان پاكستان، را به مجلس سنا و افرادی را نیز به مجلس شورا بفرستد (تحریك جعفریه پاكستان، 1999، ص 10).
مناسبات نهضت جعفری با دولت، بنا بر اوضاع سیاسی، فراز و نشیبهایی داشته است. نهضت تاكنون بیشتر در جبهه مخالفان دولت قرار داشته، چنانكه عضو ائتلاف «مجلس متحده عمل» است كه نیرومندترین دسته‌بندی مخالف دولت را در مجلس تشكیل می‌دهد. نهضت همچنین روابط خوبی با جمهوری اسلامی ایران، حوزه علمیه قم و مراجع تقلید در قم و نجف اشرف دارد. رابطه دوستانه با جنبشهای اسلامی در كشورهای دیگر و حمایت از انتفاضه فلسطین و برگزاری راهپیمایی در روز قدس (آخرین جمعه ماه رمضان هر سال) از دیگر اقدامات نهضت است.
پانویس
- ↑ نقوی، تذکره علمای،۱۳۷۰ش، ص۸۴.
- ↑ نقوی، تذکره علمای،۱۳۷۰ش، ص۸۴.
- ↑ سعیدی، تحلیل و نقد جریان اصلاح طلبان مذهبی شیعی، ۱۳۹۹ش، ص۲۶۱.
- ↑ نقوی، تذکره علمای،۱۳۷۰ش، ص۸۵.
- ↑ سعیدی، تحلیل و نقد جریان اصلاح طلبان مذهبی شیعی، ۱۳۹۹ش، ص۲۶۱.
- ↑ سعیدی، تحلیل و نقد جریان اصلاح طلبان مذهبی شیعی، ۱۳۹۹ش، ص۲۶۱.
- ↑ نقوی، تذکره علمای،۱۳۷۰ش، ص۸۶.
- ↑ سعیدی، تحلیل و نقد جریان اصلاح طلبان مذهبی شیعی، ۱۳۹۹ش، ص۲۶۲.
- ↑ نقوی، تذکره علمای،۱۳۷۰ش، ص۸۶.
- ↑ عارفی، جنبش اسلامی پاكستان، ۱۳۸۲ش، ص ۱۵۰.
- ↑ عارفی، جنبش اسلامی پاكستان، ۱۳۸۲ش، ص ۱۴۳، ۱۶۰.
- ↑ جوادی، تحقیقی دستاویز، ۱۹۹۷م، ص ۲۴.
- ↑ گهلوی، قومی تحریک اور قیادت کا کردار،۲۰۱۹م، ص۱۲۰.
- ↑ تحریك جعفریه پاكستان، ۱۹۹۵، ص ۱۳-۱۵.
- ↑ متحده مجلس عمل پاكستان، ص ۲-۳.
منابع
- سعیدی، فرمان علی،تحلیل و نقد جریان اصلاح طلبان مذهبی شیعی در پاکستان، قم، جامعه المصطفی العالمیه،۱۳۹۹ش.
- نقوی،سید عارف حسین،تذکره علمای امامیه پاکستان،ترجمه محمد هاشم، مشهد، پژوهش های اسلامی،آستان قدس رضوی، ۱۳۷۰ش.