غیبت کبری

غیبت کبرا به معنای آغاز زندگانی طولانی و مخفیانه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است و تا زمانی که حضرت به اذن الهی ظهور نکند، ادامه خواهد داشت. غیبت کبرا بی‌درنگ بعد از غیبت صغرا و بعد از فوت آخرین نایب حضرت آغاز شده است. بنابراین، میان غیبت‌ صغرا و غیبت‌ کبرا فاصله‌ای وجود ندارد و تنها فرق بین دو غیبت در این است که در دوره غیبت‌ کبرا، امام نایب خاصی را به مردم معرفی نکرده است و مردم باید مسائل دینی و احکام اسلامی را از نایبان عام امام فرا گیرند. به اعتقاد شیعیان، غیبت کبرا مانع فیض رسانی امام به جهان و خاصه جامعه انسانی نمی‌شود. جابر انصاری از پیامبر (ص)می‌پرسد که آیا شیعیان در زمان غیبت قائم از وجود مبارک امام بهره‌مند می‌شوند؟ حضرت پاسخ داد آری سوگند به خدایی که مرا به نبوت برانگیخت، آنان در غیبت او از نورش روشنایی می‌گیرند و از ولایت او بهره‌مند می‌شوند؛ همانند بهره‌مندی مردم از خورشید؛ اگرچه ابرها چهره آن را بپوشاند.

آغاز غیبت کبرا

آغاز غیبت کبرا به سال 329 هجری قمری بر‌می‌گردد. تا پیش از آن و در عصر غیبت صغرا، شیعیان حضرت می‌توانستند مسائل خود را از چهار نایب خاص امام که واسطه میان حضرت و شیعیان بودند بپرسند، ولی در سال 329 هجری قمری و با فوت علی‌بن‌محمد سمری، آخرین نماینده خاص امام؛ غیبت کبرا آغاز می‌شود. وی شش روز قبل از آن که از دنیا برود، توسط امام از مرگ خود خبر دار می‌شود. حضرت به او امر می‌کند که دیگر نایبی برای خودش انتخاب نکند، زیرا که دوره غیبت کبرا آغاز شده و زمان پایان آن را خدا می‌داند. در این مدت، همه جای زمین را فساد و ظلم و جور فرا می‌گیرد تا که وقت ظهور فرا برسد و سپس همه‌جا توسط امام از عدل و داد پر شود.

ویژگی‌های عصر غیبت کبرا

بعضی از خصوصیت‌های دوران غیبت کبرا که آن را از دوره کوتاه غیبت صغرا متمایز می‌کند عبارت است از:

طولانی بودن دوره

غیبت کبرا بر خلاف غیبت صغرا، زمان طولانی‌ای را در بر خواهد گرفت و جز خداوند هیچ کسی از پایان آن اطلاعی ندارد.

نیابت عامه

در دوره غیبت صغرا، راه ارتباطی مردم با حضرت از طریق نایبان خاص امکان‌پذیر بود، اما پس از درگذشت علی‌بن‌محمد سمری چهارمین نایب خاص امام در سال ۳۲۹ق، هیچ شخصی به‌عنوان نماینده امام منصوب نشده و تمام ارتباط‌های مستقیم امام دوازدهم شیعیان با مردم و همچنین دوران وکالت از امام مهدی عجل‌الله تعالی فرجه‌الشریف پایان می‌یابد. بنابراین، چون در زمان غیبت کبرا هیچ گونه دسترسی مستقیم به حضرت وجود نداشت، مردم باید برای تعلیم احکام دینی به مجتهدان جامع الشرایطی که در جایگاه نایبان عام امام قرار دارند و شرایط آنها در روایات ذکر شده است، مراجعه کنند. نیابت عامه به معنای جانشینی و نایب بودن عموم فقیهان به جای امام معصوم پس از دوران نیابت خاصه است.این واژه بر این مطلب دلالت دارد که هر کسی که دارای شرایط نیابت (مثل فقاهت و عدالت و ...) باشد، جانشین امام معصوم محسوب شده و دارای اختیارات و وظایف مشخصی خواهد بود. در احادیث شیعه، کسانی که منصب نیابت را بر عهده می‌‌گیرند، با عناوینی مثل راویان حدیث و کسانی که حلال و حرام را می‌شناسند، به عنوان فقیهان و علما معرفی می‌شوند.بر اساس این احادیث، در دوران غیبت، فقیهان و عالمان شیعه جانشینی امامان را بر عهده خواهند گرفت.

دوام فیض

شیعیان معتقدند اگر‌چه در دوره غیبت کبرا جامعه از حضور مستقیم و هدایت ظاهری امام بهره‌ای ندارد، اما چون زمین حتی یک روز هم بدون وجود حجت دوام نمی‌آورد، از این رو فیض غیبی حضرت در جامعه انسانی مستدام خواهد بود و امام به‌وسیله باطن نورانی‌اش در قلوب شایسته مردم اثر می‌گذارد و دل‌های‌شان را برای پذیرش کمال جذب مى‌کند. از علی بن الحسین (زین العابدین) نقل شده است ما کسانى هستیم که خدا به واسطه ما آسمان را بر فراز زمین نگاه داشته و اهل زمین را از هلاکت نجات داده است. به واسطه ما باران مى‌بارد و رحمت خدا گسترده مى‌شود و زمین برکاتش را عرضه می‌کند و اگر نبود در هر عصر و زمانى امامى از ما اهل بیت، زمین اهلش را فرو مى‌برد و هلاک مى‌کرد. از هنگام خلقت آدم تا قیامت، زمین از حجت خدا خالى نبوده و نخواهد بود؛ خواه حجّتش در میان مردم آشکار و معروف باشد یا غایب و پنهان. بدون وجود حجت، خدا عبادت نمى‌گردد.

ثواب انتظار

از پیامبر(ص) نقل شده است:«أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انْتِظَارُ الْفَرَجِ» یعنی انتظار فرج افضل عبادات است و نیز ثواب بسیاری بر آن مترتب است.

آسیب‌شناسی دوره انتظار

در احادیث بسیاری بیان شده است که چون دوره غیبت کبرا طول می‌کشد، بنابراین، برخی از معتقدان به امامت امام زمان عجل الله فرجه الشریف دچار شک و تردید می‌شوند و این آزمایش بزرگی برای شیعیان خواهد بود. شیخ صدوق به روایتی از جعفر بن محمد (صادق‌) استناد می‌کند که غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف آزمایشی برای شیعیان است. آنان این سخنان را خواهند گفت که حضرت از دنیا رفته است و یا این که معلوم نیست در کجا بسر می‌برد و حال آن که چشمان مومنین در انتظار آمدنش اشک‌بار است. برخی از نویسندگان نوشته‌اند واضح است که این امور برای امتحان بندگان پیش‌‌بینی شده است و اگر به دلایل قطعی، طولانی بودن عمر امام برای ما ثابت نشده بود، شک و تردید در بقای آن حضرت به علت‌هایی مانند گرایش به مادی‌گری بی‌مورد نبود.

چگونگی اداره جامعه اسلامی در عصر غیبت

برخی از مفسران بزرگ نقل کرده‌اند که جامعه دینی و شیعی حتی در زمان غیبت‌ کبرا نیز توسط امام زمان اداره خواهد شد و حضرت به وظایفی که از ناحیه امامت بر دوشش خواهد بود، عمل خواهد کرد. البته وظایف امام صرفا به بیان آموزه‌های دینی و هدایت ظاهری جامعه محدود نمی‌شود، بلکه وظیفه دیگر امام، ولایت و رهبری باطنی و معنوی است که به وسیله آن زندگی معنوی مردم تنظیم می‌شود. بنابراین، امام زمان گرچه از چشم مردم پنهان است، ولی از راه باطن بر جان و روح مردم اِشراف دارد و هدایت‌‌گری می‌کند.